Научная статья на тему 'МИЛЛАТНИНГ ЎЛМАС ДОСТОНИ'

МИЛЛАТНИНГ ЎЛМАС ДОСТОНИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
44
3
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
МЕРОС / ФОЛЬКЛОР / БАХШИЧИЛИК / “АЛПОМИШ” / ТАРБИЯ қАҲРАМОНЛИК / ЎЗБЕК ДОСТОНЧИЛИГИ / НОЁБ САНЪАТ

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Тўйчиева С.

Ушбу мақолада халк орасида яшаб келаётган поэзия ва унинг ноёб тури - достончилик мактаби, унинг ёшлар тарбиясидаги ўрни ҳақида маьлумотлар берилади. Шу билан бир қаторда, милллатимизнинг ўзлигини намоён этадиган авлодлардан аждодларга ўтиб келаётган қаҳрамонликлари ва олийжаноблик, матонат, муҳаббат, вафо ва садоқат каби эзгу фазилатлар хақида сўз юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE IMMORTAL STORY OF A NATION

This article presented the information about folk poetry and its unique types of legend saying schools, their impact to upbringing of youth. In addition to this, they spoke about the heroic deeds of our nation, passed down from generations to ancestors, and virtues such as nobility, fortitude, love, loyalty, and loyalty.

Текст научной работы на тему «МИЛЛАТНИНГ ЎЛМАС ДОСТОНИ»

Туйчиева С.

Узбекисшон халцаро ислом академияси профессори,

фалсафа фанлари докшори

МИЛЛАТНИНГ УЛМАС ДОСТОНИ

Аннотация. Ушбу мацолада халк орасида яшаб келаётган поэзия ва унинг ноёб тури - достончилик мактаби, унинг ёшлар тарбиясидаги урни уацида маьлумотлар берилади. Шу билан бир цаторда, милллатимизнинг узлигини намоён этадиган авлодлардан аждодларга утиб келаётган цаурамонликлари ва олийжаноблик, матонат, мууаббат, вафо ва садоцат каби эзгу фазилатлар хацида суз юритилган.

Калит сузлар. Мерос, фольклор, бахшичилик, "Алпомиш", тарбия цаурамонлик, узбек достончилиги, ноёб санъат.

Toychieva S., doctor of philosophy

professor

International Islamic Academy of Uzbekistan THE IMMORTAL STORY OF A NATION

Annotation. This article presented the information about folk poetry and its unique types of legend saying schools, their impact to upbringing of youth. In addition to this, they spoke about the heroic deeds of our nation, passed down from generations to ancestors, and virtues such as nobility, fortitude, love, loyalty, and loyalty.

Key words: heritage, folklore, bakshi-legend sayer, Alpamish, upbringing, heroism, Uzbek legend-sating, unique, art.

Фольклор - бу халк томонидан яратилган ва халк орасида яшаб келаётган поэзия. Унда халкнинг куп асрлик мехнат фаолияти, ижтимоий ва маиший турмуши, хаёт, табиат хакидаги билимлари ва тасаввурлари, диний эътикодлари уз аксини топган. Фольклорда халкнинг юксак фалсафий карашлари, орзу-истаклари, интилишлари, поэтик фантазияси, шунингдек бой фикрлар, хис-туЙFулар, кечинмалар олами, зулм ва истибдодга карши катъий норозилиги, адолат ва бахт-саодат хдкидаги орзулари уз ифодасини топган. Фольклор - бу инсон нуткининг шаклланиш жараёнида юзага келган OFзаки бадиий ижод.

Халк OFзаки ижоди узбек халки маданиятининг ажралмас кисмидир. Узбек фольклорининг жанр жихатдан хилма-хиллиги, умуминсоний FOяларни тараннум этишда кулланган бадиий воситаларнинг бойлиги ва узига хослиги халкимизнинг улкан маънавий, бадиий хазинасини ташкил этади. Унда халкимиз тарихи, унинг маиший турмуши жонли акс

эттирилади, энг олий ва олийжаноб инсоний сифатлар, инсонлар бахти, ватан тинчлиги, озодлиги йулида фидоийлик ва кахрамонлик, дустлик ва мухаббатда садокат, мехнатда тиришкоклик ва халоллик улуFланади, хоинлик, ишёкмаслик, куркоклик кораланади. Халк OFзаки ижоди муттасил ривожланиб боради, унинг асосий хусусияти шундаки, у омма томонидан коллектив тарзда яратилади ва ижро этилади. Айнан мана шу хусусият фольклор асарларининг вариантлари куплигини, оммавийлигини, анъанавийлиги ва анонимлигини белгилайди.

Узбек халк OFзаки ижоди жанр жихатдан нихоятда хилма-хил. Улар бир-биридан узининг хажми, ижро этиш усули (якка ёки жамоавий), мусика ва харакат иштироки билан фаркланади.

Бу бой ва ранг-баранг меросни туплаш, тадкик этиш ва саралаб нашрга тайёрлашда куплаб узбек адабиётшунос ва фольклоршунос олимларнинг хизматлари бор. Узбек фольклори намуналарини мунтазам ёзиб олиш ишлари асосан утган асрнинг 20-йилларида бошланган. Бу мухим ишни узбек олимлари ва шоирларидан Гози Олим Юнусов, Гулом Зафарий, Элбек бошлаб бердилар.20-йиллар урталарига келиб фольклор материалини туплаш ва илмий урганиш ишларига узбек фольклоршунослигининг асосчиси, йирик фольклоршунос олим Х,оди Зарипов бошчилик килди. Олимнинг ташаббуси билан ва шахсий иштирокида фольклор экспедицияларида Эргаш Жуманбулбул уFли, Фозил Йулдош уFли, Пулкан каби улкан достончиларимизнинг репертуаридаги достонлар ёзиб олинди. Утган асрнинг 30-йилларидаёк "Алпомиш", "Ширин ва Шакар", "Муродхон", «Орзигул», "Маликаи айёр", "Равшан", "Кундуз ва Юлдуз" каби йирик достонлар чоп этилди. Уз яратувчиларининг ворисларига такдим этилди. Бу нашрлар кейинги тадкикотлар ва нашрлар учун асос вазифасини утаб келмокда.

Узбек халк достони узок тарихий ривожланиш йулини босиб утди. К,адимги турк эпосининг илдизлари саклар ва массагетлар даврига бориб етади. "Алпомиш"дан аввал яратилган туркий фольклорнинг эпик асарлари хозирга кадар бизга турли тарихий манбалар оркали эпизодик холда етиб келган "Тумарис", "Широк", "Сиёвуш", "Зариадр ва Одатида", "Стриангия ва Зарина" каби эпослар билан бир вактда, улар билан ёнма-ён мавжуд булиб келганлиги хакикатдан узок эмас.

К,абилаларнинг Мовароуннахр ва Хуросонга кириб келиб, утрок махаллий ахоли билан кушилиб кетиши, маданий анъаналарнинг узаро тукнашуви ва кейинчалик аста-секин уЙFунлашуви, узбек миллатининг эволюцияси халк OFзаки ижоди хамда унинг етакчи жанри булмиш достончиликнинг хам катта одимлар билан ривожланишига туртки булди, хаётнинг узи куплаб янги сюжетларни илгари сурди. Милодий биринчи минг йиллик мобайнида янгидан янги узбек халк эпосининг дурдонаси "Алпомиш"нинг яратилиш вакти Х-Х1 асрларга туFри келади. Хрзирда ёзиб олинган узбек достонларининг катта кисми ХП-ХУП асрларга келиб

яратилган. ХУ11-ХХ асрлар анъанавий халк достончилигининг энг махсулдор даври булди. Айрим достонлар улкан циклларни ташкил килди ("Алпомиш", "ГурУFли").

Уларнинг сирасида энг кадимий илдизларга эга булган кахрамонлик достонлари, хусусан "Алпомиш", "Ёдгор" достонлар цикли киради. Бу достонлар узок утмишда кучманчи ёки ярим кучманчи хаёт кечирган узбек кабилаларининг узаро уруFчилик муносабатлари, хаёт тарзи, урф-одатларининг эпик ифодаси сифатида юзага келди. Достонларда махаллий кабилалар иттифокининг илк давлатчиликни яратиш йулида бирлашишга интилиши, ташки душманлар билан мардонавор кураши акс эттирилган. Айникса узбек достончилигининг гултожи булган "Алпомиш"да уша тарихий даврдаги узбек халкининг турмуш тарзи, орзу-умидлари, ватанпарварлиги, иродаси, тантилиги кахрамонона идеаллаштирилган шаклда булса-да, нихоятда хаётий ифодаланган.

Узбек достончилигининг яна бир катта даврини фольклоршуносликда романик деб таърифланган достонлар ташкил килади. Улар мавзу йуналиши буйича бир неча гурухга булинади: харбий-романтик достонлар (масалан, "Юсуф ва Ахмад", "Алибек ва Валибек"), кахрамонлик-романтик достонлар ("Рустам" ва "ГурУFли" достонлар цикли, "Ахмад"), ишкий-романтик достонлар ("Кунтугмиш", "Равшан", бир катор хоразм достонлари), ижтимоий-маиший достонлар ("Сохибкирон", "К,иронхон", "Орзигул", "Эрали ва Шерали", "Ширин ва Шакар") ва китобий достонлар ("Фарход ва Ширин", "Лайли ва Мажнун", "Бахром ва Гуландом","Вомик ва Узро") Бу достонлар одатда кахрамонларнинг эртакнамо ишкий саргузаштларига баFишланган булиб, уларнинг сюжетида фантастик ходисалар етакчи урин эгалласа-да, бирок асосида муайян хаётий вокеалар ва муносабатлар ётади.

Халк OFзаки ижодининг ноёб дурдонаси булмиш "Алпомиш" достони милллатимизнинг узлигини намоён этадиган авлодлардан аждодларга утиб келаётган кахрамонлик асаридир бу достон бизга ватанпарварлик, олийжаноблик, матонат, мухаббат, вафо ва садокат каби эзгу фазилатлардан сабок беради.

Узбекистон Республикаси Биринчи Президенти И.Каримовнинг "Юксак маънавият енгилмас куч" асарида "Алпомиш" асарига юксак бахо берилиб, куйидаги фикрлар айтилган:" Бу улмас асарни халкимиз асрлар давомида яратган, уз имон-эътикодидек асраб-авайлаган, канча авлод-аждодларимиз "Алпомиш" достони асосида тарбия топган, узлигини англаган. бекиёс маънавий бойликка эга булган.

Демак, халкимиз бор экан,достончилик мактаби ва уларнинг халк оммаси маданий-сиёсий хаётида тутган урнини тадкик килиш ва урганишда халк бахшилари фаолияти билан урганиш зарурдир" [1:32]. Бахшилар халк OFзаки ижоди бойликларининг хазинадорлари) деб атаганларида ёзувчимиз Ойбек, халк OFзаки ижодининг юксак профессионал санъат тури - достон ва достончиликнинг пайдо булиши ва тараккиёти бахшилар номи билан боFлик

эканлиги назарда тутилган булса керак. Бахши халк фазилатларини узида мужассамлаштириб, унинг туЙFулари, орзу-истаклари хамда турмушини достон ва термаларда бадиий таъсирчан жонлантириб, яна халкнинг узига кайтарувчинодир санъат асарларидан биридир. [2:37].

Узбек халк достонлари дастлаб В.М.Жирмунский.Х.Т.Зарипов, М.Зарипов,Б.И.Саримсоковлар томонидан тасниф килинган булиб, кахрамонлик,романтик, тарихий достонлар каби уч турга булинади. Достонларни куйловчи, ёдда сакловчи ва наслдан наслга утказиб келаётган санъаткор бахшилар Эргаш Жуманбулбул уFли, Ислом шоир. Пулкан шоир, Абдулла шоир, Умир шоир, Бола бахши, Онабиби Отажонова, Ниёзжон Мусаева ва бошкаларнинг мехнатлари тахсинга сазовордир.

Айнан биз талкин килиб, фикр юритмокчи булган"Алпомиш" достони кахрамонлик достонларидан соф холида бизгача етиб келган, санъат тараккиётида узбек халки маданияти ривожида катта ахамиятга эга достондир. "Алпомиш" достони инсонпарварлик ва адолат FOяларини узида мужассам этган кахрамонлик достони булиб, туркий халкларнинг ноёб дурдонасидир. Достон нусхалари орасида Фозил Йулдош уFли OFЗидан ёзиб олинган варианти хам мазмун хам шакл жихатидан тула ва мукаммал саналади. [3:42].

Достонда юксак инсонийлик, адолатпарварлик, хакикий дустлик. Севгига садокат, Ватан туЙFуси каби юксак FOялар куйланиб, достоннинг бош кахрамонларидан бир Хдкимбек - Алпомишдир.

Асарнинг яъни достоннинг халкчиллиги шундаки, халк ботир Алпомишни уз хаёлида "утга солса куймас, килич солса утмас, милтик отган билан уки ботмас" килиб яратган.

Айнан бугун ёшлар уртасида мехр-окибат йуколиб бораётган тезкор жараёнда Алпомиш тимсоли ёшларимиз учун тарбия мактаби вазифасини утаб бораверади.

Жумладан, Хдкимбек уз билимлари асосида одамгарчиликка хос булган одатларни сахийлик деб билади ва уни юкори бахолайди: "Вакт -бевакт бировникига бир мехмон келса отини ушлаб, жой берса кунглини хушлаб жунатса, бул одам бахил, кишиларнинг моли закот берса, бул одам сахий экан, агар закот бермаса бул одам бахил экан" [4:42]. Хдкикатдан хам Алпомиш халк хотираси, халк бадиий дахоси, халк рухияти, халк фалсафаси, халк анъаналари ва пандномалари-ю, насихат-угитларининг хам битмас-туганмас чашмасидир. "Алпомиш" достони кадим-кадимлардан бахши - шоирларимизнинг энг севган, жушиб-тошиб куйлайдиган достонларидан бири булган. Айни дамда тингловчилар хам достонни жуда юкори бахолаш билан бир каторда, у чечан бахшилар ижросида канчалик узок вакт куйланса, кайта-кайта ижро этилса хам сира зерикмай, жон кулоклари билан тинглаганлар.

Маълумотларда келтирилишича, XVIII асрнинг иккинчи ярми ва XIX асрнинг биринчи ярмида яшаган донгдордостончи-шоир "Алпомиш"

достонини бир сафар уч ой давомида чарчаш нималигини билмай куйлаган экан. [5:10].

"Алпомиш" достонининг яна бир тарбиявий ахамияти шундаки,бошка анъанавий достонларимиз каби ота-боболаримиз томонидан укиш учун эмас, даставвал куйлаш учун яратилган. Ранг баранг, жарангдор куйи билан, гох эса мунгли, киши калбини титратувчи. рухни ларзага солувчи санъатни тинглаганингиздагина унинг бадиий кудрати, илохий таъсир кучи, колаверса миллатнинг узлигини англашдаги фазилатлари узини намоён этади. фольклоршунос олим М.Муродовнингмаълумотларига кура, К,одир бахши "Алпомиш"ни куйласа, куз унгингизда Барчиной ёрини куткариш, унинг висолига етиш учун Бойчибор тулпорига миниб кетаётган Алпнинг баходирона хайбати, отда узини тута билиши, кувноклиги, кутаринки кайфияти, шух харакатлари,

Алпомиш ракибларидан устун келиб, йулга чикканда отнинг дупур-дупури гавдаланади. Шунинг учун Кодир бахши ёнида "Алпомиш"ни тинглар экансиз, достон манзаралари бамисоли кино тасвири сингари куз унгимиздан утарди. [6:4].

"Алпомиш"нинг забардаст, мукаммал FOяси, нафис ва гузал бадиияти, ранг-баранг, ёкимли куй-наFмалари, куймакулок бахшиларнинг хузурбахш овози ва бебахо ижроси билан хамоханг уЙFунлашиб кетгандагинадостон бутун нафосати билан намоён булади. Халк анъанавий достонлари, жумладан, "Алпомиш"нинг миллатимиз такдирида тутган урни, унинг кадриятларнинг кадрлиси булиб колганлигининг боиси хам шунда. Масалан, достондаги ватанпарварлик, юртга садокат FOясини олиб курайлик. Алпомишнинг зиндонда, туткунлик даврида FOЗ оркали она юртга салом йуллаши, Барчиной, K,алдирFOч, Ёдгорбекларнинг хижрон алами ва изтироблари тасвирланган кахрамонларнинг йулдаги учрашувлари лавхаларида янада ёркин акс этган.

Алпомиш: Неча кундир FOЗ билан сухбат куриб ётди,FOЗнинг яралари битди, парвоз килиб, кутарилиб учадиган булди.

Хдкимбек: Элу халкимга менинг тирик хабаримни сен етказсанг,-деб хат килиб, FOЗ канотининг чопарига мухтасар килиб, она юртига жунатади: Белимга боFланган заррин путам бор, Худойим кечиргай, килган хатом бор, Куетирот элда Бойбуридай отам бор, Албатта отама арзамни еткар. Мен йотлайман, юрагимда алам бор, Вайрон булган элда кулбахонам бор, Ку^ирот элда ок сут берган онам бор, Албатта энама арзамни еткар. Мен эдим неча вакт элда добулбоз, Тул бупколди Барчинойдек сарвиноз Арзамни ёрима етказ, ёлFиз FOз.

Ватан севинчи, она диёр кадрияти билан боFлик. ватанпарварлик, юртсеварлик, кавму кариндошлик туЙFулари чукур акс этган бундай лавхаларни достондан истаганча келтириш мумкин.

"Алпомиш" достони хамма замонларда хам халкнинг суйган ва суйиб эшитган асари булган. 1939 йилда узбекнинг ёник шоири Х,амид Олимжон, уша даврларда Узбекистон Ёзувчилар Союзи правлениесининг раиси сифатида бахшиларни Тошкентга чакириб, ота-боболаримизнинг маънавий давлати хисобланмиш халк OFзаки ижодини - достонларни бахшиларнинг узларидан эшитиб, ёздириб олмок борасида хайрли ишларни амалга оширган.

Хусусан, у халк кахрамонлик эпоси хисобланган "Алпомиш" достони устида уч йил каттик ижод олиб борадива 1939 йилда тугатади, достоннинг мохир ижодчиси ва ижрочиси Фозил Йулдошнинг достончиликдаги бадиий махоратига юксак бахо беради. "Алпомиш" достони хакида ёзган сузбошисида "Фозил шоир Йулдош уFлининг эски узбек халк кахрамонлик достонларини билишда, достончилик техникасини саклаб куйлашда хозир унга тенг келадиганини биз курмадик", деб ёзганида шоир бахши куйлаган "Алпомиш"ни назарда тутгани айни хакикатдир. [7:117].

Х,амид Олимжон томонидан нашрга тайёрланган "Алпомиш" достони халк достонларининг шу вактга кадар илмий ва оммавий нашрларидан мукаммалрок булиб, унда тадкикотчи ун беш минг мисрадан иборат булган бу достонни кискартириб, оммавий равишда нашр эттирган.

Узбекистон К,ахрамони, халк шоири Абдулла Орипов бир сузни доим такрорлаб юрардилар: "Буюк инсонлардан буюк ишлар колади, зеро улар халкка маънавият хазиналарини колдирадилар" ва мана шу сузнинг исботи сифатида оташин шоир Х,амид Олимжонинг 100 ёшлик юбилейи муносабати билан нашр этилган сайланмаларида куйидаги фикрларини ёзганлар:"Х,амид Олимжон шоир ва шахс сифатида халкимиз маънавий кадриятларини улуFлаш учун бехисоб улуF ишлар килди. 1939 йилда "Алпомиш" достонини нашрга тайёрлади ва чоп эттирди. Бу эса, шубхасиз, жасорат эди. Афсуски, орадан куп вакт утмасдан, 1952 йилнинг январида мазкур достон яна тазйикка учраб ман этилди. Истиклолимиз ва Биринчи Президентимизшарофати билангина "Алпомиш"га ёруF кунлар насиб этди". [8:8].

Олимларнинг таъкидлашларича, хозирги кунда бу достоннинг киркка якин варианти мавжуд. Унинг Сурхон вохасида яратилган вариантларидан учтасиШеробод достончилик мактаби вакиллари - Умир бахши, Мардонакул Авлиёкул уFли ва Абдуназар Поёновдан ёзиб олиниб, китоб холида нашр этилди. Умумий хажми кулёзмада 600 сахифани, шеърий кисми 14230 мисрани ташкил этадиган, сайкалланган ва тулдирилган холда китобхонларга такдим этилган бу достон узбекнинг тантилиги, Fурури, орияти, юртга мухаббати ва улуF дардини узида акс эттирган.400 достонни

узида жамлаган "Алпомиш" китоби тайёрланиб, нашрдан чикарилди ва хар бир янги оила курганларга хадя этилмокда.

Албатта ёшларга мазмун-мохияти жихатдан хам, хаёт ва инсон муаммолари тадкики билан хам узгача асар булган умуминсоний туЙFуларни узида мукаммал мужассам этган кадриятларимиздан булмиш "Алпомиш" достонини укиш, мушохада юритиш, кахрамонлар хаётининг ибратли томонлари катта маънавий озука беради.

Бугунги тезкор жараёнларда ёшлар тарбияси давлат сиёсати даражасига кутарилиб, уларнинг буш вактини туFри ташкил килиш, ёшлар орасида китобхонликни кенг тарFиб килиш борасида куплаб чора-тадбирлар белгиланиб, ижобий натижаларга эришилмокда.

Хулоса урнида айтиш мумкинки, бугунги кунда юртимизда нафакат миллий маданиятимизнинг улмас мероси "Алпомиш"ни, балки бахшичиликдек нодир санъат турини асраш-авайлаш, келгуси авлодларга етказиш максадида нафакат халкаро анжуманлар, Республика бахшичилик санъати маркази, Бахшичилик санъатини ривожлантириш жамFармаси, 100 томдан иборат "Узбек халк ижоди ёдгорликлари" мажмуасини нашр этишга тайёргарлик ишлари давом этаётгани, "Узбекистон халк бахшиси" фахрий унвони таъсис этилгани миллий кадриятлар яшовчанлигини таъминлашнинг узига хос ёркин куринишлари сифатида халкимиз ардоFида булади.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Каримов И.А.Юксак маънавият енгилмас куч.Тошкент."Маънавият", 2008.

2. И.Кодирова Халк OFзаки ижоди.Тошкент, 2002.

3. Фозил шоир. Узбек халк ижоди буйича тадкикотлар. 3-китоб.Тошкент, ФАН,1973.

4. М.Муродов. Алпомишда суврат ва сийрат талкини. Халк сузи. 1997.14 январь.

5. С.Туйчиева.Водийларни яёв кезганда.Тошкент. А.Навоий номидаги Узбекистон Миллий кутубхонаси нашриёти, 2018.

6. А.Орипов.Мафтункор шеърият. "Дарё каби уЙFOк утурман. Сайланма.Тошкент.Шарк.2009.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.