Научная статья на тему 'KOMMENTARII K DRAMA RAMZA BOBODJONA "YUSUF I ZULAYHA, ILI VRAJDA BRATEEV"'

KOMMENTARII K DRAMA RAMZA BOBODJONA "YUSUF I ZULAYHA, ILI VRAJDA BRATEEV" Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
51
13
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Ученый XXI века
Область наук
Ключевые слова
ДРАМА / ФОЛЬКЛОР / ПИСЬМЕННАЯ ЛИТЕРАТУРА / ЭПИЧЕСКИЙ СЮЖЕТ / МОТИВ / ОБРАЗ / МУЗЫКАЛЬНО-ДРАМАТИЧЕСКОЕ СОБЫТИЕ / ПОВЕСТВОВАНИЕ / ЭПОС / КОМПОЗИЦИОННАЯ СТРУКТУРА / ЛИТЕРАТУРНЫЙ КРИТЕРИЙ / АРИЯ / ТРАГЕДИЯ

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Babadjanova N.D.

В статье анализируются комментарии Рамза Бободжона ко второй драматической интерпретации повести Юсуфа в узбекской литературе ХХ века «Юсуф и Зулайхо, или вражда братьев».

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «KOMMENTARII K DRAMA RAMZA BOBODJONA "YUSUF I ZULAYHA, ILI VRAJDA BRATEEV"»

КОММЕНТАРИИ К ДРАМЕ РАМЗА БОБОДЖОНА «ЮСУФ И ЗУЛАЙХА,

ИЛИ ВРАЖДА БРАТЬЕВ»

Н.Д. Бабаджанова1

Аннотация

В статье анализируются комментарии Рамза Бободжона ко второй драматической интерпретации повести Юсуфа в узбекской литературе ХХ века «Юсуф и Зулайхо, или вражда братьев».

Ключевые слова: драма, фольклор, письменная литература, эпический сюжет, мотив, образ, музыкально-драматическое событие, драма, повествование, эпос, композиционная структура, литературный критерий, ария, трагедия.

1981 йилда Тошкентдаги "Ёш гвардия" нашриётида таник;ли шоир Рамз Бобожоннинг "Юсуф ва Зулайдо ёки ога-инилар адовати" номли асари Туроб Тула сузбошиси билан нашр этилди.[1. Б -152] 1989 йилнинг кузида асар муаллифи Рамз Бобожон, режиссёр Рустам Бобохонов, бастакор Фардод Алимов, садна мусаввири Собир Бегматов ва дирижёр Наби Халиловдан иборат ижодий гуруд ушбу асарни садналаштириш устида иш бошлади. Орадан бир йил утиб тайёр булган спекталь 1990 йил 22-23 июнь кунлари Мукимий номидаги Давлат мусик;али драма театрида "Юсуф ва Зулайдо" асарининг премьераси булиб утди. Кейинчалик ана шу мусик;али драма асосида 5 серияли телевизион фильм дам су-ратга олинди. Рамз Бобожон каламига мансуб "Юсуф ва Зулайдо" драматик поэ-масининг саднавий тал;инида ака-укалар уртасидаги муносабатлар масаласи кейинги планга сурилиб, Юсуф билан Зулайдонинг оташин мудаббати тасвири етакчи мав;ега кутарилди. Асар матни асосида монолог ва диалоглар ;айта ишлаб сай;аллаштирилди, драма мазмунига мос ариялар ёзилди. Натижада маз-кур муси;ий драма томошабинлар томонидан или; кабул килинди. [2]

"Юсуф ва Зулайдо" муси;али драмаси Мукимий театри ижодкорлари томонидан бир неча йиллар давомида ;айта-;айта садналаштирилганлигига карамай Рамз Бобожон асарнинг бадиий матни устидаги ижодий ишини тухтатмади. Натижада орадан карийиб ун уч йил утгач, ижодкор узининг ушбу асарини ;айта ишлаб, "Юсуф ва Зулайдо" номи билан 2000 йилда чоп эттирди. [3. Б -136] Ушбу нашр ижодкорнинг "Муаллифдан" деб номланган мухтасар кириш сузи дамда учта туртликдан иборат "Багишлов" и билан бошланган булиб, илк нашрдаги сузбоши берилмаган. Драматик достоннинг охирги садифасида келтирилган "1977-1999 йиллар" ;айдномаси эса бу асар шу йиллар мобайнида муттасил ишланганлигидан далолат беради.

Рамз Бобожон уз асарининг 1981 йилги нашрида ушбу асарнинг жанрий мансублигини "драматик достон" деб белгилаган. 2000 йилги ;айта нашрида эса номи дам ихчамлаштирилиб, яъни илк нашрдаги "ёки ака-укалар адовати" би-рикмаси сарлавдадан олиб ташланган долда ;авс ичида "драматик достон" ата-маси ишлатилган. Бинобарин, асарнинг дастлабки нашрига кириш сузини ёзган тани;ли шоир Туроб Туланинг куйидаги фикри унинг жанрини белгилаш билан богли; ;арашларни ойдинлаштиргандай булади: "Рамз Бобожон "Юсуф ва Зу-лайдо" фожеасининг ана шу тенгсизлик ва адолатсизлик таркибини феодал ту-зум фалокатларидан эканлигини, наинки феодал тузуми, билакс, ота-боболари-миз бугунги адолат ва тенгликни на;адар катти; ва огир курашлар эвазига олиб келиб берганликларини, улар на;адар фожеавий ;исматларда кун кечирган-ликларини куйлаб, Дурбек каламига калам чархлайди".[4. - Б.6 ] Гарчи бу и;ти-босда бадиий асарни шуролар мафкурасига асосланган адабий карашлар асосида бадолаш тамойили акс этган булса-да, биз учун мудим деталь - драматик достон-нинг жанрий мансубияти "фожеа", яъни трагедия деб белгиланганидир. Зеро, му-аллиф уз фикрини давом эттириб ёзган куйидаги мулодазаси дам шу фикр тугри-лигини исботлаётгандай булади: "Шоир икки ;алб мудаббати фожеасини давр

1Бабаджанова Назокат Давронбековна - преподаватель, Ургенчский государственный университет, Узбекистан.

минтакасида доим баробар олиб юради, бу чиройли хаёл ва мудаббатнинг тенгсизлик дукм сурган замонда амал олмаслигини, саройга айланишини теран мисралар билан чилпиб боради. Шоир тасвири ва тасаввурида икки ;алб мудаб-бат азоби, укубати ижтимоий-сиёсий тулкинга кутарилади, фожеа мудаббатмас, фожеа даёт, фожеа тузум драмасига айланади. Юсуфнинг пок ва далол инсоний фазилатлари, Зулайдонинг ут олган мудаббати ва диссий тугёни, уларнинг алам-ангиз тула дижрони фожеали кисматлари шоир каламида тини; бадиий ифо-дасини топган". [5. - Б.7] Шунга кура биз бу асарни Юсуф алайдиссалом киссаси-нинг анъанавий сюжети асосида узбек адабиётида яратилган иккинчи садна асари дейиш баробарида, гарчи мусикали драма сифатида садналаштирилган булишига карамай унинг жанрий мансубиятини "фожеа" деб дисоблаймиз.

Рамз Бобожоннинг "Юсуф ва Зулайдо" драмасида дам Юсуфнинг тугилиб-усган юрти, ота-онаси, кадрамоннинг кароматли туш куриши, углининг пойига ой, куёш, юлдузлар пойига саждага келгани дакидаги тушни Ёкуб алайдиссалом йурар экан, Юсуф улур мартабага эришажагини баён килиши, акаларининг гарайгуйлиги туфайли Юсуфнинг кудукка ташланиши, бурилар билан боглик вокеалар дамда савдогарлар томонидан Юсуфнинг куткарилиши вокеалари ташлаб кетилган. Драматик вокеалар тафсилоти худди Х,абиб Саъдулла асари-даги каби Магриб мулкининг дукмдори Таймуснинг Богичирой деб аталадиган саройи тасвири билан бошланади. Рамз Бобожондан фаркли равишда Х,абиб Саъдулла ана шу "ташлаб кетилган" вокеаларни асар кадрамонининг Кулбобо билан судбати мазмунига мадорат билан сингдириб юборганлиги учун бу кем-тиклик унчалик сезилмайди. Аммо "Юсуф ва Зулайдо" драмасининг Рамз Бо-божон томонидан яратилган намунасида илк лавданинг Зулайдога совчи келган-лиги дакидаги хабардан бошланганлиги бадиий жидатдан асосланмаган.

Таймус шод кизи Зулайдога юзланиб Миср шоди Азиздан совчи келгани-нини, шундай бадавлат жойга насибаси кушилганлигининг узи катта бахт экан-лигини айтиб кизининг фикрини билмокчи булади. Шу уринда Зулайдо образига хос катъиятсизлик, узининг юрак дардларини айтолмаслик уз ифодасини топган. У узининг такдирини отасининг дукмига давола килиб, "сизнинг иродан-гиз мен учун конун" деб жавоб беради. Шундан кейингина Зулайдонинг тушида шарпа тарзида намоён булган Юсуфни куриб, ошик булиб колиши лавдасининг баён килинишида дам мантиксизлик бордай туюлади.

Маълумки, фаольклор ва мумтоз адабиётда анъанага айланган эпик сю-жетларни кайта ишлаш жараёнида ижодкор фантазиясига эрк бериши ва вокеалар тафсилоти талкинига эркин ёндошиши табиий нарса. Аммо шундай булса-да, дар кандай ижодий ёндошув анъанавий сюжет мантотига зид булмаслиги керак. Шу жидатдан олганда Рамз Бобожон уз драматик достонида Юсуфни чупон сифа-тида тасвирлаши ва кечаси ухлаб ётганида икки огаси кулида конли пичок кута-риб келиши лавдаси дам тушунарсиз булиб колган. Акалари нима максадда кел-ганининг сабабини сураганида улардан бири: Яна тилин тиймай гапиради-я, Гуёки деч нарса билмас кишидай... Падаримизнинг кузин тиндирган, Шу сенинг барнолигинг, донолигинг, Окибат шумшайиб колдикку, билсанг,

Йул ёкасида ётган тошдек бекадру киммат ("Рамз Бобожон, 2000". - Б.30-31).

Биринчидан, Юсуф алайдиссалом дакидаги анъанавий киссанинг диний манбалар дамда мумтоз ёзма адабиётдаги талкинларида айтилишича, Ёкуб пайгамбарнинг угиллари сони ун битта булиб, Юсуф уларнинг ичида энг кичиги ва суюклиси булгани учун отаси уни уз ёнидан сира узоклаштирмаган. Иккин-чидан, акалари уз укасини йукотиш ниятидан уйдан олиб чикиб кетиш учун сайру томоша, овни бадона килишади. Учинчидан, шу киссанинг бирорта талкинида Юсуфнинг якка узи чупончилик килганлиги дакида хабар берилма-ган. Демак, Рамз Бобожоннинг драматик достонида Ёкуб пайгамбар узининг суюкли фарзанди, куз корачигидай асрайдиган нури дийдаси Юсуфнинг якка узини куй бокиш учун чикариб юбориши, бунинг устига кечаси садрода ёлгиз ту-наб колишига рухсат бериши киссанинг анъанавий мантигига тугри келмайди. Бундан ташкари, акаларининг сонини белгилашда дам анъанага риоя килган маъкул буларди.

Драматик достонда тасвирланишича, Тасмусшод уз кизи Зулайхони Миср дукмдорига Азизга турмушга узатади. Акалари томонидан канчадан-канча кий-инчиликларга мубтало этилган Юсуф дам жуда куп саргузаштларни ва азоб-укубатларни бошидан утказганидан кейин охир-окибат бир савдогар томонидан Зулайдонинг эри Азизга кул килиб сотиб юборилади. Шу тарика Юсуф билан Зу-лайхонинг йуллари яна тукнаш келади. Зулайхо дар сафар Юсуфни курганида мудабат алангасида куйиб уртанади, лекин бошида эри борлиги учун андиша са-баб севганига бир суз дейишга ожиз булади. Аммо орадан маълум вакт утиб овга кетган Азиз ногадоний тарзда вафот этгач, Зулайхонинг калбидаги мудаббат кайта авж олади. Драматург шу уринда Зулайхо образини талкинида Шарк аёл-ларига хос иболилик, шарм-даёлилик, одоб-ахлок меъёрларидан бироз узоклаш-маган долда йул тутса максадга мувофик булар эди. Бундай дейишимизга сабаб, Миср Азизининг вафотидан кейин Зулайдо узини эркин кушдек дис этади ва Юсуфнинг висолига жуда каттик умид боглайди. Юсуф билан учрашганида у узининг мудаббатини очик-ошкора ифода килади. Одамларнинг гап-сузларидан андиша килган Юсуф унинг таклифига рози булмагач эса максади амалга ошмаган Зулайхо газаб отига минади. Зулайхо "Такдир бердикау эркимни уз куимга" деган сузига жавобан Юсуф "Эрк эмас бу эдтирос" деб тугри жавоб кайтаради. Шу уринда Зулайхо образи тасвирида даё-ибо етишмагандай куринади. Назаримизда шоир Рамз Бобожон Шарк халклари адабиётида машдур булган бу эпик сюжетни кайта талкин килишда анъанага амал килиб, Зулайхонинг покиза мудаббат тимсоли сифатидаги киёфасини яратиш йулидан бориши керак эди. Драманинг яратилиши чогида йул куйилган ушбу камчилик дакида санъатшунос олим М.Радмоновнинг куйидаги мулодазалари уринли деб биламиз: "Севгилисидан газабланган Зулайдо аламини яшира олмайди. Юсуфга куполлик килади. Аммо унинг тугёни Шарк аёлларига хос, нидоятда чукур иффат билан, нозик ички кечинмаларда берилиши, унинг буюк инсоний мудаббатига радна тушмаслиги лозим эди" [6].

Мазкур диний киссанинг Шарк халклари ёзма адабиёти ва фольклоридаги бадиий талкинларида тасвирланишича, гарчи Зулайхонинг оташин мудаббатидан хабардор булган Юсуф унинг висолига етишишга шошилмай, кайсидир маънода узининг пассивлигини намоён этганлиги баён этилган булса-да, ижодкорлар ишк азобларидан нечоглик азоб чекканлигига карамай Зулайдо дамиша уз севгиси ва севгилисига содик булганлиги, унинг туйгуларини дурмат килганлиги, датто газаб отига минган чогида Юсуфни зиндонбанд эттирганида дам унга нисбатан мудаббати заррача камаймаганлигини юксак мадорат билан тасвирлаганлар. Шу боис Шарк фольклори ва адабиётидаги Зулайдо образи ишк утида куйиб ёнган чинакам ошик, уз маъшукининг дийдорини бир бор кушни бахт деб биладиган сабр-токатли, бардошли маъшука, самимий ва покиза севгини юрагига жо килган мудаббат тимсоли сифатида гавдалантирилган. Рамз Бобожоннинг "Юсуф ва Зулайдо" драматик достонида дам Зулайдо образининг ана шундай чин севги содибаси сифатидаги ажойиб талкини эмас, балки уз эдтирослари ва нафсининг курбонига айланганлиги учун маъшуги тарафидан инкор этилган аёл киёфасида куринади. Зулайхо образининг бу хилдаги муваффакиятсиз талкини Рамз Бобожоннинг ижодкор сифатидаги катта хатоси дисобланади.

Мазкур эпик сюжетнинг аксарият халк вариантлари ва ёзма адабиётдаги бадиий талкинларида вокеалар ривожи Юсуф ва Зулайдонинг бир-бирига булган юксак медр-мудаббати, сабр-токати, бахтли булишга ишонч ва умиди туфайли охир-окибат турмуш куришлари билан якунланади. Ижодкорлар икки ошикнинг роят бахтли умр кечирганликларини марок билан тасвирлайдилар. Шунинг учун дам Юсуф ва Зулайхо Шарк адабиётида мудаббат тимсолига айланган персонажлар жуфтликларидан бири сифатида эътироф этилади. Рамз Бобожоннинг тадлил килинаётган драмаси эса Зулайхонинг жавобсиз севги оташида куйиб адо булиши ва Юсуфнинг эсдан огишини тасвирлаш билан якунланади. Адабиётшунос олим И.Гафуров тугри таъкидлаганидек, "уадим гузал кисса уз сюжетининг энг улур киррасини йукотганидан янги талкин бизни узига тортмайди, ишонтирмайди, юрагимизда акс-садо уйготмайди. Бунингдек ислод бадиий жидатдан узини окламайди".[7. -Б.178-185]

Дардакикат, драмаматург анъанавий эпик сюжет модиятини тугри дис этолмаганлиги окибатида асрлар давомида узининг унлаб бадиий жидатдан

мукаммал ифодаларига эга булиб келган ушбу мавзунинг манти;ан хато тал;ини юзага келган. Шунинг учун дам Рамз Бобожоннинг бу асари гарчи маълум ва;т Мукимий номидаги муси;али драма театрида садналаштирилганига карамай муваффа;ият козона олмади. Чунки драмада тасвирланган во;еа-додисалар баёни ва образлар ифодаси миллий ;иёфа касб этолмаганлиги, бунинг устига, унда анъанавий сюжетдан чекиниш долатлари мавжудлиги сабаб тезда укувчилар ва томошабинлар эътиборидан колиб кетди. Бу эса ёзма адабиётда узига хос анъанага айланган эпик сюжетлар асосида садна асари яратиш биринчи навбатда талкин килинаётган мавзу модиятини чукур англаш, шу сюжет асосида яратилган бадиий асарларни пухта урганишни та;азо этади. Крлаверса адабий-фольклорий сюжетни бадиий жидатдан ;айта ишлаш оркали стилизация ;илиш ижодкордан жуда катта поэтик мадоратни талаб килади.

Хулоса ;илиб айтганда, "Юсуф ва Зулайхо" достонининг яратилиши асос булган анъанавий эпик сюжетнинг ХХ аср узбек адабиётидаги бадиий тал;инлари орасида унинг драма жанри адабий мезонлари асосида ижодий кайта ишланиши натижасида юзага келган асарлар алодида урин тутади. Ушбу сюжет узбек фольклори ва адабиётида машдурлиги туфайли халкка якинлиги, унинг асосидаги во;еа-додисалар ифодаси драматизмга гоят бойлиги, персонажлар рудияти ва кечинмаларини монолог ва диалог тарзида ифодалаш имкониятининг кенглиги шу мавзудаги драматик асарларнинг яратилишига асос булган.

Хозирга кадар узбек адабиётида Юсуф ва Зулайдо мудаббати тасвирига багишланган икки драматик асар мавжуд булиб, улар орасида Хабиб Саъдулланинг "Юсуф ва Зулайхо" драмаси анъанавий сюжетнинг барча асосий элементларини узида ифода этганлиги, шу мавзудаги бошка асарларга ухшамайдиган узига хос бадиий шаклга эгалиги, вокеалар талкинида ижодкор индивидуал поэтик мадорати яккол кузга ташланиши билан характерланади. Ижодкор асар кадрамонлари образини яратар экан, анъанавий сюжетни ташкил этувчи мотивлар таркибига зиён етказмаган долда унинг драматик талкинга мос келадиган энг мудим элементларини мадорат билан стилизация килган. Шунинг учун дам Хабиб Саъдулланинг ушбу асари фольклор ва ёзма адабиёт уртасидаги адабий таъсир жараёнини акс эттирувчи мудим манба булиб, халк эпоси сюжетини саднавий талкин килиш оркали поэтик идрок этишнинг узига хос намунасидир.

Юсуф киссасининг ХХ аср узбек адабиётидаги Рамз Бобожон тарафидан амалга оширилган иккинчи драматик талкини анъанавий эпик сюжет модиятини тугри англамаслик, асардаги образлар модиятига сингдириб юборилган эзгу гояларни давр рудига дамоданг ифода эта олмаганлиги ва композицион курилишининг бушлиги ва мазмунан саёзлиги туфайли муваффакиятсизликка учради. Асарнинг адабий жараёнда уз урнини топа олмаганлигига яна бир сабаб, назаримизда, ижодкор томонидан кулланилган шеърий шаклнинг поэтик курилиши, банд тузилиши ва жанрий мансубияти жидатидан турлича булганлиги деб уйлаймиз. Агар бармок вазнидаги шеърдан фойдаланилганда балки ижодкор бадиий нияти тула уз ифодасини топган булиши дам мумкин эди.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Рамз Бобожон. "Юсуф ва Зулайдо ёки ога-инилар адовати" (драматик поэма). -Тошкент: "Ёш гвардия", 1981. - 152 б.(бундан кейин шу манбадан мисол олинганда "Рамз Бобожон, 1981" ёзувидан кейин тегишли садифа раками курсатилади).

2. Бабаджанова К. История создания "Юсуф ва Зулайха"// www.teatrjurnali.uz> сайтидан олинди.

3. Рамз Бобожон. "Юсуф ва Зулайдо" (драматик достон). - Тошкент: Адабиёт ва санъат, 2000. - 136 б. (бундан кейин шу манбадан мисол олинганда "Рамз Бобожон, 2000" ёзувидан кейин тегишли садифа раками курсатилади).

4. Туроб Тула. Кириш суз урнида // Рамз Бобожон. "Юсуф ва Зулайдо ёки ога-инилар адовати" (драматик поэма). - Тошкент: "Ёш гвардия", 1981. - Б.6.

Cоциально-пeдагогичeскиe муки

5. Радмонов M. Мудаббатим сeнга давола: Му;имий номидаги тeатрнинг Юсуф ва Зулайдо" спeктакли да;ида // Узбeкистон адабиёти ва санъати. - Тошнит, 1990. - 17 август.

6. Гофуров И. "Юсуф ва Зулайдо" // Шар; юлдузи. - Тош^н^ 1982. - №8. - Б.178-185.

© Н.Д. Бабаджанова, 2020.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.