CC BY
5Егерменче гасыгр Казаны
ашлы башкалабыз Казанньщ мец ел-лыгына багышланган терле-терле китаплар, альбомнар, буклетлар нан-арта бара. Ьам мена куптан тугел гена, нур естена нур дигандай, алар янында яца Ъам гаять саллы тагын бер хезмат пайда булды. Тарих фаннаре док-торы Равил Эмирханов редакторлыгында денья курган 57,5 табак куламле бу ж;ыен-тык «История Казани в документах и материалах. XX век» дип атала Ъам узенец югары сыйфатлы басылуы белан абруй-лы «Магариф» нашриятына бурычлы. Аны тезучелар — Татарстан фаннар ака-демиясенец Ш. Марж;ани исемендаге Та-рих институты гыйльми хезматкарларе Равил Эмирханов, Алмаз Валиев, Элфия Галламова, Зебарж;ат Гарипова, Рахима Гатина, Илдус Гыйззатуллин, Айсылу Кабирова, Клара Наж;ипова, Айрат Тех-фатуллин Ъам Габдрахман Хафизовлар.
Татарстан Республикасы Милли архивы, Россия Федерациясе даулат архивы, Россия даулат харби архивы (Маскау), Россия даулат тарих (С.-Петербург) ар-хивларыныц 47 фондыннан документлар кертелганен, моннан тыш Казанда чыккан 30 лап газета-журналдан фанни файдала-нуны да исапка алсак, бу хезматка ни-кадар куп кеч Ъам Ьиммат куелганны куз алдына китерерга кыен булмастыр.
Эйтерга кирак ки, мондый типта Ъам структурада (киц юналешле, 100 еллык хронологик кысаларда) Татарстанда гына тугел, Россия куламенда да документаль
История Казани в документах и материалах. XX век. - Казань: «Магариф», 2004. - 711 с.
i
жыентык чыкканы булмады шикелле. Бу китап Казанныц икътисадын, ижтимагый саясат Ъам маданиятен, гомуман, тормыш агышын кузалларга ярдам итуче уникаль хезмат булып тора. Анда укучыларга, айтканебезча, вакытлы матбугаттан: рус теленда чыккан «Казанский телеграф», «Волжский вестник», «Волжский листок», «Волжский курьер», «Дневник Казани», «Казанский вечер», «Волжско-Камская речь», «Камско-Волжская речь», татар телендаге «Казан мехбире», «Иолдыз», «Азат», «Эл-Ислах», «Баянелхак» газета-ларыннан да киц магълуматлы материал-лар такъдим ителган.
Китапныц эчталегена якынрак килу ечен документларга тукталып китик. Мена «Социально-экономическое положение. 1901-2000» диган беренче булек. Анда «№ 1» астында 1900 елда язылган «Из географического, демографического и хозяйственно-культурного описания г. Казани, выполненного губернатором П. А. Полтарацким» документын курабез. Ул мондый магълуматлар бира: Казанда 139 839 кеше яшаган, шулардан — 115 895 христиан, 21 448 меселман, 721 яЪуд, 1 775 раскольник; 6 полиция участогы, 10 288 бина-йорт. Зур завод-фабрикаларньщ саны 83ка житкан, аларда 5 577 кеше эшлаган, кечеракларенец саны 151не ташкил итеп, 522 эшчене берлаштерган. ШаЬарда тагын 1 060 промышленность Ъам Ъенар учреж-дениеларенда 6 321 хезматкар эшлаган. Ха-лыкка 22 хастахана Ьам давалау пунктлары хезмат курсаткан.
Шушы ук булектаге документларда — завод-фабрикаларда эшлау шартлары, эшче хатын-кызларныц авыр хале, уртача хезмат хакы, чыгарылган продукцияларнец баясе, сауда йортлары исемлеге... Тагын бер кы-зыклы магълумат дикъкатьне жалеп ита: XX гасырныц беренче елларында ук Казан сахтиянны (сафьян) читтан кертмаган, аны узе елына 300 мец сумлык куламда эшкарта алган; 1 млн. пот шам чыгарып Россия шаЬарларена Ьам башка илларга озатып торган.
1920нче еллар предприятиеларенец исемлеге адреслары белан бирелу куп фактларны тагаенларга ярдам ита. 1922 елда, ул бик авыр булуга карамастан, эпидемия авыруларын кисату чаралары курелу хекумат органнарыныц эшлау стилен ацлата.
«№ 87» документ узенец актуальлеге белан шулай ук зур кызыксыну уята. Казан
шаЬар советыныц 1922 ел, 7 июль карарын-да, учреждениеларда хезматкарларне утыр-ту планын тезеганда, бер хезматкарга 5 квадрат аршинга кадар гена майдан биру-дан чыгып эш итарга Ьам фатир тибындагы биналарны кулланмаска кираклеге кисатела.
1920 нче еллар документлары курсат-канча, коммуналь хужалык шаЬарне тезекландеру, социаль масьалаларне чишу, саламатлек саклау елкаларенда да кайбер эшлар башкарыла. Конкрет цифр-лар, конкрет фактлар куп. Шул ук вакыт-та чорына хас булган саясатка байле тис-каре гамаллар да кылынган. Масалан, то-рак проблемасын чишуне ШаЬар советы коммуналь йортлардан, эшче поселоклар-дан «частный элемент», «непролетарский элементлар»ны чыгару хисабына башкар-макчы була. Шул максаттан проектлар тезелеп ТатЦИКка, Совнаркомга хатлар юллана.
1935 елда шаЬарда 14 704 торак бина, шулардан 7 460ы таштан, 7 244се агачтан салынган була. Башлыча 1-2 катлы биналар-дан торып, куп этажлылары шаЬарнец узагена карый.
Беек Ватан сугышы чоры документла-ры узенчалекле гена материаллар белан курсателган. Алар эвакуацияланганнарне шаЬарда урнаштыру, Казанны дошман-нан саклау корылмаларын тезу, 1 670нче госпитальда штукатурка тешуе Татарстан партия елка комитеты бюросында махсус тикшерелу, завод-фабрикаларда эшче куллар житмау хакында материаллар белан тулган. Шуца да карамастан, Казан-ныц вертолет заводында гына да сугыш чорында машина чыгару 2,4 мартабага арткан, а 1944 елда бетен товар продук-циясен житештеру 3,5 тапкырга ускан.
Сугыштан соцгы давер узенец пробле-малары белан бирелган: тормышны жайга салу, ярлылык белан керашу, шаЬар халкын тукландыру буенча эшлау, саламатлек сак-лау органнарын узгартеп кору, телефон керту, социаль инфраструктураныц начар усешен тикшеру Ь. б. чагылдырылган.
1960нчы еллардан хазерге кеннаргача булган вакытны инде башка характердагы, вакытына, проблемаларына, аны чишу мемкинлекларена байле чыганаклар алып тора: кендалек кирак-ярак товарларын чы-гару Ъам аларныц сыйфатларын яхшырту, торак тезу, юлларны тезекландеру перспек-тивасын билгелау, житештеру елкасенда уцышлар Ъам уцышсызлыклар.
.230:
НОВЫЕ КНИГИ. ОТЗЫВЫ И РЕЦЕНЗИИ
II булек—«Ижтимагый-сэяси хэрэкэт». Бу гаять зарур темага моцарчы докумен-таль жыентык чыкканы юк иде эле. Барлык документлар да диярлек игьтибарны жэлеп итеп кенэ калмый, бэлки фикер уятырга да сэлэтле. Укучы биредэ моца кадэр обьек-тив бэялэнми килгэн фактлар турында ер-яца тешенчэлэр алачак.
III булек — «Культура усеше». Шик тэ юк, булек естендэ эшлэгэндэ тезучелэргэ куп тырышлык куярга туры килгэн. Ни ечен дисэц, «культура» сузе бик куп тешенчэлэ-рне берлэштерэ. Аларны санап бетеру дэ кыен: мэгариф, профессиональ-техник бе-лем, югары уку йортлары, фэн, культура-агарту эшлэре, эдэбият, вакытлы матбугат, китап бастыру, театр, музыка, рэсем сэнга-те, кино, радио-телевидение тапшырулары — боларньщ барын да чагылдыру ечен ар-хивларда, вакытлы матбугат битлэрендэ купме эзлэнергэ кирэк! Эйе, культураныц Ьэрбер тармагы фэндэ узе бер местэкыйль тема ул.
Моннан тыш, тезучелэр алдында инде бер басылган документны кабатламау максаты да тора бит эле. Ченки 1917-1970 елларны эченэ алган «Культурное строительство в Татарии» исемендэ ике том документаль жыентык 1971, 1976 еллар-да денья кургэн иде инде.
III булек 1901 елда Казан уку-укыту округында беренче мэртэбэ татар кызла-ры ечен башлангыч мэктэп ачылу белэн башлана. Эйтергэ кирэк, татарларда бу беренче гамэл тугел, Оренбург округын-да, мэсэлэн, андый мэктэплэр инде куп бул-ган. 1905 елда Фуад Туктаров, абыйлы-эне-
ле Кэримовлар, С. Алкиннарныц татарча газета чыгарырга рехсэт сорап йерулэре, татар хатыннарыныц 1906 елда, шэЬэр ки-тапханэсенэ атнага ике кен хатын-кызлар ечен генэ керергэ рехсэт сорап, гаризалар бирулэре хакында гыйбрэтле материаллар урнашкан. 1920 нче елларда мэктэп, профессиональ-техник училище, вузларда уку-чыларныц милли составы, гражданнар су-гышы, ачлык елларында да фэнни-тикше-рену эшлэренец тукталып тормавы, фэндэ яца ачышлар чагылган.
Шулай ук бу булектэн Татарстан Узэк музее (соцыннан Дэулэт музее исемендэ) фондында уникаль экспонатлар, шул исэптэн борынгы алтын-кемеш, нумизма-тиканыц бик бай булуы куренэ. Гомумэн, Казанныц культура дэрэжэсе, менталите-ты югары булуы ачык чагыла.
Элбэттэ, Казанда тормыш бер уцай агымда гына бармаган. Ул турыда доку-ментлар житэрлек, хэтта ки артыгы белэн. Тагын жыентыкта бик ук типик булмаган аерым документлар очравын да эйтеп узарга кирэктер.
Э гомумэн алганда, безнец алда Казан тарихы буенча гуманитар фэнгэ бай чыга-нак, мэктэплэр ечен методик кулланма бу-лырлык фундаменталь археографик басма ята. Ул шэЬэрнец 100 ел эчендэ узган юлын ацлау ечен искиткеч бай мэгьлумат бирэ. Шушы уцайдан, бу китапны хэзерлэучелэ-рнец зур тырышлыгын, эзтабарлыгын, про-фессиональ югарылыгын тирэн рэхмэт хис-лэре белэн билгелэп утэсе килэ. Башкала-бызныц олуг юбилеенэ бик куркэм булэк эзерлэгэннэр алар.
Хущи Мэхмутов,
филология фэннэре докторы, профессор
РЕЗЮМЕ
Доктор филологических наук X. Махмутов представляет рецензию на книгу «История Казани в документах и материалах. XX век», вышедшую в издательстве «Мага-риф» в 2004 г.
«
