Научная статья на тему 'ЭПИК ЖАНР РИВОЖИДА УЛКАН ИМПРОВИЗАТОР БАХШИШОИРЛАРНИНГ ЎРНИ'

ЭПИК ЖАНР РИВОЖИДА УЛКАН ИМПРОВИЗАТОР БАХШИШОИРЛАРНИНГ ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

132
38
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
бахши / донишманд / достон куйловчи / дўмбира / ғижжак / баламон / дутор / бахшилар мактаби.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Таджихан Сабитова

Ушбу мақолада фольклоршуносликнинг энг муҳим эпик жанрларидан бўлган достонлар ва уларни куйловчи импровизвтор бахшишоирлар, шунингдек улар куйлаган достонларнинг оғзаки ижодиѐтимизда жуда катта аҳамият касб этиши кўрсатиб беришга ҳаракат қилган. Муҳтарам Президентимиз ташаббуслари билан Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси Тил ва Адабиѐт, фольклор институти филология фанлари доктори профессор Маматқул Жўраев бошчилигида 100 жилдлик "Ўзбек халқ ижоди ѐдгорликлари" нинг 20 жилди чоп этилганлиги ҳам фольклоршуносликнинг ютуқларидандир.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЭПИК ЖАНР РИВОЖИДА УЛКАН ИМПРОВИЗАТОР БАХШИШОИРЛАРНИНГ ЎРНИ»

ЭПИК ЖАНР РИВОЖИДА УЛКАН ИМПРОВИЗАТОР БАХШИ-

ШОИРЛАРНИНГ УРНИ

Таджихан Сабитова

Филология фанлари номзоди, доцент Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика института

Аннотация: Ушбу маколада фольклоршуносликнинг энг мухим эпик жанрларидан булган достонлар ва уларни куйловчи импровизвтор бахши-шоирлар, шунингдек улар куйлаган достонларнинг OFзаки ижодиётимизда жуда катта ахамият касб этиши курсатиб беришга харакат килган. Мухтарам Президентимиз ташаббуслари билан Узбекистан Республикаси Фанлар Академияси Тил ва Адабиёт, фольклор института филология фанлари доктори профессор Маматкул Жураев бошчилигида 100 жилдлик "Узбек халк ижоди ёдгорликлари" нинг 20 жилди чоп этилганлиги хам фольклоршуносликнинг ютукларидандир.

Калит сузлар: бахши, донишманд, достон куйловчи, думбира, Fижжак, баламон, дутор, бахшилар мактаби.

Аннотация: Данная статья попыталась раскрыть, что былины являясь одиним из важнейших эпических жанров фольклора, а также имповизаторы поэты-бахши, которые их поют, и былины, которые они исполняют, имеют большое значение в нашем устном творчестве. Одним из важнейших достижений фольклористики, по инициативе нашего уважаемого Президента, также, является издание 20 томов 100-томных "Узбекских реликвий народного творчества" под руководством профессора Маматкуля Джураева, доктора филологических наук, Института языка и литературы и фольклора, Академии наук Республики Узбекистан.

Ключевые слова: бахши, мудрец, исполнитель былин, домбыра, Fижжак (струнный смычковый инструмент), гармонь, балабан (баламан), дутар, школа бахши.

Abstarct: This article tried to reveal that being one of the most important epic genres of folklore, folk epics as well as improvisational poets-bakhshi, who sing them, and the epics that they perform, are of great importance in our oral creativity. One of the most important achievements of folklore studies, with the initiative of our esteemed President, is also the publication of 20 volumes of 100-volume "Uzbek Relics of Folk Art" under the leadership of Professor Mamatkul Juraev, Doctor of Philology, Institute of Language and Literature and Folklore, Academy of Sciences of the Republic of Uzbekistan.

Keywords: bakhshi, the wise man, the artist of epics, dombyra, ghijjakh (stringed bow instrument), accordion, balaban (balaman), dutar, bakhshi school.

Янгиланаётган Узбекистонда давлат микёсида кадриятларимизга жуда катта эътибор берилаётгани биз олимларнинг кувончига кувонч кушмокда. Шу муносабат билан ушбу анжуманнинг утказилиши диккатга сазовордир. Мухтарам Президентимиз Ш.М.Мирзиёевнинг ташаббуслари билан "Узбек халк ижоди ёдгорликлари" 100 жилдлигининг нашр этишга киришилганлиги ва унинг дастлабки 20 жилди чоп этилганлиги халкимизга ва айникса фольклоршуносларга армугон булди.Фольклоршунос олимларни гаввосларга ухшатаман, чунки улар денгиз тубидан дуру жавохирлар инжуларни олиб чикиб халкка берганларидек олимлар элимизга бахши шоирлардан ёзиб олган достонларни тадкик этиб уларга такдим этадилар ва жозибадор гузал асарлардан бахраманд киладилар. Бизнинг узбек халкимиз нихоятда бой эпик асарларга достонларга эгадир. Умуман олганда жахонда биронта халк бормикан шундай улкан суз усталари-импровизатор бахши шоирларига эга булган?! Албатта, йук Достонларни бахшилар куйлайдилар. Бахшилар уз устозларидан махсус достончилик сирларини урганган санъаткорлардир. Достон ижроси алохида шогирдлик фаолиятини бошидан кечирган махсус таълим курган ва муайян иктидорга эга шахсгагини насиб килади. "Бахши" сузи узбек тилининг "Изохли лугати" да турт хил маъно бериши курсатилган:

1- донишманд.

2- достонларни куйловчи.

3- дам солиб даволовчи табиб.

4- Бухоро хонлигида курилиш маблагини назорат килувчи.

Юкоридаги турт маънодан учтаси бевосита достон айтувчи

бахшиларга тегишли десак, хато булмайди, чунки халк орасида бахши булиш учун инсон донишманд, акилли булиши керак. Иккинчидан, "бахши " лугатда берилишича халк дотонларини ижро этади. Учинчидан, кадим замонларда халк тасаввуридаги бахшилар сузнинг мужизавий фазилатидан фойдаланиб кишиларни турли хасталиклардан фориг килувчи одамлар хисобланган. Х,озир ва утган асрларда бахши даврасида иштирок этган одамлар достон эшитиш билан бирга дардларидан хам кутилганлар, турмуш ташвишларидан озод булганлар, узларини енгил хис этганлар. Узбек фольклоршунослиги фани асосчиси Х.Т.Зарифовнинг маълумот беришича, бахши мугулча ва бурятча "бахша", "багша" сузларидан олинган булиб, "устод", "маърифатчи" маъноларида кулланган. Маълум буладики, бахши халк томонидан чексиз хурматга эга, эъзоз топган хунар эгалари экан. Фольклоршуносликда бахши турли номлар билан аталади: юзбоши, соки, жиров, жирчи, окин. баъзан уста

сузи кулланган. Бахшиларнинг устоз изидан чикиб узига хос услубда, бадихагуйликдан, яъни импровизациядан фойдаланувчилари купинча шоир деб хам аталган.Шунингдек, Хоразмда достон айтувчи аёллар халфа номи билан машхурлар. Достон эпик жанр булгани учун бу хакида фикр юритамиз. Достон сузи форс тилидан олинган булиб, "кисса","хикоя", "таърих" маъноларини ифодалайди.

Узбек бадии адабиётида достонлар яратилиш усулига кура икки хил булади. биринчи тури ёзма адабиёт вакиллари томонидан хар бир банди маснавий-икки мисрадан иборат факат шеърий шаклда яратилади. Мисол учун Юсуф Хос Хожибнинг "Кутадгу билиг", Алишер Навоийнинг "Хамса" си ва бошка асарлар. Ёзма адабиётдаги достонлар аруз вазнида ёзилиб, индивидуал ижод махсули хисобланади. Ёзма адабиётдаги достонлар якка шахс ижоди анъаналари ассосида вужудга келади.

Иккинчи тур достонлар огзаки ижоднинг махсули сифатида фольклор анъаналарига буйсунган холда яратилади. Устозимиз филология фанлари доктори профессор М.Саидов таърифича, огзаки ижоддаги достонларда шеърий ва насрий парчалардан иборат бадиий манба-матн булиши керак. Иккинчидан, достоннинг мусикаси булиши лозим. Учинчидан, достонни бир киши ижро этганлиги туфайли куйловчи думбира черта билиши ёки кубиз чала билиши зарур. Туртинчидан, достонни куйлаётган бахши яхши овозгв эга булиши ва кушик айтиш махоратини эгаллаган булиши зарур.

Достон синкретик жанрдир. Бу суз юнонча бирлашган; кисм булакларга ажралган маъносини беради. Достонда суз, мусика, хонандалик, хофизлик, бадиий укиш,нотиклик, актёрлик санъатларининг уйгун намоён булишини изохлайди. "Достон" сузининг яна бир маъноси эл орасида гапирмок, куйланмок, огизга тушмок демакдир.

Узбек фольклоршунослигининг асосчиларидан булган профессор Ходи Зариф ва бошкалар томонидан утган асрнинг 20-йиллариданок улкан импровизатор бахши шоирлар узидан ёзиб олина бошлаган эди. Халк достонларини тула равишда ёзиб олиш ишлари 1925 йилнинг охирларида Эргаш шоир репертуаридаги намуналарини каламга олишдан бошланган. 1925-1929 ёилларда факат Эргаш Жуманбулбул угли, Фозил Йулдош угли, Пулкан Жонмурод углининг узидангина 40 дан ортик достонлар ёзиб олинган эди. Улар орасида "Алпомиш", "Юсуф билан Ахмад", "Алибек билан Болибек", "Ширин билан Шакар", "Муродхон", "Раъно билан Сухангул", "Кунтугмиш", "Якка Ахмад", "Гуруглининг тугилиши", "Юнус

пари", "Мискол пари", "Галнор пари"Авазхон", "Хдсанхон", "Далли", "Равшан", "Кундуз билан Юлдуз", "Бутакуз", "Малика айёр", "Интизор", "Зулфизар", "Хушкелди", "Холдорхон" каби узбек эпосининг мумтоз намуналари бор.

Кейинрок Ислом шоирдан хам анча достонлар ёзиб олинган. "Ёдгор", "Жахонгир", "Машрико", "Нурали", "Орзигул" достонларини хисобга олмаганда шу даврда ёзиб олинган эди. Бу достончиларга удаврда ахамият берилмаган чунки, устозларнинг таъкидлашича "совет тузимини" мактойдиган достонларга ургу берилган эди. Вахолангки, улкан бахши шоирлардан Пулкан Жонмурод угли 70 га якин, Фозил Йулдош угли 40 дан ортик, Эргаш Жуманбулбул угли 20дан ортик, Ислом шоир Назар угли киркка якин достонларни уз хофизаларида ёд билган ва юксак махорат билан куйлаб келган эди. Аммо, бу атокли достончиларимиздан ёзиб олинган достонлар олтмишдан ортик эди. Бу асарлар хаммаси бир-бирини такрорламайди. Бошка бахшилардан хам ёзиб олинганларини уларнинг вариантлари билан кушиб хисоблаганда достонларнинг умумий сони уч юздан ошиб кетади. [Т.Мирзаев. 2013, 182]

Албатта шу уринда достончилик мактаблари хакида айтиб утиш лозим деб уйлайман. Узбек достончилигида достон куйлаш анъанаси кадимда уч йуналишда ривожланган. Биринчидан, Булунгур, Кургон, Шахрисабз, Камай, Нарпай, Шеробод,Жанубий Тожигистонда яшовчи узбек-лакай достончилик мактабларида думбира чертиб якка холда бугик овоз билан ижро этилган. Иккинчидан, Хоразмда тор, дутор,гижжак, гармон, буламон, кушнай, доира журлигида баъзан якка, баъзан жуфт холда очик овоз билан ижро этилган. Учинчидан,Фаргона водийсида дутор журлигида очик овозда айтилган. Узбек дотончилигт миф-афсона-ривоят-накл-эртак-достон боскичларидан иборат диффузия харакатининг сунгги боскичида вужудга келган. Бахшичилик санъати бир неча асрлик тажрибага эга эканлиги билан бошка ижролардан ажралиб туради. Филология фанлари доктори Т.Мирзаев маълумотига кура Булунгур достончилигида кахромонлик достонларини куп ижро этишган.

Бу мактабнинг сунгги вакили Фозил Йулдош угли (1872-1955) хисобланади. У "Алпомиш", "Ёдгор", "Ширин билан Шакар", "Муродхон", "Рустамхон", "Маликаи айёр", "Машрико", "Интизор", "Балогардон", "Нурали", "Жахонгир", "Фарход ва Ширин" каби киркка якин достонни истаган пайтда, тингловчилар хохлаган урнидан ижро этавериш махоратини эгаллаган эди.

Эргаш Жуманбулбул угли (1868-1937) ^УРгон мактаби вакили эди. Эргаш Жуманбулбул халк достонларини махорат билан ижро этувчи ижодкор бахши эди. Унинг етти шоир утган ва машхур бахшилар сифатида хамиша устозлар каторидан урин олган, отасининг Жуманбулбул номига эга булишининг узи бу оиладаги истеъдод эгалари куп етишганлигидан далолат беради, Ундан Х,оди Зариф, Олим Юнусов, Мухаммад Исо Эрназар угли каби олим ва зиёлилар 33 номдаги асарларни ёзиб олишган. Унинг асарларида намуналар ва ижоди хакидаги маколалар сони 200 га якин. Айникса, узбек фольклоршунослигининг асосчиси Ходи Зарифов томонидан ёзилган макола, илмий тадкикотларда Эргаш шоирнинг улкан халк санъаткори экани асосли итарзда мисоллар билан тахлил килинган. Шоир ижодига хос хусусиятлардан бири ижросидаги достонларнинг сюжет ва композициясидаги мукаммаллик эди. Ёзма адабиёт намуналаридан яхши хабардор булгани сабабли бахши Алишер Навоий достонларидаги мукаммалликни ижодга тадбик этади. Шунинг учун "Равшан", "Кунтугмиш" достонларидан бирон лавхани олиш хам, унга кушиш хам мумкин эмас. Маълум буладики, хар бир ишга ижодий ёндашишга урганган Эргаш шоир мадрасада олган билимларини узи ижро этадиган достонларга татбик этди ва халк достонларининг бадиий жихатдан мукаммаллашувига муносиб хисса кушди.

Нуротанинг шухрати Пулкан шоир (1874-1941) ижроси билан боглик. Халк достонларини хайратомуз хотирасида саклаб бизгача маданий мерос сифатида етиб келишига муносиб хисса кушган устоз бахшилардан бири Мухаммадкул Жонмурод угли Пулкандир. Пулкан достончилик тарихида камдан кам учрайдиган истеъдод эгаси эди. У етмишдан ортик достонларни ёд билган, унлаб термалар ижод килган ноёб бахши эди. Ватанпарварлик рухида яратилган унинг "Темирхон подшо" достони кейинчалик "Чамбил камали" номи билан эълон килинган ва бир неча йиллар давомида урта мактабларнинг адабиёт дастуридан урин олган. Мухаммадкул Жонмурод угли Пулкан 1874 йилда Самарканд вилоятининг Хатирчи туманидаги Катагон кишлогида тугилди. У ота-онасидан ёшлигидаёк етим колди. Турмуш ки йинчиликлари Мухаммадкулни ун ёшга тулганиданок мехнат билан шугулланишга мажбур килди. Тахминан 1884 йилдан бошлаб тирикчилик утказиш максадида гох дехкончилик, гох подачилик билан шугулланди. Бахшиларнинг аксарияти подачилик билан кун утказишар экан, думбира чертишни машк килишган. Кенг дала. Асосий юмуш куй-эчкиларнинг таркаб кетмасликларига куз-кулок булиб туришдан иборат. Шу боис куни буйи вактнинг утиши учун думбира чертишни машк килиш

маъкул хисобланган. Пулкан хам турмуш аламларини думбира чертишдан олгандир. Ундаги бахшилик истеъдодини сезган Кургон достончилик мактаби вакили устоз санъаткор Жассок бахши Мухаммадкулни узига шогирд килиб олади. Шундан кейин ёш Мухаммадкул хаётида узгариш беради. Унинг олдида хаётдан кузда тутган максад пайдо булди. Бу максад ёш йигитни кечаю-кундуз мехнат килишга чорлади. Жассок тарбиясида турт йил муттасил достон айтиш сирларини урганди. 25 ёшиди бахшилик синовидан утиб, мустакил бахши сифатида ном козона бошлади. Аммо Мухаммадкул нихоятда узига талабчан инсон эди. Шунинг учун мустакил бахши булишига карамай уз устози хузурига тез-тез бориб унинг бисотидаги достонларнинг хаммасини узлаштирмагунига кадар тинчимади. Нихоят, Жассок бахши билган хамма асарларни ёд олди, баъзан уларга узининг хохиши билан айрим янгиликлар киритиб куйлаб юрди. Лекин хаёт унга яна бир синовни тайёрлаган эди. Отасидан мерос булиб колган бир парча ердан келадиган даромад тебратишга етмай турган бир пайтда биринчи жахон урушида катнашаётган чор Россияси Туркистон улкасидан мардикорликка олиш хакида фармон чикаради. Кишлогидаги Бурибой исмли бир кимса мардикорликка бериладиган пулни тулайди ва унингурнига 40 ёшни коралаган Мухаммадкул фронт оркасида кора ишларни бажариш учун жунатилади. Бу сафар натижаси сифатида бахшининг "Мардикор" дос- тони яратилади. Унда ок подшох зулмига, узбек халкига хеч кандай алокаси йук уруш ташвишларига булган норозилик уз ифодасини топган. Пулкан номи эса мардикор юрган замонлардан хотира сифатида унгатахаллус булиб

"Р о к и о

колади. Бу суз "полк" сузидан олинган эди.

Аммо бари бир бахшининг махорат даражаси у ижро эттан анъанавий достонлар мезони билан улчанади. "Алпомиш", Гуругли туркумидаги "Гуруглининг тугилиши", "Мискол пари", "Гулнор пари", "Юнус пари", "Авазхон", бахши алохида мехр билан ижро этган "Ёдгор", "Шайбоний", "Киронхон", "Кунтугмиш" кабилар шулар жумласидандир. [О.Мадаев, Т.Сабитова ,2011, 136.]

Ислом шоир Назар угли 1874 йилда Нарпой тумани Ок тош худудидаги Гала Кассоб кишлогида камбагал чупон оиласида тугилди. Оиладаги иктисодий ночорлик окибатида ёшлигидан отасининг ёнида ишлашга мажбур булди. 1884 йилдан Ислом чупонликдан бохабар инсон сифатида мустакил иш олиб бора олди. Бу касб Пулканда булгани каби Исломни думбра чертиш заруратини пайдо килди. Унинг бетакрор ёкимли овози хамкишлокларига маъкул булади ва куп утмай думбрани турли кушиклар айтиб черта

бошлайди. Ислом шоир узининг хотираларида шундай дейди: "Бир кун уз кишлогимда бир утиришда думбра чертиб, баланд товуш билан кушик айтиб утирсам Эрназар шоир хам келиб эшитиб утирган экан. Менинг товушим унга маъкул тушипди, шекилли, шоирликка булган хавасимни пайкаб, дарров отам кошига бориб, мени у кишидан сурабди" . Шу вокеа руй беради-ю, Исломнинг хаваскорлик машклари якунига етади. Эрназар шоир бутун хаёти давомида бахшилик санъати йулида туплаган тажрибасини, устозлик сирларини самимий нияти билан Исломга ургата бошлади. Эрназар шоир Шахрисабз мактаби устозлари йулини яхши биларди, аммо Кургон достончилиги вакили Жуманбулбулдан хам машк олган эди. Шунинг учун Ислом шоир ижросида Шахрисабз ва Кургон бахшиларидаги энг ибратли хусусиятлар уйгунлашди.

Ислом Назар угли 26 ёшда мустакил бахши даражасига етишди. Бахши уз хотираларида Жуманбулбул билан учрашганини эслайди. Улкан достончи Эрназар бахшига караб: "Сиз шогирднинг аслини топиб олибсиз, ишкивозлиги хам анча зурга ухшайди" , -деган экан. Хдкикатан хам, Ислом шоир биринчидан, хотираси кучли ва бадихагуй эди; иккинчидан, овози нихоятда ёкимли ва эшитишли эди; учинчидан, хар сафар достон айтишдан олдин тингловчини думбра чертиб сел килиб олар экан, сознинг бу журлиги достон ижроси давомида хам даврага завк бериб турар эди. Хуллас, Ислом шоирнинг достон айтиши олимларнинг эслашига караганда, мусикийлиги, майинлиги, вокеаларнинг аник ва содда тарзда акс эттирилиши, бадихагуйлиги, урни келганда кулгили ифодаси билан ажралиб турар экан. Овознинг шираси достон файзига файз багишлар экан. Шунинг учун Ислом шоир айтган 28 та достон ва сон-саноксиз термаларини хамкишлоклари, кушни худуддан келган ишкибозлар марок билан тинглаганлар.

Бахши уз замондошларининг калбларидаги фикр-мулохазаларини ошкор килувчи сатрларни топа билмаса у машхур булолмайди. Достон кечаларига йигилган мухлислар факат достон ёки терма эшитиш учун келмайдилар. У хамиша бахшидан дунёдаги вокеалар, кушни вилоят, туман жуда булмаганда кишлокдардаги янгиликларга хам чанкок булади. Радио, телевидение, матбуотнинг бошка турлари ривож топмаган пайтларда бахши хам журналист, хам диктор, хам бошловчи, хам сиёсий шархловчи, хам таникли устоз зиёли сифатида фаолият курсатганлар. Бир неча таникли устоз бахшилар иштирокидаги сухбат кечалари узига хос оммавий ахборот воситалари вазифасини бажарган. Эргаш Жуманбулбул угли, Фозил Йулдош угли, Мухаммадкул Жонмурод угли Пулкан, Ислом шоир каби иктидорли

бахшилар эса матбуот марказининг иш юритувчилари булишган. Улар орасида Ислом шоирнинг муносиб урни бор. Чунки Ислом шоир "Орзигул", "Гулихиромон", "Зулфизар билан Аваз", "Хирмондали", "Кунтугмиш", "Сохибкирон", "Эрали ва Шерали", "Тохир ва Зухра", "Нигор ва Замон" каби унлаб достонларини айтиш жараёнида юртдаги ижтимоий узгаришларни, янгиликларни, айрим шахслар хакидаги танкидий мулохазаларни хам баён этган.

Ислом шоир Назар угли 1953 йилда 79 ёшида вафот этди. Унинг хаёти ва ижоди атокли фолклоршунос олимлар Х,оди Зарифов, Музайяна Алавия, Мансур Афзалов, Охунжон Собиров томонидан урганилган. Ислом шоирдан ёзиб олинган, нашр этилган бадиий асарлар, унинг ижодига багишлаб нашр килинган китоблар, маколалар сони уч юздан куп. Бахшидан мерос булиб колган достонларни халкимиз хамон севиб укимокда.

Хулоса килиб шуни айтиш мумкинки, хар бир хонанданинг алохида уринли ашуласи, кушиги, шоирнинг шеъри булгани каби бахшиларда хам мухаббат куйган достонлари булади. Эргаш шоир "Равшан", "Кунтугмиш", Фозил Йулдош угли "Алпомиш","Машрико", Пулкан "Гуруглининг тугилиши", "Гулнор пари" достонларини киёмига етказиб айтишган. Ислом шоир Назар углининг бундай гузал ижро этадиган достони сифатида "Орзигул" ва "Сохибкирон"ни курсатиш мумкин.

Демак, эпик асарлардан булган достонларни куйлашда юкорида номлари зикр этилган бахши шоирларнинг фольклоршуносликда тутган урни салмоклидир.

REFERENCES

1. О.Мадаев, Т.Сабитова "Халк огзаки поэтик ижоди", Шарк,-Т.,2011.-Б.136.

2. О.Мадаев "Узбек халк огзаки ижоди",Мумтоз суз,-Т.,2010.

3. Т.Мирзаев, Ш.Турдимов, М.Жураев, Ж.Эшонкулов,А.Тилавов "Узбек фольклори", Тафаккур бустони, -Т., 2020.

4. Т.Мирзаев "^оди Зариф сухбатлари", SHAMS-ASA МСШ,-Т., 2013,-Б. 182.

5. Узбек фольклоршунослиги масалалари, 4-китоб, Илмий туплам, Fan va ta'lim poligpafyr., 2017.

6. Т.Мирзаев "Устозлар сафдошлар ишдошлар", Tafakkur tomchiliri, -Т.,2021.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.