Научная статья на тему 'БАХШИЧИЛИК САНЪАТИНИ ТАДҚИҚ ВА ТАРҒИБ ЭТИШ МАСАЛАЛАРИ'

БАХШИЧИЛИК САНЪАТИНИ ТАДҚИҚ ВА ТАРҒИБ ЭТИШ МАСАЛАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
81
18
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
созанда / гўянда / бахши / масхарабоз / дўмбира / дутор / ғижжак / гармон / буламон / қўшнай / доира / мақом / актёр / режиссёр / сценарий / аудио / видео / қўбиз

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Нурилло Эминов

Мазкур мақолада мамлакатимизда халқимиз маданиятининг ҳаётбахш сарчашмаси бўлган бахшичилик санъатини янада ривожлантириш, унинг миллий маданиятимиз ва санъатимиздаги ўрни ва аҳамиятини янада юксалтириш ҳақида сўз боради. Шу билан бирга достонларимиз ва термаларимизни болаликданоқ ёш авлодга сингдириб бориш учун, энг аввало, халқимизнинг ўлмас дурдонаси-достонлар матнларини мактаб дарсликларига киритиш ҳамда кўплаб достончилик мактабларини ташкил қилиш, ҳаётий, халққа яқин, давримизга ҳамоҳанг достонларни яратиш лозимлиги хусусида тўҳталиб ўтилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «БАХШИЧИЛИК САНЪАТИНИ ТАДҚИҚ ВА ТАРҒИБ ЭТИШ МАСАЛАЛАРИ»

БАХШИЧИЛИК САНЪАТИНИ ТАДЦЩ ВА ТАРГИБ ЭТИШ МАСАЛАЛАРИ

Нурилло Эминов

УзДСМИ "Вокал" кафедраси укитувчиси https://doi.org/10.5281/zenodo.8044247

Аннотация. Мазкур мацолада мамлакатимизда халцимиз маданиятининг уаётбахш сарчашмаси булган бахшичилик санъатини янада ривожлантириш, унинг миллий маданиятимиз ва санъатимиздаги урни ва ауамиятини янада юксалтириш уацида суз боради. Шу билан бирга достонларимиз ва термаларимизни болаликданоц ёш авлодга сингдириб бориш учун, энг аввало, халцимизнинг улмас дурдонаси-достонлар матнларини мактаб дарсликларига киритиш цамда куплаб достончилик мактабларини ташкил цилиш, уаётий, халцца яцин, давримизга уамоуанг достонларни яратиш лозимлиги хусусида ту^талиб утилган.

Калит сузлар: созанда, гуянда, бахши, масхарабоз, думбира, дутор, гижжак, гармон, буламон, цушнай, доира, мацом, актёр, режиссёр, сценарий, аудио, видео, цубиз,

Халк ижодиёти асарларида юксак маданиятни бунёд этган улуг аждодларимизнинг хаёт-тарзи, орзу умидлари, урф-одат ва анъаналари билан бир каторда узбекона самимияти акс эттирилганлиги нихоятда ахамиятлидир. Шу боис, халк ижодиёти мероси узининг чукур мазмундорлиги, тарбиявий ахамияти хамда умрбокийлиги билан хамиша миллат калбида эзгу максад ва юксак гоялар сари интилишга чорлайди.

2019 йилнинг 5-10 апрел кунлари Сурхондарё вилояти Термиз шахрида биринчи "Халкаро бахшичилик санъати" фестивали утказилди. Давлатимиз рахбарининг "Бахшичилик санъатини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тугрисида"ги карори кайсидир маънода йуколиб бораётган меъросни кайтадан тикланиши, мамлакатимизда халкимиз маданиятининг хаётбахш сарчашмаси булган бахшичилик санъатини янада ривожлантириш, унинг миллий маданиятимиз ва санъатимиздаги урни ва ахамиятини янада юксалтириш, ёш авлодни миллий узликни англаш, ватанга садокат, тарихий меросга хурмат рухида тарбиялашга каратилганлиги билан мухим ахамият касб этади. ^изикишни карангки мазкур фестивал бирданига дунёнинг энг нуфузли мусикий анжуманлардан бири деб эътироф этилди.

Узбекистонда достончиликнинг ривожланиши икки даврни ташкил килади. Биринчи давр XV-XVI асрларда юртимизда жуда тараккий этган даври булиб хаттоки, Шайбонийхоннинг саройида махсус бахшилар фаолият юритганлиги, юкори лавозимда ишлаган кишиларга атаб достонлар ёзилган ва куйланганлиги тугрисида айтилади. Масалан: "Шайбонийхон" достони бевосита Пулкан шоирдан ёзиб олинган. Ушбу даврда мазкур достон сарой бахшилари томонидан куйланган хамда уларга алохида эътибор ва шарт-шароитлар яратилиб берилган. Кейинги авлод бахшилари берган огзаки маълумотларга караганда, XIX аср ва ХХ аср бошлари достончиликнинг энг гуллаган, ижро усуллари гоятда такомилига етган давр хисобланади. Бу даврда бахшилар репертуарида 200 га якин халк достони булиб, уларни машхур суз санъати усталари куйлаган. Улар даврнинг мухим ижтимоий-сиёсий вокеаларини тасвирловчи 20 дан ортик янги достон яратган. Шу билан бирга мазкур даврда Хоразм, ^укон хонлиги ва Бухоро амирлигида бахшиларга алохида эътибор булган ва айникса Хоразм хони Мухаммад Рахимхон соний Феруз Хоразм адабиёт ва санъатини янада юкори поганага кутариб, уни

рахнамолигида машхур созанда ва гуяндалар етишиб чиркан. Сайил, байрам ва тантаналарда Ферузхон ашулачи, созанда, бахши, масхарабозлар курикини утказиб рагбатлантирган. Байрамларда адабиёт ва санъатнинг барча турлари намойиш килинган ва шу тарика ривожланган.

Узбекистонда халкаро бахшичилик санъати фестивали утказилаётгани бежиз эмас. Мамлакатимизда узига хос бахшичилик, достончилик мактаби яратилган булиб, у устоз -шогирд анъаналарига асосланади. Х,ар бир минтаканинг уз бахши-шоирлари, эпик санъат яратувчилари ва уларни сакловчилари бор. Олимларнинг таъкидлашича, юртимизда достон куйлаш анъанаси кадимда уч йуналишда ривожланган. Улар бир-биридан ижро йули, усуллари ва репертуарлари билан фаркланадилар. Биринчи йуналиш — Булунгур, Нарпай, Нурота, фургон, Шахрисабз, ^амай, Шеробод, Жанубий Тожикистонда яшовчи узбек-лакай достончилик мактабларида думбира чертиб якка холда, бугиз овоз билан ижро этилган. Иккинчи йуналиш — Хоразм достончилик мактаби вакилларининг ижросида асосан, жамоавий ижрочилик яъни тор, дутор, гижжак, гармон, буламон, кушнай, доира журлигида баъзан якка, баъзан жуфт холда, очик овоз билан куйланган. Хоразм достончиликининг яна бир жихати шунда-ки, бахши факатгина достон айтиб куймасдан, маком, бастакорлик асарларидан ва замонавий кушиклардан хам куйлаган. Бундан ташкари репертуар таркиби жихатидан хам узига хос хусусиятга эга. Масалан, мазкур мактабда кахрамонлик достони "Алпомиш" учрамайди, аксинча, "Ошик Гариб ва Шохсанам", "Ошик Албанд", "Ошик Махмуд" каби ишкий-романтик достонлар ва "Гуругли" туркум достонларини учратамиз. Учинчи йуналиш — Фаргона водийсида дутор журлигида очик овозда айтилган.

Дархакикат, бахшичилик санъати "Бир актёр театри" эканлиги хусусида хам тухталиб утсак. Эпик жанрнинг мазкур куринишида асосий эътибор ва куч достон ижрочисига, яъни бахшига тушади. Улар бир пайтнинг узида хам ижрочи, хам ижодкор, хам созанда булибгина колмасдан, ижро этилаётган асардаги хар бир персонаж характерини сузда ва охангда очиб бера олган махоратли актёрлардир. Халк бахшилари турли-хил байрамларда ва сайилларда халкнинг дилига манзур достонларни куйлаб одамларни хурсанд килиб юришган. Демак тингловчиларни ром этувчи оханг топа билиш, узигина эмас балки узгани таъсирлантира олиш, достонни жозибали ва кизикарли килиб айтиш достон айтишнинг асосий талабларидан биридир. Бахши театр актёрлари каби бир асарда биргина образни талкин этмайди, балки бир асарнинг узида бир неча киёфаларни акс эттиради.

Узбекистон халк бахшиси Норбек бахши шундай дейди: "Бахшичилик бу илохий кудратдир. Бахшичилик санъатида театрнинг барча элементлари мавжуд булиб, хусусан, актёрлик, ижрочилик, режиссёрлик, адабиёт, сценарий, шоирлик каби хусусиятлар мужассамлашган санъат жанрларидан биридир. Бундан ташкари, достонда узбек халкининг олис тарихга эга булган урф-одатлари ва анъаналари уз урнини топган. Бахши бир вактда созни ва сузни образ оркали томошабинга етказа олиши шарт".[2]

Айтиш керакки, халк огзаки ижодининг куплаб намуналари айнан бахшилардан ёзиб олинган. Хусусан, Фозил Йулдош угли, Мухаммадкул Жонмурод угли Пулкан, Берди бахши, Саидмурод Панох угли, Бури бахши, Бекмурод Журабой угли, Мардонакул Авлиёкул угли каби уттиздан зиёд бахшиларимиз киркка якин достонларимизни ёддан

айтиб берган. Улар томонидан айтилган достонларга бадиий сайкал берилиб, нашрдан чикарилди, куплаб хорижий тилларга таржима килинди.

Х,озирги кунда достонларимизнинг умрбокийлиги куп жихатдан уни ёш авлод канчалик кабул килаётгани, тушунаётгани ва бойитаётганига боглик. Фарзандларимизни бугунги кунда мазкур санъатга кизикиши кай даражада? Бу хакда устоз Отахон Матёкубов шундай дейди: "Бугунги кунда халк достонлари мактаб дарсликларида жуда хам киска берилган. Айрим уринларда лавхалар бир-бирини тулдирмайди. Берилган парчалар болани тасаввурини уйготишга озлик килади. Болаларда кизикиш катта лекин имконият кам".

Сунгги йилларда давлатимиз рахбари томонидан миллий кадриятларни асраб-авайлаб, уни келгуси авлодларга асл холида етказишга юксак даражада эътибор каратилмокда. Президентимиз таъкидлаганидек "Агар бу ноёб санъатни саклаб колиш учун бугун барчамиз биргаликда харакат килмасак, эртага, афсуски, кеч булади, келгуси авлодлар, тарих бизни кечирмайди". Х,акикатан бу бойликни асраб-авайлаш, ривожлантириш авлодлар бурчидир. Айни вактда хозирги глобаллашув даврда, тижорат воситасига айланган "оммавий маданият", шоу-бизнеснинг салбий таьсири тобора кучайиб бораётган мураккаб замонда фолклор саньатига эьтибор ва кизикиш сусайиб бораётган бир даврда достон ва термаларни болаликданок ёш авлодга сингдириб борсак, яхши натижага еришиш мумкин. Бунинг учун, энг аввало, достон матнларини мактаб дарсликларига киритиш лозим. Шу билан бирга мазкур достонларни машхур бахшилар томонидан куйланганларини аудио ва видео вариантда ёзиб олиб, аудио-визуал шаклда болаларга куйиб берилса, максадга мувофик булар эди. Мана 2016-2017 йилларда Узбекистон давлат санъат ва маданият институтида Узбекистонда хизмат курсатган артист Отахон Матёкубов бошчиликида Хоразм достончилики йулга куйилган эди, аммо хозирда бу тугарак фаолиятини тухтатган. Буни жорий этиш керак. Бундан ташкари Самарканд ва Сурхон достончилигини ургатадиган тугараклар булиши лозим. Бунинг учун машхур бахшиларни жалб этиш керак. Шунингдек, Сурхондарё вилояти билан бир каторда ^ашкадарё, Хоразм вилоятларида хам бахшичилик мактабларини йулга куйиш зарур. Ташкил этилган бахшичилик синфлари ва мактабларда устоз бахшилар, олимлар, мутахассислар хамкорликда ишлашини йулга куйиш ва укувчиларга достон ижро этиш, достонларнинг назарий муаммолари хакида тушунтириш ишларини амалга ошириб бориш лозим.

Мана президентимиз ташаббуси билан 2018 йилда Термиз шахрида ташкил этилган "Бахшилар мактаби" бахшичилик санъати анъаналарини урганиш ва давом эттириш, истеъдодли ёшларни кашф килиш хамда тарбиялашда мухим ахамият касб этмокда.

Бу сохани юртимизда ва дунёда кенг таргиб килиш учун енг аввало, ахборот-коммуникация технологияларидан, телевидения ва интернет имкониятларидан самарали фойдаланиш зарур. Агарда оммавий ахборот воситалари — телевидение ва радиоларда бахшилар ижросидаги достонлардан намуналар бериб борилаётганда достонларнинг гоявий-бадиий хусусиятлари, образлар тизими, тарбиявий ахамияти сохани якиндан билган мутахассислар томонидан шархлансагина, тингловчиларнинг бу санъат хакидаги тушунчалари кенгайиб боришига имкон яратилар еди. Бундан ташкари бахши-шоирлар курик-танловлари фаолиятини жонлантириш ва бунда купрок ижро ва бадихага эътиборни кучайтириш лозим.

Хулоса килиб айтганда, куп йиллардан буён авлоддан-авлодга утиб келаётган халк достонларидаги персонажларнинг кахрамонлик, баходирлик, уз халкига ва мухаббатига фидойилик, дустлик ва биродарлик каби гоялари уз ахамияти билан хозирги кунда хам кадрли эканлигига амин буламиз. Усиб келётган ёш авлодни ватанга садокат, ота-онага ва оилага хурмат рухида тарбиялашда айнан достонларнинг урни бекиёс эканлигини хеч качон унутмаслигимиз керак. Мазкур тарихий карор юртимизда ноёб маданий меросимизни урганиш, унинг бебахо анъаналарини таргиб килиш ва ривожлантиришга кенг шароит яратиш баробарида, ушбу битмас-туганмас, ноёб ва мангу маданий мерос намуналари авлодлардан-авлодларга утиб, янада сайкал топишида мухим омил булиб хизмат килади.

REFERENCES

1. Отахон Матёкубов билан сухбатдан 10 февраль, 2020 й.

2. Узбекистон халк бахшиси Норбек Матёкубов билан сухбатдан 6 март, 2020

3. Азизов Т. "Анъана ва ижодий изланишлар". Театр журнали 2003.- № 02

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.