CC BY
8Габдулла ИбраЬимов-Шинаси — танылган педагог, галим, терминолог Ьэм >15эмэгатъ эшлеклесе
(Габдулла Салих улы ИбраЬимовныц тууына 120 ел)
Куренекле татар педагогы, галим, тер-минолог, 1920-30 елларда татар те-лен гамалга керту программасын тормышка ашыру юналешенда зур эш баш-карган ж;амагать эшлеклесе Габдулла Са-лих улы ИбраЬимов 1885 елньщ гыйнвар аенда Оренбург губернасы Троицк ша-Ьаренда туа, шунда ул алты еллык татар мактабен тамамлый. 1900 елда белемен арттыру максатыннан Теркияга, Истанбул шаЬарена кита, анда терек гимназиясен тамамлый Ъам 1906 елда Истанбул универ-ситетыныц табигать фаннаре факультеты-на укырга кера. Университетта бик тыры-шып терек, француз телларен, табигать фаннарен узлаштера. Барысын да белерга, ацларга омтылганы, тынгысыз булганы ечен сабакташлары шаяртып аца «Шина-си», ягъни «белуче, ацлаучы, оста» диган кушамат тагалар. Кызганычка каршы, еченче курста укыганда ул авырып кита Ьам, укуын тамамлый алмыйча, туган як-ларына кайтып китарга маж;бур була.
1906 елныц сентябрь аенда аца Уфа-дагы «Галия» мадрасасенда эш такъдим италар. Габдулла анда физика, химия Ъам математика фаннаре укыта башлый, таж;-рибалар уткару булмасе ачып ж;ибара. Татар теленда химия дареслегена булган их-тыя^ да накъ мена шул вакытта туа. Ул ихтыяж;га ж;авап буларак, 1910 елда Г. Иб-раЪимов язган «Мохтасар кимия» (Кыска-
ча химия) дареслегенец беренче кисаге Казанныц «Юл» нашриятында басылып чыга. Китап 26 булектан тора Ъам, нигезда, химия фаненец гомуми тешенчаларен ча-гылдыра1. Дареслегенец кереш сузенда автор шушы мадрасада узена беренче тап-кыр химия фанен укыту бурычы йеклануен айтеп кита Ьам «уз телебезда бу фанга гаид (караган — Р. Ш.) бер китап булмавы Ъам госманлыча язылганнарыныц да шивала-ре бик авыр булуы мине бик аптыратты. Халбуки, шакертларнец мегаллим такъри-реннан (укытуыннан) кирагенча файдала-нулары ечен узларена раЬбар (башлангыч) булырлык кыска китап кирак иде. Мена ошбу кираклек ва бу юксыллык мине икъ-тидарым белан (салатемча) бик метанасиб булмаган (туры килмаган) бер эшка ябы-шуга маж;бур итте» — дип, узенец ничек дареслек язарга керешуен ацлатып кита2. Г. ИбраЪимов узе тезеган химия дареслегенец нигезен Франция мегаллимнаре ж;ыелышы тарафыннан азерлек классла-рында химия фане укыту ечен такъдим ителган химия дареслеге ташкил итуен курсатеп кита. Бу турыда ул «укытуга чак-лы голуме табигыядан (табигать фан-нареннан) Ъичбер нарса курмаган шакерт-лар кимия хакында яхшы ук магълумат алдылар. Файдалы булуын имтихан ж;авап-лары белан исбат иттелар. Файдалы булу-ына шакертлар узларе да ышанган булыр-
.276;
В БЛОКНОТ ИСТОРИКА. АРХИВНЫЙ КАЛЕЙДОСКОП
га кирак, сои даресемда кимия укыган шакертларнец барысы да бер авыздан узларена яздырылган даресларнец китап равешенда бастырылып нашер итуен утен-делар», — дип билгелап кита3. Галим татар теленда чыккан бу беренче химия дареслеген язу ечен тагын француз, терек телларенда чыккан башка дареслеклар белан да танышып чыгуын Ъам алардан да аерым булекларне, тормыш ечен меЬимрак булган елешларне алуын да ассызыклап кита.
Дареслек, инде айтеп утканебезча, француз Ьам терек телларенда чыккан дареслекларне тарж;ема иту, аларда чагы-лыш тапкан кызыклы магълуматларны туп-лап, ж;ыйнап биру процессында тезела. Димак, галим татар, рус, гарап телларен гена тугел — француз, терек телларен да яхшы белган булып чыга4.
Дареслекнец теле шактый гади, ацла-ешлы. Бу турыда автор узе да: «Саф татар теленда язарга тырыштым. Бик маж;бури-ят булмаганда гарап сузларен кертмадем. Бу вакытка чаклы уз арабызда билгеле бул-маган гонсырларныц (элементларныц) исемнарен ва кимияви истыйлахларны, ягъни химик терминнарны, госманлыча кабул иттем. Шуныц белан раттан русча атамаларны да яздым», — дип билгелап ута5. Авторныц бу фикере, курасец, го-муман дареслекнец текстына кагылышлы айтелгандер, ченки химия терминнары нигезда, гарап алынмалары белан би-релган. Алай гына да тугел, Г. ИбраЪимов деньякулам кабул ителган химик элемен-тларны белдеруче терминнарныц яртысын-нан артыгы гарап нигезле булуын да ассы-зыклап кита Ьам кереш сузенда билгеле булмаган гонсырларныц истыйлахларын госманлыча кабул итуе турында фикер айтса да, дареслекта бу истыйлахларныц гарап алынмалары булуы кузатела. Галим аерым фаннарга караган хезматларенда гыйльми терминологияга аерым игътибар булырга тиешлеген яхшы ацлый: «Ьар фаннец узена махсус истыйлахлары Ъам тагъбирларе бар. Алар ул фаннец теле ке-бек. Истыйлахларны белмаган кеше, бер фаннан Ъичбер нарса ацлый алмас. Алай булгач, истыйлахате кимияви да кимиянец теледер. Лакин кимия истыйлахларыныц иц меЬиме ж;исемнарга, биграк та, мерак-киб ж;исемнарга бирелган исемнар. Гыйль-ме кимияча ж;исме мераккибларнец исе-меннан эчларенда нинди гонсырлар бар иканлеге ва, хатта алар ни микъдарда бул-
ганлыгы ацлашылырга тиеш. Масалан, аш тозына кимияча клорсодиум (№С1) дип айталар. Шул равешча, тозныц клор ва содиум исемле ике гонсырдан иканлеге ацлашыла»6.
1911 елда Г. ИбраЪимовны Оренбург-тагы «Хесаения» мадрасасена эшка чакы-ралар. Монда ул педагогика дареслеген Ъам химия дареслегенец 2 нче кисаген азерлап бетера. Дареслекларнец соцгысы «Мохта-сар химия» дип исемланеп, 1912 елда «Ва-кыт» нашриятында денья кура. Элеге дареслекларда автор укучыларга химия фане нигезларен, иц аЬамиятле, теп химик куренешларне гади, ацлаешлы итеп бируга ирешкан Ъам дареслеклар уз чорында татар укучысына химия фане буенча тепле, нигезле белем биру ягыннан гаять аЬами-ятле хезмат булып тора.
1913 елда «Галия» мадрасасе ж;итакче-леге соравы буенча, Г. ИбраЪимов яцадан Уфа шаЬарена кайта Ъам мадрасанец укы-ту булеге медире булып эшли башлый, шул ук вакытта дареслар да алып бара. Э 1914 ел башында ул Санкт-Петербургта физика, химия, космографияга багышланган Бетенроссия корылтаенда катнаша Ъам милли телларда табигать белеме термино-логиясенец эшланешена кагылышлы про-блемаларны яктырткан чыгыш ясый.
Дамгыять эшларенда актив катнашу да, фанни-педагогик эшчанлек та Г. Ибра-Ъимовны дареслеклар язу эшеннан туктат-мый. 1916 елда аныц «Хикмате табигыя (табигать белеме) дареслеге» денья кура7. Галим хезматенец суз башында «меселман мадрасаларенда укучы шакертларга магнетизм, сыеклык, газлар табигыятен ейрату максатыннан язылды», — диган искарма биреп кита8. Г. ИбраЪимов беек татар магърифатчесе К. Насыйри башлап ж;ибар-ган табигать фаннаре буенча халкыбыз арасында тиешле дараж;ада таралмаган бе-лемне гади халыкка ж;иткеру, популярлаш-тыру юналешенда да зур эш башкара. Ул халык алдында энергия, ж;ирнец тарту кече Ъам шуца байланешле табигать законча-лыклары буенча татар теленда шактый лек-циялар укый, алынма физика терминнары-ныц, алар аша белдерелган физик куренеш-ларне пропагандалау юналешенда зур эш башкара. 1920 елда чыккан дареслеге да еч еллык авыл мактапларенда укучыларга алеге куренешларне популярлаштырып ацлату максатыннан чыгып тезелган9.
Октябрь инкыйлабыннан соц да Габ-дулла ИбраЪимов фанни-педагогик эш-
ГАБДУЛЛА ИБРАЬИМОВ-ШИНАСИ - ТАНЫЛГАН ПЕДАГОГ, ГАЛИМ, ТЕРМИНОЛОГ ИдМ ^дМдГАТЬ ЭШЛЕКЛЕСЕ
Г277
Р. С. ИбраИимовныц «Мохтасар кимия» дэреслегенец тышлыгы. Казан, 1910. ТР Милли китапханэсенец кулъязмалар Иэм сирэк китаплар булегендэ саклана.
чанлеген давам ита: ул педагогия техни-кумында, совет партия мактабенда, халык магарифе институтында, Ленин исемен-даге мактапта укыта. Гади халыкта фанни узац тарбиялау эшенда актив эшли: Оренбург, Пермь, Старлетамак, Троицк, Чила-бе шаЬарларенда яшауче татарлар алдын-да фанни темага лекциялар укый. Шинаси 1917 елда Казанда уткарелган Бетенроссия татар укытучылары корылтаенда катнаша, анда татар мактапларен яцача узгартеп кору проекты белан чыга, корылтай бюро-сына сайлана Ъам башлангыч татар мактап-ларе, укытучылар азерлауче уку йортлары ечен программалар тезуда актив катнаша10.
1919-20 елларда «Хесаения» мадраса-се нигезенда Татар халык магарифе институты ачылгач, Г. ИбраЬимов алеге инсти-тутныц президиумы агъзасы итеп сайлана
Ъам шунда ук физика буен-ча лекциялар да укый. 1925 елда Г. ИбраЬимов гаила-се белан Казанга кучеп кила Ьам Татар коммунис-тик университетында укы-та башлый. Шул ук вакыт-та галим химия, физика, генетика, биология, медицина фаннаре буенча яца укыту программалары тезу, дареслеклар, методик хезматлар язу эшена зур елеш керта11. 1925 елда аныц 11 баскыч мактаплар Ьам педтехникумнар ечен «Физика дареслеге», шу-лай ук эшчелар, крестьян-нар, комсомоллар, саясат-челар ечен «Кыскача биология» дареслеге басыла. 1929 елда Х. Мештари белан берга яца физика дареслеген азерлап бе-тералар. Дареслекта механика, сыеклык, газлар, мо-лекуляр гипотеза, ж;ылы-лык, магнетизм, электр, та-выш, яктылык кануннары укучыга гади итеп ацлаты-ла12. 1925-1931 елларда ул педтехникумда, Шарык педагогия институтында физика, химия, биология бу-енча дареслар бира, авыл хуж;алыгы институтыныц метеорология кафедрасы ассистенты булып эшли. 1931 елда аца доцентлык дараж;асе бирела.
Габдулла ИбраЪимов халык арасында ац-белем тарату юналешендаге эшчанле-ген Казанга кучеп килгач та давам ита. Аныц 1923-1935 елларда Казанда нашер ителган китапларында, масалан, «Жир та-рихы», «Деньяныц яралуы», «Хайваннар-ныц Ъам кешенец яралуы», «Жирда терек-лек яралу», «Жан бармы?», «Улу Ъам те-релу», «Жан Ъам тереклек», «Картаю ва яшару» Ь. б. популяр равешта тормышта кузателган бик куп куренешлар киц кат-лам укучыларга ацлашырлык итеп бирела. Шунысы игътибарга лаек: алеге фанни-популяр асарларнец кубесе башкорт, узбак, таж;ик телларена да тарж;ема ителган, ягъ-ни галим терки халыклар арасында да магърифат таратуга елеш керткан магъри-фатчеларнец берсе булып тора. Шинаси
В БЛОКНОТ ИСТОРИКА. АРХИВНЫЙ КАЛЕЙДОСКОП
физика, химия, биология, генетика, математика белан кызыксынучы, тикшеренулар алып баручы, ачышлар ясаучы энциклопедист галим буларак та таныла. Казан даулат университетыныц Н. И. Лобачевский исе-мендаге фанни китапханасенда аныц физика, химия, биология, математика, педагогика, генетикага багышланган илледан артык хезмате саклана (макалабез ахырын-да галимнец китапханада сакланган иц машЪур хезматларенец исемлеге ките-ре ла).
Габдулла ИбраЪимов татар теленда фанни терминологияне устеру юнале-шендэ да актив эшчэнлек алып бара. 1925 елныц 17 сентябрендаге Гыйльми узак президиумы утыры-шында аца терминология масьалаларе белан шо-гыльлану эше тапшырыла Ъам галим бик ж;итди ра-вешта алеге эшка кереп кита13. Г. ИбраЬимов 19251927 елларда Академик узак азерлаган «Математика атамалары», «Физика атамалары», «Анатомия-физиология атамалары» исеме астында чыккан тер-минологик сузлекларнец фанни мохаррире була. Гыйльми узакнец эшчан-леге турында 1927 елда ясаган хисабында ул шушы 2 ел эченда «Гыйльми узакнец Ьам татар гыйльми кочларенец тырышлыкла-ры аркасында, 15 мецга якын атама эшланде, татар теле гыйлем телена ай-ланде», — дип ассызык-лый14. Г. ИбраЬимов бу елларда Татар педагогия ж;амгыятенец табигать фаннаре булеге раисе бу-лып тора.
1933 елныц 1 сентя-бреннан Габдулла ИбраЬи-мов Татар югары комму-нистик авыл хуж;алыгы мактабенда (ТВКСХШ) физика укыта башлый, со-црак физика кабинеты мо-дире итеп билгелана, радио челтаре уткаруне оештыра, радиолекциялар укуны
оештырып ж;ибара, узе да бу эшка актив катнаша. 1937 елны, ТВКСХШ ябылганнан соц, Шинаси ТАССР Халык магарифе ко-митетында методист булып эшли башлый. Тынгы белмас галим але алга таба да хал-кына, фанга игелекле хезмат иткан булыр иде. Эмма 1938 елныц 23 мартында Габдулла Салих улы ИбраЪимов НКВД тара-фыннан кулга алына Ъам Казанныц 1 но-мерлы тормасена ябыла. Аца Татарстанда шпионлык-диверсия эшларе алып барган, совет хакимиятен бареп тошереп, СССРда яцадан капитализм урнаштыру очен ко-рашкан диган яла ягалар. Шинасига 1938
Г. С. ИбраИимовныц «Мохтасар кимия» дэреслегенец бер бите. ТР Милли китапханэсендэ саклана.
ГАБДУЛЛА ИБРАЬИМОВ-ШИНАСИ - ТАНЫЛГАН ПЕДАГОГ, ГАЛИМ, ТЕРМИНОЛОГ ИдМ ^дМдГАТЬ ЭШЛЕКЛЕСЕ
[279
елныц 3 ноябренда иц югары даза биру турында карар чыгарыла, Ъам шул ук кенне утала. Габдулла ИбраЪимовныц гаудасе, башка репрессия корбаннары белан берга, Казан шаЬаренец Архангел зиратына кумела. 1958 елныц 24 гыйнварында Идел буе харби округыныц Харби трибуналы ИбраЬимов эшенда динаять составы бул-
мавын, тикшеручеларнец ялгышканлыгын раслады...
Татарстанда фан усешена сизелерлек йогынты ясаган, татар халкына армый-тал-мый хезмат итуне узенец изге бурычы дип санаган олы галим Габдулла ИбраЪимов-Шинаси шахесе да, аныц фанни мирасы да алга таба тиешле баясен алыр.
Г. ИбраЬимовньщ Казан дэулэт университеты Н. И. Лобачевский исемендэге фэнни китапханэсендэ сакланган кайбер хезмэтлэренец
исемлеге
1. Шинаси Г. Мохтасар кимия. - Оренбург, 1912. - 2 кисэк. - 106 б.
2. Шинаси Г. Картлык вэ яшэрту: Картлык вэ аньщ сэбэплэре, картлык белэн керэшу ча-ралары, адэм вэ хайваннарны яшэрту юллары. - Уфа, 1923. - 36 б.
3. Шинаси Г. Ж,ан Иэм тереклек. - Уфа, 1923. - 58 б.
4. Шинаси Г. Кыскача биология: Тереклек мэсьэлэлэре турында биологияне^ бик кирэк белемнэрен белдергэн бер рисалэдер. - Казан, 1925. - 65 б.
5. Шинаси Г. Хайван Иэм кешелэрне^ яралуы. - Казан, 1925. - 40 б.
6. Шинаси Г. Ж,ир естендэ башлап тереклек яралу. - Казан, 1927. - 44 б.
7. Шинаси Г. Матдэ тезелеше. - Казан, 1928. - 42 б.
8. Шинаси Г., Мештэри Х. Физика: Механика, сыеклык, газлар. - Казан, 1929. - 1 кисэк. -135 б.
9. Шинаси Г., Мештэри Х. Физика: Молекулалар гипотезасы, ж,ылылык, магнетизм. - Казан, 1929. - 2 кисэк. - 248 б.
10. Шинаси Г., Мештэри Х. Физика: Тавыш, яктылык, гомумэн тирбэну хэрэкэте Иэм радио. - Казан, 1929. - 3 кисэк. - 208 б.
11. Шинаси Г. Халык хуж.алыгыныщ физика-техника нигезлэре. - Казан, 1931. - 25 б.
ИСКЭРМЭЛЭР:
1. Шинаси Г. Мохтасар кимия. — Казан, 1910. — 1 кисэк. — 172 б.
2. Шунда ук. — Б. 2.
3. Шунда ук. — Б. 3-4.
4. Мифтахова Н. О первых книгах по химии на татарском языке // Гасырлар авазы — Эхо веков. — 2002. — № 3/4. — Б. 231-237.
5. Шинаси Г. Мохтасар кимия. — Б. 3.
6. Шунда ук. — Б. 4.
7. Шинаси Г. Хикмате табигыя дареслеге. — Уфа, 1916. — 164 б.
8. Шунда ук. — Б. 3.
9. Шинаси Г. Хикмате табигыя дареслеге: Механика, сыеклыклар, газлар. — Уфа, 1920. — 132 б.
10. Рахимкулова М. Ф. Преподавание естественных наук в татарских школах дореволюционной России: Страницы истории татарских школ в России. — Оренбург, 1998. — 274 с.
11. Кара: Татарстан Республикасы Милли архивы, 3682 ф., 1 тасв., 1170 сакл. бер. (Отчеты о деятельности Академцентра НКПроса ТАССР за 1925/26 уч. год (1 октября 1925 г. — 30 сентября 1926 г.), 126 кгз.); 1171 сакл. бер. (Материалы о деятельности Академцентра (1 октября 1926 г. — 30 сентября 1927 г.), 64 кгз.)
12. Шинаси Г., Мештари Х. Физика: Механика, сыеклык, газлар. — Казан, 1929. — 1 кисэк. —
135 б.
13. Кириллова 3. Н. Татар телен даулат теле буларак гамалга кую (20-30 еллар). — Казан, 2000. —
136 б.
14. Шинаси Г. Ун ел эченда Татарстанда гыйльми атамалар эшлау натидасе // Магариф. — 1927. — Б. 66-71.
Рэсимэ Шэмсетдинова,
филология фэннэре кандидаты
РЕЗЮМЕ
Статья кандидата филологических наук Р. Шамсутдиновой посвящена 120-летию со дня рождения видного татарского ученого, педагога, методиста и общественного деятеля Габдуллы Ибрагимова-Шинаси. Публикация освещает биографию, педагогическую и научную деятельность ученого.
280:
В БЛОКНОТ ИСТОРИКА. АРХИВНЫЙ КАЛЕЙДОСКОП
