Научная статья на тему 'ШОМУРОД ШОИРНИНГ БАДИИЙ МАҲОРАТИ («ОВСАР ДЕВ БИЛАН ГУПСАР ДЕВ» ДОСТОНИ МИСОЛИДА)'

ШОМУРОД ШОИРНИНГ БАДИИЙ МАҲОРАТИ («ОВСАР ДЕВ БИЛАН ГУПСАР ДЕВ» ДОСТОНИ МИСОЛИДА) Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
1
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
анъана / бахши / достон / репертуар / бадиҳагўйлик / нағма / терма.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Эгамқулов Камолиддин Самад Ўғли

Бахшичилик санъатида Жанубий Ўзбекистон достончилик мактаблари ўзига хос ўринга эга бўлиб, унинг бадиҳагўйлиги, айтиш усулининг шўхлиги ва репертуаридаги достонларнинг бошқа достонҳилик мактабларида учрамаслиги каби диққатга сазовор жиҳатлари бор. Мазкур мақолада Чироқчи достончилик мактаби вакили Шомурод бахшининг бадиий маҳорати ҳақида сўз боради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ШОМУРОД ШОИРНИНГ БАДИИЙ МАҲОРАТИ («ОВСАР ДЕВ БИЛАН ГУПСАР ДЕВ» ДОСТОНИ МИСОЛИДА)»

ШОМУРОД ШОИРНИНГ БАДИИЙ МА^ОРАТИ («ОВСАР ДЕВ БИЛАН ГУПСАР ДЕВ» ДОСТОНИ

МИСОЛИДА)

Эгамкулов Камолиддин Самад ^ли

ТошДУТАУ таянч докторанти https://doi.org/10.5281/zenodo.13945367 Аннотация. Бахшичилик санъатида Жанубий Узбекистон достончилик мактаблари узига хос уринга эга булиб, унинг бадщагуйлиги, айтиш усулининг шухлиги ва репертуаридаги достонларнинг бошца достончилик мактабларида учрамаслиги каби диццатга сазовор жщатлари бор. Мазкур мацолада Чироцчи достончилик мактаби вакили Шомурод бахшининг бадиий ма%орати %ацида суз боради.

Калит сузлар: анъана, бахши, достон, репертуар, бадщагуйлик, нагма, терма. Abstract. The epic schools of Southern Uzbekistan have a special place in the art of Bakhshchilik, and they have remarkable features such as their eloquence, the fun way of telling, and the epics in their repertoire that are not found in other epic schools. This article talks about the artistic skills of Shamurod Bakhshi, a representative of the Chirakchi epic school. Keywords: tradition, bakhshi, epic, repertoire, intrigue, drum tune, terma.

Достончиликда, аввало, бахшининг мах,орати, достон куйлаш услуби, узига хос хусусиятлари, анъанавийлиги х,исобга олинади. Фолклорнинг илк намуналари кадимда яратилган, уларда уша замон кишиларининг нисбатан карор топган урф-одатлари ва хдётга оид карашлари акс этган. Бу х,ол фолклор асарлари шакли, образлари ва мотивлари муайян баркарорлик касб этишини таъминлайди. Халкнинг асрлар давомида шаклланган бадиий завки, диди бор. Фолклор хдмиша шу халкона эстетик конуниятларга амал килиб яшайди.

Шомурод шоир Жанубий Узбекистон бахшичилик анъанасига кура бугиз овозда, факат биргина чолгу асбоби (думбира) ёрдамида, якка х,олда куйлайди. Фаркли жихдти шундаки, достон бошлашдан олдин овоз ва созини созлаб олиш учун куйланадиган Жанубий Узбекистон учун умумий булган "Думбирам", "Нима айтай", "Келиной", "Отни тарифлаш", "От эгарлаш" каби термаларни куйламайди. Чирокчи бахшичилигигагина хос булган, асосан, "Меккам чол", "Гулдана", "^ашкадарём" каби термаларни куйлайди. Жанубий Узбекистон тармогидаги бошка достончилик мактаблари вакилларидан асосий фарки шундаки, у куйлаган терма ва достонларда русча элементлардан куп фойдаланади. Бунга сабаб шоирнинг тили рус тилида чикканидадир.

"Алпомишнинг оти Бойчубор уйнаб келиб Алпомишга: "Давай эде садетис, ким дуст, ким душманлигини энди менга курсат ", - деди "

Бир одам утовнинг ичида чалцарама ётиб думбирани чалиб ётипти: "Алпомиш улса чо снем, патом веснем ", - деб айтиб ётипти "

"Туцциз сурув у ерда беега цолиб кетди, касофат у дунёга прямой кетди. Ана Алпомишни куринг Култой деган бобосини излаб кетди1"

Шомурод бахши рус тилида равон, соатлаб достон куйлай олган, куплаб русча термалар яратиб бахшичиликга янгилик олиб кирган. "Авганский бой", "Японская моря", "Узбекиски капетан" каби термалар шулар жумласидандир.

1 https://www.youtube.com/watch?v=553WxBHFIds

1989-йилда Шомурод шоир Москвадаги "Останкино" телевиденияси оркали рус тилида "Алпомиш", "Авазхон" достонларидан парча, "Меккам чол" термаларини, рус тилида узи яратган термаларини айтиб, уша пайтлардаги Иттифок микёсида машхур булиб кетади. Айникса, рус шоири Михаил Исаковский каламига мансуб булган, жахон уриши пайтида яратилиб, бутун совет армиясини рухлантирган "Катюша" кушигини бахшичилик анъаналарига мослаб, бугиз овозда думбира чертиб кайта ижро этади2. Бу ижроси билан бутун жахонга танилади. Куп халклар узбек бахшичилиги хакида тасаввурга эга булади.

Далёкая далёкая подруга черниокая. Нежно сына укрой. Скоро кончится в афгане бой. Твой отец вернётся. Приеду и нежно вздохну. Возьму на колени думбиру И если желаешь тогда. Споём мы Алпамыш лапари Ну если же ты не одна С тобою друг милый желамый Налейте, налейте вина Налей мне сто грамм восьмигранный Я выпью и не поморщусь. С верну праспеду сама курету Вы дома сказал не чево Аставлю узбекски чутко3.

"Афганиски бой" (Авгон уруши) деб номланувчи термасида турмуш уртоги авгон уришига кетиб, ёлгиз колган аёлнинг хаёти гавдалантирилади. Унда кахрамон муштипар аёлга, уруш тез орада тугаши, болаларининг отаси албатта кайтиб келишини айтиб, таскин ва далда беради. Думбира чалиб, достонлар айтиб бериб кунглини кутармокчи булади. Оз булсада изтиробларини эсидан чикармокчи булади. Термада бахши болаликда бошидан кечирган етимлик азобларини, уруш окибатларини кахрамонларнинг тасвири оркали баён этади.

Анъанавий достончиликда бир канча эпик анъаналарга таянилади:

- Достонда саж ва муболага санъатларининг етакчилик килиши;

- Достон вокиалари маълум бир эпик маконда кечиши;

- Фарзандсизлик мотиви;

- Туш мотиви;

- Сафар мотиви;

- Эпик кахрамоннинг тусикка дуч келиши, бирор шарт бажариши;

- Эпик кахрамоннинг хамиша хомий эранларнинг кумагида булиши;

- Эпик кахрамоннинг самовий оти булиши;

- Достонда мифологик образларнинг урни;

- Достонда сехрли ракамларнинг келиши;

- Эпик кахрамоннинг рухий камолотга эришиши...

2 https://www.youtube.com/watch?v=553WxBHFIds

3 https://www.youtube.com/watch?v=553WxBHFIds

Ушбу санаб утилганлар достонда мавжуд булмаса, бахшининг эпик билим даражаси пастлиги ёки йуклигини билдиради. У куйлаган достон хам анъанавий достонлар сингари мукаммал булмайди.

Эпик анъаналар Шомурод шоир ижодида кандай акс этганини "Овсар дев билан Гупсар дев", "Нурали" достонлари мисолида ёритишга харакат киламиз.

Достоннинг асосий узига хос хусусиятларидан бири сажъ (а.т. булбул, кумри, хушовоз кушларнинг журлиги) санъатининг етакчилик килишидир. Сажъ санъати достоннинг охангдорлигини, ёдда колишини осонлаштиришини, тингловчига завк беришини таминлаши билан бирга бахшининг иктидорини хам курсатиб беради. Бахшининг шоир деб аталиши хам бежиз эмас. У фовкулотда кобилят эгаси булиши, шеърий шакл ва бадиий санъатларни яхши билиши керак.

Шомурод шоир достон куйлашда бошидан охиригача сажъ санъатидан уринли ва унимли фойдаланади. Бу эса шоирнинг мукаммал достон ижрочиси эканлигини курсатади.

"Шунда куринг Гуругли хон, Гуругли султон, булган оламга достон. Душманни курса цилар ер билан яксон. Кузига куринмас ой билан осмон. Кувват беради Абубакир Сиддиц, Умбари, Усмони, Али, маккани согандир Ибро%им Хвалил. Гапнинг калтаси, йулнинг тутаси, %еч бир рузгорда тулмайди, цоплаб цуйсанг %ам уннинг халтаси. Ойнинг ун беши тулди, ун беши чала булди. Каранги деганнинг маноси "шаб" булди. Эр йигитлар уйланиб, мацсадига етди. Авазхон уйланмай егирма бир ёшга етди. Авазни чироги ёнди, Чамбилда зур булди. Авазхон %аддидан ошди, дайрадай тошди. Fайрат-гайратига улашди4"...

Узбек халк огзаки бадиий ижоди ва ёзма адабиётда сажъ санъати уч тур - тулиц сажъ, цофия сажъ, вазиндош сажъга ажратилади. Шомурод шоир ижодида, асосан, тулик сажъ (Бир ёки бир неча гаплар таркибидаги айрим булаклар хам вазнда, хам кофияда мос келади) шаклида келади.

"Жоним Fирот, кузим Fирот, жеминг кишмиш, турванг банот. Сени миниб топдим мурод. Кулоцлари эрак-серак, турт аёги навда терак. Хай жонивор цариликда сенам цари, менам цари. Fирот менга бугун булдинг керак, - деб Чамбил билда шунда куринг, зинапояни олдига бориб, Юнисманан Мисцал пари ёрини чацириб, бир суз айтиб турган жойиякан"... [курсатилган достоннинг 13-бетида]

Сажъ санъати хакида фолклоршунос олим Баходир Саримсоков узининг "Узбек адабиётида сажъ" деб номланган илмий рисоласида куплаб олим ва фолклоршуносларнинг фикрларини келтиради ва уларнинг фикр-мулохазаларини турт гурухга булиб, узи эса учинчи гурух кишилари фикрига кушилишини айтиб утади. Учинчи гурух кишиларининг фикрича, саж - бир ёки бир неча гаплардаги айрим булакларнинг ё вазнда, ё равийда, ёки хар иккаласида мос келишларидан иборат охангдорлик ва кучли эмотсионаллик тугдирувчи санъатдир, деб тариф беради5. Бу фикрлар канчалик асосланган булсада, купчилик адабиётшунослар катори, киска ва лунда килиб "саж - насрда сузларнинг кофияланиши" деган таърифга кушиламиз. Буни назарий жихатдан мураккаблаштирмаслик, бир канча турларга ажратмаслик керак. Нега деганда, бу урганувчини чалгшликка олиб келади. Кенг оммага эмас, асосан хос кишиларга тушуниладиган жумлага айланади.

4 https://www.youtube.com/watch?v=553WxBHFIds

5 Саримсоков Б. Узбек адабиётида сажъ. - Тошкент: Фан, 1978. - Б. 12-19

Достон куйлашда энг аввало эпик формула (анъанавий кайтариклар)га таянилади. Анъанавий достончиликда эпик формуланинг урни катта. Эпик формулалар хакида фолклоршунос олим Жаббор Эшонкулов узининг "Миф ва бадиий тафаккур" деб номланган илмий рисоласида куйидаги фикрларни билдиради:

"Эпик формула бу эпоснинг ядросидир. У ижоднинг огзакилигини, анъанавийлигини таъминлайди. Эпик формула бу эпоснинг курилмаси, суягидир. Бахшининг эпик анъанага амал килиб, уз формуласини яратиши бу бахшининг иктидорига ва махоратига боглик.6"

Достонларда келадиган эпик формула - анъанавий кайтариклар (эпик клишелар) Шомурод бахши ижодида куйидаги шаклларда келади:

- Оягимни цуямана, зинама-я бул зина;

- Чечанликдан гапни-гапга улайман;

- Охшом жотиб эрта-са%ар тургайман, Кеча курган тушимни эрта билан журайман;

- Богларда очилган богни гулиман;

- Осмонния усти тула фаришта, фаришталар йир юзига келайимиш %ар

ишда;

- Бог оралаб тоза гуллар тераман;

- Хон %азратга Али куёв эмасма, Жон бермоцца жигит полвон эмасма;

- Шунцор улса шигирдайди шагаси;

- Бепилта жонмайди чирогингнинг мойлари;

- Мана дунё олма экан нор акан, Зимистонда чукиб ётган цор акан;

- Жаннатга борганни пийлилари кенгмикан, Дузацца борганни пийлилари тормикан;

- Отингдан айналай ой билан осмон,

Абубакир Сиддиц, Умбари, Усмони Али,

Мадад берар кунинг булди %али,

Маккани солганди Ибрайим Хвалил.

Бу келтирилган анъанавий кайтариклар (эпик клишелар) Чирокчи достончилик мактаби вакили Шомурод шоир ва отаси Тогай шоиргагина хосдир.

Сурхондарёлик Равшан бахши Маматмуродовнинг айтишича, анъанавий кайтариклар бахшининг махоратидан, куп достонлар билишидан, узтоз-шогирдлик анъанасининг узок давом этиб келаётганлигидан дарак беради. Сабабики, хар бир махоратли бахшининг уз услуби, эпик формулалари булади. У достонлар оркали шогирддан шогирдга утиб бойиб боради. Анъанавий кайтариклар бахшини достон куйлаш жараёнида вазиятдан олиб чикади. У пароканда, достондаги жумлалар, вокеа-тасвирлар кетма-кетлигида тухталишлар, ноухшашлик юзага келса анъанавий кайтариклар майдонга келади, дея тарифлайди7.

Достонларда энг куп учрайдиган анъаналардан бири кахрамонларнинг туш куриш мотивидир. Анъанавий достонларда кахрамонлар бир-бирини тушларида куриб ошик булиб колади ва излаб йулга чикади. Ёки бирор бажариши керак булган вазифани туш мотиви оркали беради. Биз буни "Алпомиш", "Кунтугмиш" достонлари мисолида куришимиз мумкин. Шомурод шоир куйлаган достонларда хам эпик кахрамонлар бир-

6 Эшонкулов Ж. Миф ва бадиий тафаккур. - Тошкент: Фан, 2019. - Б. 28.

7 Ravshan baxshi Mamatmurodov bilan suhbatdan. 2022-yil, 31-avgust.

бирларини тушида куриб ошик булиб колади ва излаб йулга чикади. "Нурали" достонида Нурали Хиромон парини тушида куриб ошик булади ва Куйитур деган мамлакатга йулга чикади. "Овсар дев билан Гупсар дев" достонида хам Авазхон билан Маска пари бир-бирини тушида куриб ошик булади.

"Баён айлар бир жел энди утади,

Сендай мартти паризода тушларида куради.

Бир кук отти минибгина келади,

Беш юз давди калласини чапчадай циб жулади.

Шу жигитга ошиц буган пироцман,

Отим Масца пари парилардинг сардори.

Авазхоннинг олдига бориб, турли-туман куйлакларни кияди. К,араса ру^ларига Худойим, бу паризод париларнинг парисия булади.

- Тушимда курган, ошиг буган сенмидинг, деди.

- Х,а. Худди узинг айтганингдек сен щм мен щм бир хил туш курдик деди8 ".

Туш билан боглик эпизодлар бошка уринларда хам келади. Мисол учун, Афсар

билан Гупсар девлар Авазхонни Маска парини излаб келишини етмиш беш йил олдин тушида куради, етмиш беш йилдан бери кутаётган булади. Авазхонни энди ун турт ёшга кирганлигини хисобга олсак, бу эпизод эпик цахрамоннинг тугилишидан олдин башорат цилинишига хам ишора килади. Бу эса достоннинг кахрамонлик достони эканлигидан белги беради.

Достонларда келадиган анъанавий ходисалардан яна бири сафар мотивидир. Сафар мотиви эпик кахрамоннинг рухий камолотга эришишининг, яни алплик макомига эришишининг бир боскичидир. ^ахрамон алплик даражасигача эришиш учун бир канча боскич ва синовлардан утиши керак булади. Деярли барча анъанавий достонларда, "Алпомиш"да Х,акимбек ^алмок юртига сафарга чикиб, у ерда куплаб синовларни бошидан утказади, асосий вокеалар сафар вактида кечади. "Гуруглининг тугилиши" достонида эпик кахрамонларнинг хаётий вокеалари Заргарда - ота юртида эмас, ганим юртида кечади. "Маликайи айёр" достонида эпик кахрамон Торкистонга, "Кунтугмиш" достонида Зангарга, "Равшан" достонида Ширвон юртига сафарга отланади.

"Овсар дев билан Гупсар дев" достонида вокеалар кахрамонларнинг, Авазхон Маска парини излаб Ку^ицобга, "Нурали" достонида Нурали Хиромон парини излаб Куйитур мамлакатига сафари билан бошланади. Достонлардаги асосий вокеалар Кухикоб ва Куйитур мамлакатларида кечади. Сафар мотивининг достонларда етакчилик килиши халкнинг илм ва тафаккур доираси билан, яни тарикатлар билан боглик деб биламан. Бизнингча сафар мотивининг достонларда келиши Накшбандия тарикати билан богликлик тарафи бордек. Накшбандийликда бир канча рашха (а.т.томчи)лар - шиёрлар булиб, улардан бири Сафар дар ватан - кишининг уз оламидаги ёмон иллатлардан кутилиб, узга оламдаги яхши фазилатларга интилиш каби гоя илгари сурилган. Узлат (достонга зиндонга тушиш) эса, Яссавияга такалади. Яссавийлик тарикатининг гояси ихлосманднинг диккатини муайян максадга каратиш ва муриднинг рухий холатини ташци дунёдан узоцда жойлашган цоронг'у жойда, яъни ердан цазилган жойда, маълум муддатга тарбиялашдан иборат9

8 https://www.youtube.com/watch?v=553WxBHFIds

9 Комилов Н. Тасаввуф. - Тошкент: Моварауннахр, Узбекистан, 2009. - Б . 334.

Бундай дейишимизга асос, достон огзаки ижод махсулидир. Вактлар утиши натижасида давр рухи сингиб, узгариб боради. ^айси бир гоя - таълимот, ижтимоийлик эскириб, кайси бир гоя сингиб, янгиланиб боради. Бу аввалги гоя, анъана йуколиб кетади, дегани эмас. Айнан уша нарса халк огзаки ижодининг синкритиклик хусусиятларидан бири хисобланади.

Эпик кахрамоннинг рухий камолотга эришишининг бир йули сафар булса, яна бири тарки дунё - узлатдир. Анъанавий достонларда кахрамон узлатга чекиниш (чохга тушиш) йули билан хам алплик даражасига, яни рухий камолотга эришади. Бу холатни биз "Алпомиш" (Алпомишнинг зиндонга тушиш вокеаси), "Маликайи айёр" достонлари мисолида курамиз. Бу каби эпизодларни Шомурод шоир куйлаган "Овсар дев билан Гупсар дев" достонида хам учратамиз.

"Давлар масла%атни келишди. Гуруглини кутариб олиб бориб, А%ак товига, тошнинг орасига, чакнинг (чо%, зиндон) остига ташлади. Гуругли дунёга келиб биринчи банди булиб, биринчи давларни цулига тушиши. Карилик гаштида шу созга келиб, царилик чогида шундай тацдир булиб, Овла деб, чакнинг остида ётайверди". [шу достоннинг 19-бети]

Келтирилган парчадаги "Овла деб" (Оллох деб) сузидаёк рухий камолотга (алплик даражасига) интилиш белгиси бор. Чунки, Яссавия тарикатида солик (тарикат йулидаги киши) ер остида килинган махсус чиллахонага киргандан кейин кирк кун чикмасдан тинмай Оллохни зикр этиб ибодат килиши керак булади. Келтирилган "Овла деб" сузи зикр килишлик белгисидир.

^ахрамоннинг чохга тушиш тасвири шоир куйлаган "Нурали" достонида хам келади.

"Ана шунда чотанидан уткариб, белидан бойлаб Нурали горнинг ярмига кеб эди, энагар номард А%мад сардор сугириб тортди цирц пулатни. Жошиндай жулгитди, олиб кузига суртди, гулбанди тутаб кетди. Арцонни кесиб юборди. Нурали гординг ярмидан гординг остига тушиб кетди. Ерга тушган Нуралини икки уча суяги мойда-мойда синиб кетди. Эси кетиб, хояли овиб, гординг остидами, ердинг устидами, Нурали %ечнимани билмай, эси кетиб, кузи туман булиб, ацл-у %ушидан кетиб цолди".

Бу достонда хам кахрамонни куткаришда "Алпомиш" достонидаги каби от асосий кумакчи вазифасини бажаради. Нуралини куткариш учун Гирот торга думуни ташлайди ва гордан тортиб олади.

От думини шунда горга солди етмади. Бор жонивор утлаб кегин деди. Утлаб келди, думи етмади. Ана шунда олцисса олгарос, парилар румолини бойлаб, Нуралини бир бало цилиб гордан Fирот тортаяпти, цора терга ботиб кетди.

Жонивор калласини ияди,

Турт туёгни ерга цараб ишириба тайлади.

Букириба Авазхоннинг улини,

Нуралини дав камаридан тортади.

От жонивор нечи цийноц билади. [берилган достоннинг 53-бети]

Достонларда кахрамонга от бошидан охиригача кумакчи образ булиб келиши анъанавий шакл хисобланади. Эпик от кумакчи образ булиб келиши бир тарафдан тотемизм илдизи хисобланса, бир тарафдан тарихий илдизга такалади. Нега деганда, замонавий техникаларгача булган даврда манзилга етказиш жихатдан хам, харбий жихатдан хам от энг афзали хисобланган. От образини фолклоршунос, филология фанлари номзоди Абдумурод Тилавов узининг "Узбек халк достонларидаги от образининг

тарихий асослари ва бадиий талкини" мавзусидаги номзодлик диссертатсиясида жуда яхши тахлил килиб берган.

От образидан ташкари бази мифологик образлар хам кумакчи образ хисобланади. Мифологик образларнинг барчаси хам кумакчи образ булавермайди, базилари тусик, синов урнида келади. Мифологик образлардан Шомурод шоир уринли фойдаланади. "Овсар дев билан Гупсар дев" достонида дев, пари, рудапо, цирц чилтон, Хизр, Илёс, аждщар (аждархо) каби мифологик образлар учрайди. Достонда рудапо мифологик образининг келиши Шомурод шоир ижодининг узига хослигини билдиради. Чунки, бошка бахшилар ижодида кузатилмайди. Достонда Авазхон рудапо момонинг найрангига алданиб колади.

"Бор Авазхон бир рудапага илашган, деди. Бир рудапа ёшлари бир юз саксон, бир юз туцсонга кирган, Авазхонни цонини суриб ётипти, деди"

Рудапо образи Урта Осиё халклари огзаки ижодида учрайдиган мифологик образ хисобланади. У саккизта пайпаслагичли сургичи бор махлук сифатида, жуда хам ёши кекса, озгин, ёмонлик килувчи кампир киёфасида тасвирланади. "Фотиманинг саргузаштлари" номли кугирчок сахна куринишида ёвуз кучларнинг тимсоли булиб гавдаланади.

Авазхонни рудаподан халос килишда барча Гуругли туркум достонларидаги каби асосий хомий образ хисобланган Сокибулбул намоён булади. Бу достонда хам барча кийин вазиятлардан Сокибулбул асосий кумакчи образ вазифасини бажаради.

"Улай цилди булмади, булай цилди булмади. Энди нима циламиз деди. Масла^атни мартдан суранг. Социни олиб келмасак буни айириб булмайди деди.

Ана Социбулбулни куринг. Исми Аъзам китобни олди, уциди. Буни щм за^рини топди, буни щм нархини топди, буни щм дуосин топди" [курсатилган достоннинг 27-бетида]

Достонларда сехирли ракамларнинг келиши хам анъанавийлик хисобланади. "Овсар дев билан Гупсар дев", "Нурали" достонларида анъанавий достонлардаги каби, асосан, уч, етти, туцциз, цирц, туцсон ракамлари келади. Уч дав, етти нор, етти цир, цирц кун, цирц пари, цирц егит, туцсон газ, туцсон девлар каби...

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Бу ракамларнинг достонларда келиши ибтидоий ва динлар билан боглик карашларга такалади. Турли халкларда турлича эъзозланган ракамлар борасида халкимизда хам турлича карашлар бор. Мисол учун, "инсон оламдан утгандан кейин уч кеча кабрини бошида туриш керак" деган, ёки мархумнинг "еттиси", "цирци"ни утказиш каби маросимларнинг борлиги. Халкнинг ичидаги ривоятларга кура, олам етти каватдан иборат экан. Бизнинг дунёмиз уртасида булиб, ота-боболаримиз шунинг учун белига белбог боглашар экан. Дин билан богликлиги шундаки, Ислом динининг мукаддас китоби хисобланган ^уръони каримдаги Нух сурасининг 15-16-оятларида хам етти кават осмоннинг борлиги келтирилади. Сехрли ракамлар борасида фолклоршунос олим Маматкул Жураевнинг илмий урганишлари, карашлари мавжуд.

Булардан ташкари Шомурод шоир куйлаган терма ва достонларида халк огзаки ижодига хос рамзий образлардан уринли фойдаланади. Халк огзаки ижодидаги рамзлар ёзма адабиётдаги рамзлардан фарк килади. Ёзма адабиётда рамзлар асосан вазиятга караб келади. Халк огзаки ижодида эса, маълум коидаларга амал килган холда (узак рамзлар) маъно англатиб келади.

Масалан, хабарчи кушлар: гоз, цалдиргоч - яхши хабар, урдак, зог, царга - ёмон хабар рамзи;

Ранглар: оц - йигит, цизил - киз, сариц - айрилик;

Буюмлар: ойна - эзгу ният, румол, аёллар тацинчоцлари - оила рамзи; Мевалар: олма - мухаббат, оила, фарзанд, анор - аёл, шафтоли - хиёнат рамзи; Жойлар: бозор - ишкий муносабат, дарё - чегара, бог, иморат, том кабилар - оила рамзи булиб келади10. Булардан ташкари, халк кушикларида, достонларда, афсона ва эртакларда куплаб рамзий образларга дуч келамиз. Биз бу рамзларни билмасак халк огзаки ижодига хос асарларни мазмун-мохиятини англай олмаймиз.

Шомурод шоирнинг терма-достонларида куйидаги рамзий образларни учратамиз.

Жигит улгир Меккам чол

Летибамни синдирдинг

Отам олиб берувди

Летибамни синдирдинг11

"Бийигул" термасига эътибор берадиган булсак, терма турмуш уртогидан айрилаётган, сургундан кайтиб келишига кузи етмаган, бева колишига ишониб колган аёл ох-у зори билан бошланади. Тогай шоирни Меккамбой биринчи марта сургун килдирганда кочиб келади ва иккинчи марта оиласи билан сургун килади. Бу термани Шомурод шоир онаси ва опа-сингиллари тилидан куйлайди.

Терманинг иккинчи мисрасида келган летиба айнан рамзий образ булиб келган. Летиба - аёллар турмушга чиккандан кейин бурнига такиладиган халкасимон такинчок. Аёлларнинг турмушга чикканлик белгиси хисобланган. Бу термада летиба айнан оила, турмуш рамзи булиб келган. Летибамни синдирдинг - оиламни, рузгоримни буздинг, болаларимни етим колдирдинг, тинчлигимни йукотдинг деб "Меккам" чол деган образдан зорланади. "Йигит улгир, уйинг куйсин, Худой ургир, кукламагир", - деб каргайди. Бийигулман, Равзангул - гулларнинг онаси эдим, жаннатнинг гули эдим дея зорланади. Кейинги банди отасиз колган гудаклар тилидан янграйди: Мулла тургай тонг са%ардан сайрайди. Мулла тургай тонг са%ардан сайрайди. Энажон, во% эна, эна-%ай, Нега менинг отажоним келмайди? Эна цургур сочин жайиб жилайди. Жилама, энажон, жилама, Жилаганинг душманларинг билама? Ёлгон айтмай ростин айтгин энажон, Отажоним Сибирлардан келама?

Халк огзаки ижодида рамзлар суз, суз бирикмаси, гап шаклида келади. Банднинг биринчи мисраси гап шаклидаги рамз булиб келади.

Энг аввало, Мулла тургай образига эътибор каратамиз. Мулла тургай чумчуксимон куш булиб, халк огзида у хакда куплаб афсона ва кушиклар бор: Мулла тургай буз тургай, Канотимда хатим булгай. Ким мени гуштим еса, Етти пушти етим булгай12.

10 Турдимов Ш. Халк кушикларида рамз. - Тошкент: Фан, 2020.

11

12 Дала маълумоти: Чирокчи тумани Говхона кишлоги.

Афсона ва ривоятларга кура, ким мулла тургайни улдирса ёки гуштини еса етти авлодигача етим буларкан. Куриниб туриптики, Мулла тургай образининг узида етимлик белгиси рамзи бор.

Мулла тургай тонг са^ардан сайрайди - болаликдан эрта етим колаётганлик белгиси, тонг сауардан - хали гудаклик чогидан бошига етимлик азоби хабари келётганлигидан истироб чекади. Етимликдан, отасини согиниб онасига зорланади. Фабриканинг йулидано румолча топиб олдим, Фабриканинг йулидано румолча топиб олдим, Топиб олди деманглар кервонга сотиб олдим. Гулёрахон буйларингдан Гулёра13.

"Фабриканинг йулида" деб номланувчи термасида румол айнан оила рамзи булиб келганлигини куришимиз мимкин. Йигит фабрикани йулида кизни учратиб колди ва унга ошик булиб уйланди. У курук эмас, ота-онаси камбагал булишига карамай (кервон, кермон - кармон, хамён) кармонга сотиб олди, яни калин пули бериб уйланди. Румол учиб кетти ре опа Оц дайрони шамолина Ота-энам камбагал вох-вор Завдонингдан кетти ре румол

Оц дарёни шамолига румоли учиб кетти - оиласи ухшамади, энди уртасида (дарё -чегара) тусик, чегара, айрилик бор, бошига (шамол - кайгу, гам, ташвиш) кайгу келди. Шомурод шоир ижодида бу каби анъанавий рамзий образларга куп дуч келамиз: Йигитни яратдинг Тенгри тошина - йигитни гам, ташвиш, азоблар, хасрат (тош14 - гам, ташвиш) учун яратган, у Тангрининг такдирига куниб яшайди.

Элимдан адашган ёлгиз сунаман - элига ёмон отлик (суна - урдак-ёмон хабар) булган, хайдалган, айрилган.

Цизил гулни тарбия цил очилиба сулгинча15 - киз болани болалигидан буйга етгунча, ундан кейин хам умрининг охиригача тарбия кил, назорат кил каби келади.

Хулоса киладиган булсак, Шомурод шоирнинг куйлаган терма ва достонлари тахлили асосида шуни айта оламизки, Шомурод шоир бадиий махорати кучли булган, новатор, иктидорли бахши булган. У бахшичиликни яшовчанлигига салмокли хисса кушган.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1. Alpomish media. Boysun bahori. Shomurod shoir Tog'ayev. 2002. https://www.youtube.com/watch?v=qJk-GMlL0u4

2. Alpomish media. Nurali dostoni. Shomurod baxshi Tog'ayev. https://www.youtube.com/watch?v=GGoqWto-Qac

3. Афзалов М. Узбек халк шоирлари // Шарк юлдузи, 1946.

4. Мирзаев Т. Халк бахшиларининг эпик репертуари. - Тошкент, 1979.

5. Favvora Film. Shomurod shoir Tog'ayev. 2016. https://www.youtube.com/watch?v=553WxBHFIds

13 https://www.youtube.com/watch?v=iey9mPIMxE8

14 Турдимов Ш. Узбек мифологияси ва фолъклори. - Тошкент: Илм ва фан, 2023. - Б.142.

15 https://www.youtube.com/watch?v=GGoqWto-Qac

6. Турдимов Ш. Узбек мифологияси ва фолъклори. - Тошкент: Илм ва фан, 2023. -Б.142.

7. Турдимов Ш. Халк кушикларида рамз. - Тошкент, 2020.

8. Эргашев А. Qashqadaryo-Surxondaryo dostonchiligi. - Тошкент: Фан, 2008.

9. Эшонкулов Ж. Миф ва бадиий тафаккур. - Тошкент: Фан, 2019.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.