Научная статья на тему 'ДИОЛОГИК НУТҚНИНГ КОММУНИКАТИВ ВА БАДИИЙ-ЭСТЕТИК МОҲИЯТИ ХУСУСИДА'

ДИОЛОГИК НУТҚНИНГ КОММУНИКАТИВ ВА БАДИИЙ-ЭСТЕТИК МОҲИЯТИ ХУСУСИДА Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

312
30
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
композиция романа / диалогическая речь / форма диалога по телефону / многоголосый диалог / коммуникативно-эстетические функции / novel composition / dialogic speech / dialogue on the phone / form of polyphonic dialogue / communicative-aesthetic functions.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Зияда Утеповна Бекбергенова, Айжамал Камалбаевна Сарсенбаева

В статье анализируются художественно-эстетические функции телефонного разговора и многоголосых диалогов в композиции романов каракалпакских писателей «Зеница ока» Т.Каипбергенова (1986), «Разорѐнный народ» К.Мамбетова (1988), «Последствие» К.Рахманова (1993), «Враг» М.Нызанова (2010) на основе научно-теоретических рассуждений

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ON THE COMMUNICATIVE AND ARTISTIC-AESTHETIC NATURE OF DIALOGUE SPEECH

The article includes a telephone conversation in the composition of Karakalpak writers T. Kaipbergenov's novel "Eyebrow" (1986), K. Mambetov's "Destroyed hand" (1988), K. Rakhmanov's "Fate" (1993), M. Nizanov's "Enemy" (2010) and much more, the artistic-aesthetic function of voice dialogues is interpreted on the basis of scientific-theoretical ideas.

Текст научной работы на тему «ДИОЛОГИК НУТҚНИНГ КОММУНИКАТИВ ВА БАДИИЙ-ЭСТЕТИК МОҲИЯТИ ХУСУСИДА»

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1489-1500

ДИОЛОГИК НУТЦНИНГ КОММУНИКАТИВ ВА БАДИИЙ-ЭСТЕТИК

МО^ИЯТИ ХУСУСИДА

Зияда Утеповна Бекбергенова

Узбекистон Республикаси Фанлар академияси Коракалпогистон булими, Коракалпок гуманитар фанлар илмий тадкикот институти булим мудири,

филология фанлари доктори (DSc)

Айжамал Камалбаевна Сарсенбаева

Бердак номидаги Коракалпок давлат университети студенти email: ziyada.bekbergenova@mail .ru

АННОТАЦИЯ

В статье анализируются художественно-эстетические функции телефонного разговора и многоголосых диалогов в композиции романов каракалпакских писателей «Зеница ока» Т.Каипбергенова (1986), «Разорённый народ» К.Мамбетова (1988), «Последствие» К.Рахманова (1993), «Враг» М.Нызанова (2010) на основе научно-теоретических рассуждений.

Ключевые слова: композиция романа, диалогическая речь, форма диалога по телефону, многоголосый диалог, коммуникативно-эстетические функции.

ON THE COMMUNICATIVE AND ARTISTIC-AESTHETIC NATURE OF

DIALOGUE SPEECH

ABSTRACT

The article includes a telephone conversation in the composition of Karakalpak writers T. Kaipbergenov's novel "Eyebrow" (1986), K. Mambetov's "Destroyed hand" (1988), K. Rakhmanov's "Fate" (1993), M. Nizanov's "Enemy" (2010) and much more, the artistic-aesthetic function of voice dialogues is interpreted on the basis of scientific-theoretical ideas.

Keywords: novel composition, dialogic speech, dialogue on the phone, form of polyphonic dialogue, communicative-aesthetic functions.

КИРИШ

Бадиий нутк поэтикаси буйича тадкикот ишларини олиб борган олимлар уз тадкикотларида диалогик нуткни урганишга алохдда эътибор каратади. Шу

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1489-1500

жумладан академик В.Виноградовнинг «Диалогнинг таркиби, хизмати, насрий асарларнинг якка услубдаги «харакат» тартиби, унинг муаллиф тавсифи усулининг алвон турлари билан муносабатга киришиш йуналиш ва тамойиллари хусусидаги масала - бадиий наср тилини тадкик килишда жуда мухим муаммолардан биридир. Бу борада якка бадиий услубнинг узига хос томонлари кузга ташланади» [4.22], - деб ёзганидек, кенг микёсдаги роман жанри кахрамонларнинг узаро муносабатини очишда ва характер хусусиятларини белгилаб беришда муаллиф нутки билан бир каторда диалоглар мухим ахамият касб этади.

Шунингдек, хохлаган бадиий асарнинг кахрамонлари бири-иккинчисидан уй-фикри, хатти-харакати, характери, сузлаш манераси билан ажралиб туради. Мана шундай фаркларни танишимизга кенг имконият берадиган компонентлардан бири - бу диалоглардир.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Кишилар узаро огзаки мулокотга киришган пайтида айрим фикрлар тез ва бир зумда пайдо булади. Диалогни юзага келтирадиган биридан сунг бири келадиган репликаларда маъно жихатидан узаро алока келиб чикади. Таккослаб айтадиган булсак, диалогда билдириладиган фикрнинг кискалиги ва синтактик таркиби нихоятда содда булади. Диалог оркали бериладиган маълумотни персонажларнинг овоз оханги, имо-ишораси, хатти-харакатлари туликтириб бориши мумкин. Огзаки диалог бадиий адабиётга кучирилганда бундай функция муаллиф изохида (ремарка) тушунтирилиб, тасвирланаётган вокеаларга тиниклик, яхлитлик ва эмоционал буёк багишлайди.

Рус олими М.Бахтин: «Биргина овоз хеч нарсани англатмайди ва хал килмайди. Икки овоз - хаётнинг минимуми, умрнинг минимуми» [2], - деб таъкидлаш оркали Достоевский романлари кахрамонларининг диалогик нуткининг коммуникатив ва эстетик жихатларига алохида эътибор билан карайди.

Дархакикат, бадиий асарда иштирок этувчи кахрамонларнинг узаро муносабат фаолиятини белгилашдан ташкари диалогнинг асосий вазифаси -инсон киёфасини ясашдан иборат, чунки хаётда хар бир одам турфа хил муносабатларга киришадиган булса, бадиий асар кахрамонларининг диалогик репликалари хам инсон хулк-атворининг сирлари ва кирраларини чукур очишда мухим вазифани бажаради.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1489-1500

Драматик асарлар асосан, кахрамонларнинг диалогик нуткидан иборат булиб, вокеа ривожи ва кахрамонлар хулк-атворини очишга хизмат килади. Лекин кейинги йилларда насрий асарлар таркибида хам хар бир кахрамоннинг шахсий тил хусусиятларини очишда ва уларнинг типик характерини яратишда диалогик нуткнинг муаллиф баёни билан бирга келиб, бадиий тасвир воситаси вазифасини бажараётганини англаймиз.

Бадиий нутк поэтикасини урганувчи олимлар диалогик нуткнинг ички, ташки ва реал (М.М.Бахтин), тавсифий, драматик, жонли (реал), хаёлий (тасаввурдаги), тоза (соф), аралаш, куп овозли диалог (Х.Каримов) каби бир нечта шаклларини алохида ажратиб курсатадган булса, адабиётшунос олим Й.Солижонов хозирги узбек насрида диалогик нутк шаклининг 1) тавсифий диалог; 2) драматик диалог сингари икки турини, бу эса уз навбатида 1) жонли (реал) диалоглар; 2) хаёлий (тасаввурдаги) диалог; 3) ички диалог [12.15] сингари уч хил фаол шаклларини пайдо этганлигини узбек романлари мисолида талкин этади.

Утган асрнинг 20-30-йилларида пайдо булган илк хикоя ва киссаларда икки одам орасидаги диалог шакли асосий урин эгалласа, бундан кейинги даврларда яратилган бадиий асарларда уч-турт, ва ундан да ортик кишилар орасидаги аралаш диалог шаклининг урин олишини насримизнинг янги погоналарга кутарилганлигининг самараси сифатида бахолашга булади. 1970-йиллардан эътиборан, коракалпок адабиётшунослик фанида бадиий асар таркибида диалогларнинг тутган урни ва бажарадиган хизмати масаласи айрим тадкикот ишларида уз аксини топди. Адабиётшунос С.Бахадирова 60-70-йиллардаги илк коракалпок романлари нуткида жонли (реал) диалогларнинг бадиий хизмати масаласига тухталиб утади [1.49-58]. Адабиётшунос Ж.Есенов 60-70-йиллардаги коракалпок киссалари таркибида учрайдиган жонли (реал) диалогларни кахрамон рухиятини очишда ёрдамчи усул сифатида карайди [5.7680]. Адабиётшунос П.Нуржановнинг илмий тадкикотларида эса жонли (реал), драматик ва хаёлий (тасаввурдаги) диалогик нуткнинг 80-90-йиллардаги коракалпок романлари композициясида сюжет яратиш, мунозара ва характер ифода этиш масалалари тадкик килинади [10]. Лекин, ушбу тадкикотларда диалогик нутк типининг тавсифий, драматик, жонли (реал), хаёлий (тасаввурдаги) диалог шаклларининг сюжетни ривожландиришдаги, конфликт ва характер ясашдаги умумий хусусиятлари буйича айрим фикр-мулохозалар билдирилган, холос.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1489-1500

МУХОККАМА ВА НАТИЖАЛАР

Бадиий асар тузилишида, айникса хикоя, кисса, романларда диалогик нуткнинг турли хил шакллари маълум уринга эга булишига карамасдан коракалпок адабиётшунослигида ушбу муаммо махсус равишда тадкик этилмаган.

Шу сабабдан хам биз ушбу маколамизда кейинги йиллардаги коракалпок романлари тузилишида кенг кулланалиб келаётган телефон оркали мулокот ва куп овозли диалог шакли хакида суз юритамиз.

Юкоридаги тадкикотчиларининг илмий асарларида асосан, жонли диалог шакли хакида кенг тарзда мулохазалар олиб борилган. Диалогик нуткнинг кайсики шакли булмасин, насрий асарларнинг композицион таркибида вокеа иштирокчиларининг хулк-атворини очишда ва узига хос сузлаш жараёнига хос грамматик, лексик ва интонацион хусусиятларини урганишда мухим вазифани бажаради. Шу кунга кадар адабий асарларнинг таркибида диалогик нутк типининг тавсифий, драматик, жонли (реал), хаёлий (тасаввурдаги), ички диалоглар сингари бир нечта шакллари кенг кулланилиб, персонажларнинг узаро муносабатларини, характер кирраларини, рухий дунёларини ва умуман асар мазмунини очишда муайян вазифани адо этиб келмокда. Диалогик нутк типининг телефон оркали сузлашув шакли утган асрнинг дастлабки чорагидан бошлаб халкимизнинг кундаликли хаётига тулик равишда кириб келди. Ушбу диалог шакли адабий асарлар тузилишида хам кахрамонлар орасидаги муносабатларни ифодалашда бадиий восита ролини бажармокда. Сунги йиллардаги коракалпок романлари тузилишида кахрамонларнинг телефон оркали сузлашувига анча кенг урин берилишига карамасдан, ушбу диалогнинг коммуникатив ва бадиий-эстетик мохияти адабиётшунослик илмида ханузгача урганилмади. Шу боис биз ушбу илмий маколамизда мазкур йуналишдаги диалогик нутк шакли хакида алохида суз юритамиз.

Албатта, телефон оркали сузлашув даврнинг, фан ва техника тараккиёти натижасида кундалик хаётимизга тез суръатларда кириб келгани сингари замонавий мавзуларда ёзилган бадиий асар кахрамонлари орасидаги алокаларни юзага чикаришда, айникса вокеа сюжетини ривожлантиришда ва кахрамонлар орасидаги дустлик ва хамкорликни таъминлашда, муросага келишда ёки унга тускинлик килишда, шунингдек, фикрлар карама-каршилигини пайдо килишда маълум даражада бадиий-эстетик вазифани бажаради.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1489-1500

Таникли ёзувчи ТДайипбергеновнинг «Куз корачиги» (1986) романининг бош кахрамонлари Даулетов ва Сержановнинг телефон оркали сузлашувига назар ташлайлик:

- Ха, уртоц Даулетов, мен Сержановман! Сизни тоби цочиб цолди деб эшитган эдим, ахволингизни билиш учун цунгироц цилиб турибман. Тезроц тузалишингиз учун цандай ёрдам керак булса айтаверинг.

Даулетов у билан уша цурултойда учрашиб сухбатлашганида бироз ювош йигитга ухшаб куринган эди, телефондан эса асабийроц жавоб берди.

- Менинг ахволим яхши, уеч нарса керак эмас!

Сержановнинг ичида олов ёнаётган булса %ам, узини бироз босишга уаракат цилди.

- Ахволларим яхши деганингиз нимаси?! Унда мени одамлар алдаган эканда... Кечирасиз, тушида улган одам куп яшайди деган нацл бор. Демак, сиз уам узоц яшайсиз. Бу яхши; менга сизнинг узоц яшаганинингиз керак. Аммо, - деб Сержанов бироз тилини тишлаб турди ва кунгилдагиларини тукиб солди. -танангизда хеч цандай огриц йуцми?

Даулетов унинг кесатиц гапларига жахл устида кандайдир огир суз айтмоцчи уам булди, бироц телефон орцали тортишув икки томонга уам ноцулай булиб, масала ечимсиз цолиб кетиши мумкин булганиданузини босди...

- Уртоц Сержанов, сизга бундай цилиш ярашмайди. Кунгилда кек сацлаш, бошцаларга захар сузларни айтиш оцсоцолларнинг ишимас.

- Мен сизнинг дилингизни озритгудай нима дедим?

- Ана уамма гап шунда. Хеч нарса айтмадингиз. Бироц буш вацти куп одамга ухшайсиз. Устига устак, экин-тикин бошланадиган вацтда узингизни цийнашингиз шартми?

- Менинг буш вацтим куп эмас. Бироц мен сизнинг илгари цурултойда айтган сузларингизни унутган эканман. Шу гапларни телефонда яна бир бор айтсангиз, мен ёзиб олиб, уз камчиликларимни тузатсам, деган мацсадда цунгироц цилаётгандим.

- Ержан оза, етар! Мени уйинчоц цилманг [6.17-18].

Худди мана шундай Сержановнинг Даулетов билан телефон оркали сухбати уз натижасини бермасдан, узилиб колади. Улар орасидаги сухбатга узилиш ясаган холатларни туликтириб келишда муаллиф изохлари якиндан ёрдам беради. Вилоят курултойида камчиликларини очик-ойдин юзига айтгани учун Даулетовга нисбатан адоватини унута олмаган Сержанов узининг энг якин одами ва тиргагига айланиб колган туман партия кумитасининг биринчи котиби

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1489-1500

Нажимовга кунгирок килади. Лекин у уз иши учун Нажимовдан мартов сузлар кутса хам, сухбатнинг йуналиши Сержанов уйлагандай булиб чикмайди. Телефон оркали бу гаплашиш фикрдош одамларнинг хам бир-бирини осон тушуниб олишларига имкон бермасдан, аксинча улар орасидаги мунозарани янада кучайтирганига ишонч хосил киламиз.

Рус олими И.Нестеров: «тугри муомаладан ташкари диалоглар хам булиши мумкин, масалан телефонда гаплашганда бу алока туликсиз, мураккаб ва кесилган шаклда булади» [9.78], - деб таъкидлаб утганидек, ушбу диалог шакли кесилган шаклда булишидан катъий назар кишиларнинг киска фурсатда айтиши лозим булган фикр-мулохазаларини иккинчи одамга етказишда зарур муносабат хизматини бажаради. Адабиётшунос З.Бекбергенова асар кахрамонларининг «Телефон оркали сухбатлашиши (диалоги) дастлаб ёзувчи ТДаипбергенов асарларида кулланилиб, сунг 1990 йилларга келиб, ушбу анъана К.Рахмановнинг романларида давом эттирилди» [3.15], - деб ёзади. Ёзувчи К.Рахмановнинг «Окибат» (1993) романининг асосий вокеалари тизими бош кахрамон Улперининг Шернияз билан телефон оркали сухбатидан бошланади. Ёз фаслининг иссик кунларининг бирида туш пайтида ухлаб ётган Улперини телефоннинг тинимсиз жиринглаган ёкимсиз овози уйготади:

Трубкадан эркак кишининг хирилдоц овози келди.

- Алло, Улпери янгамисиз?

- Ха, мен.

- Тасполат огам келмадими?

- Озанг келмаётир.

Трубкадаги овоз бироз тинч турди да:

- Соз-саломат юрибсизми, янга? - деди.

- Шукр, узинг саломатмисан? - Улпери эндигина унинг исмини сурамоцчи эди, трубкадаги овознинг узи айтиб цуя цолди:

- Мен Шерниязман!

- Нима ишинг бор эди кайним?

Шернияз нима иши борлигини айтишни бунга раво курмагандай:

- Эй, бир ишлар билан... - деб гапининг охирини ютиб юборди.

- Телефондан айтиш ноцулай. Хозир бораман, - деган овози зурза. Эшитилди [11.6-7].

Ташкаридан караганда бу жонли диалог оддий куринса хам, Шерниязнинг нимадандир хавотирланиб, Улперига кунгирок килаётгани телефон оркали кечган мулокот чогида сезилиб туради. Бу холатни диалог атрофида келган

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1489-1500

муаллиф изохи хам тулдириб боради. Текин мол-дунёга хаволаниб, хеч кимдан дакки эшитиб курмаган Улперига дастлаб Шерниязнинг дуконига эри Тасполат Алламбаев курортда дам олаётган пайтида тусатдан назоратчилар келиши ва институтда тахсил олаётган ёлгиз фарзанди Нурполатнинг хам дарсларга улгура олмай йикилиши оддий нарсадек булиб куринади. Лекин угли Нурполатни имтихондан йикитган укитувчи Алим Адамбаевич билан Улперининг телефон оркали сухбати хам вокеа баёнининг у уйлагандай эмас, кескин тус олишига олиб келади. Роман кахрамонларининг хаётидаги мана шундай зиддиятли драматик лахзаларини муаллиф телефон оркали мулокотлар билан тасвирлайди:

- Эй, Алиммисан ё золиммисан!? - деди. Трубка бироз жим турди да:

- Кимсиз, танимадим, - деб тортинцираган одамнинг овози эшитилди.

- Мен Нурполатнинг онасиман!

Трубкадаги овоз яна жимиб цолди

- Эй, эшитиб турибмисан? - деб кучга минди Улпери. - Мен Нурполатнинг онасиман дедим!

Трубкада талмовсираб цолгандек овоз чицди:

-Х,аа, а,а...

- Эй, чирогим, Адамбай озанинг боласи! Сен билан шундаймидик? Бизнинг боланинг не ёзизи бор эди?

Трубкадаги овоз яна жим булиб цолди, чамаси, Алим Адамбаевич нима деб жавоб беришини уйланаётган булса керак. Унинг бир озиз сузни циззонгандек айтмаётгани Улперини баттар жазавага солди.

- Эй, чирозим, сендан сураб турибман! Бизнинг боланинг...

- Узлингиз дарсигаулгуролмади...

- Нима, нима? Нимага улгура олмайди? Уцитган болаларингдан цайси бири билими билан шахар оляпти, цани? - деб Улпери телефонга дуц урди. - сен ундай цилиб осмондан келма царозим! Сен йицитган билан йицитмайдиганларни топиб оламиз. Фацат сенинг цуруц жойдан чанг чицарганинг цолади...

- Упкангизни босинг, янга, - деб тасалли берган булди трубкадаги бузиц

овоз.

Ловлаб турган Улперига бу янада мой сепгандек булди:

- Нима, нима?... Хей, сен нима... [11.14-15].

Асар карамонларининг диалогдаги нуткида кулланган ундов, сурок, риторик сурок, куп нуктали тиниш белгиларининг хар бири хам уларнинг овоз тулкинидаги узгаришларни очиш билан бирга тингловчининг сухбатдошига каратилган ички хисларини ташкарига чикаришга кумаклашади.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1489-1500

Улперининг Алим Адамбаевичга каратилган устма-уст саволлар, риторик сурок, буйрук маъносидаги берилган жумлалар хар бирининг бошкалардан узини юкори тутиб, манман ва маънавий кашшок одамнинг киёфаси кузга ташланади.

Алим Адамбаевичнинг эса сухбатдошига карата босик овоздаги киска ва маъноли жавоб жумлалари, унинг нечоглик маданиятли ва босик хулкли инсон эканлигини курсатиб турибди. Улпери Алим Адамбаевич билан телефон оркали мулокоти жавобсиз колганлигидан, жахл билан унинг устидан каровчи Нурим Туримбетовичга кунгирок килади.

Лекин бу сафар хам вокеалар унинг кунглидагидек булиб чиккмайди. Улперининг уша пайтдаги жахлдор киёфасини муаллиф: «Нима? Аралаша олмайман дейсизми? Нима цилади аралашганда, бурнинг пуч булиб крладими? -бюрократ дегани уам эви билан да цайним! Бизлар бошцаларнинг чанги остида цоладиган одамлар эмасмиз, %а! Яхши, курамиз! - деб, жахл билан трубкани жойига таре этказиб куйди. - бу хирапашшадан уам иш битмади» [11.16.], -деган кизиккон, бахсли жумлалар ёрдамида етказиб беради.

Ёзувчи шу тарика роман сюжетининг дастлабки кисмларидан бошлаб, кахрамон хаётининг зиддиятли лахзаларини тасвирлашда телефондаги диалоглардан унумли ва муваффакиятли фойдаланганлиги сезилиб туради.

Агар икки ёки уч-туртта персонажлар иштирокидаги диалогларда нутк эгаси ким эканлиги маълум булса, куп овозли диалогларда реплика эгасини аниклаб олиш ва, баъзан иштирокчилар сонининг канча эканлигини билиш анча кийин кечади. Шу сабабдан булса керак, козок олими Х.Каримов вокеада иштирок этувчи купчиликнинг овози тарзида учрайдиган диалогларни икки одам орасидаги соф, ва шунингдек уч-туртта киши орасида юзага келадиган аралаш диалоглардан ажратиб олиб, шартли турда «куп овозли диалоглар» атамаси билан номлайди. Куп овозли диалоглар хохлаган асар тузилишида учрайвермасдан, ёзувчининг танлаб олган мавзуси ва уз олдига куйган максадига мувофик бадиий-эстетик вазифа бажаради.

Ёзувчи К.Мамбетовнинг тарихий мавзуда ёзилган «Таркок эл» (1988) романининг «Жуман йилкичининг овули» бобида Жалил султаннинг от бокувчиси Жуманнинг такдирига оид кайгули вокеаларни тасвирлашда куп овозли диалоглардан бадиий-услубий жихатдан самарали фойдаланган:

Йилцичининг юзи етти кундан кейин зур-базур бу ёцца царади. Овул одамларининг хаммаси хайрсиз. Баланддаги бургутимиз %ам, цулдаги киргийимиз

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1489-1500

уам фацат шу эди. Жалил султоннинг эса Жуманни яшатадиган тури йуц. Энди нима циламиз?

— Исмоил султонга бориб бош эгсак нима цилади. Эл суйган эр йигит-ку. Арзимизни тингламасмикан?— деди Эсберган чол.

— Чучца чучцани цорнини ёрмайди. Султон булгандан кейин барибирам Жалилнинг сузини тинглайди да—деб сузини булди Давлетбой ота.

— Унда чатоц булибди да. Энди нима цилсак экан?

— Юсуф султоннинг юртига цараб цочириш керак.

— Жадал йигитлардан эди, у ёцларда хор булади да.

— Цозон деган шахарда бу каби йигитларга иш куп деб эшитгандим.

— Х,а айтгандай, Цозонга юбора цолайлик. У ерларга борган йигитлар иш урганади дейишади.

— Майли, юборацолайлик. Булмаса Жалил бу ерда буни барибир ултиради.

Охирида овулдагилар кенгашиб, Жуман йилцичини Цозонга жунатдилар

[7.92].

Ташкаридан Караганда, ушбу диалог роман сюжетига тегишли эмасдай булиб куринади. Аммо Нугайли даврида хает кечирган ака-ука Юсуф ва Исмоил султонлар орасида келиб чиккан мунозараларнинг янада кенгрок очилишида хамда тарихий вокеаларнинг ишончли тасвирланишида маълум бадиий-эстетик вазифани бажаради. Бир уюр йилкисини йукотгани учун Жалил султон томонидан Жуман йилкичининг огир жазоланиб, кийин ахволда колганлигига ачинган купчилик узаро кенгашиб, уни Исмоил султон ва Юсуф султоннинг юртига эмас, балки, Козон шахрига жунатиб юборишга келишадилар. Муаллиф бу ерда Жуман йилкичининг аянчли такдирини оддий холатда тасвирламасдан, кишлок ахлининг хар хил таассуротли ва хаяжонли мулохазалари билан етказиб беришга харакат килгани яккол намоен булади. Асосан, ушбу куп овозли диалогда бир гурух оломоннинг Нугайли даврининг каттиккул султонлари Юсуф, Исмоил ва Жалилга булган салбий муносабати очикдан-очик акс этган. Жуман йилкичининг кейинги такдири Козон шахридаги вокеалар билан боглик. Бу ерда хам Жуманнинг такдири осон кечмайди. Бунга бош сабаб килиб отаси Юсуф султоннинг кистови билан Козон подшохи Жаналийга турмушга чиккан Суюнбикенинг тахтга утириши курсатилади. Суюнбике сулув Эри Жаналийнинг вафотидан сунг отаси Юсуф султон ва бош вазири Кушшокнинг маслахати билан халкни, мамлакатни бошкаради. Шу пайтда Суюнбикенинг зугуми остида, тартибсизликларга чидамаган ахолининг норозилик кайфияти романнинг «Халк

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1489-1500

кузголони» деб номланган бобида хам куп овозли диалог ёрдамида ишончли тасвирланади:

Роса эззилаб, тош босиб цолган йигит Козондан бахт излаб келган Жуман йилцичи эди. Унинг бир цули бутунлай эзилган булиб, кукрагида нари-бери жони цолган эди. танасини икки йигит кутариб олиб чицди. Кузголон бир хафтага чузилди. Хали Цозонда вазият алзов-далзов эди. Тартибсиз оломон аскарлар билан аралашиб кетди. Кучалар улик билан тулиб кетган. Шовцинли овозлар эшитиларди:

- Халцни очарчиликка гирифтор этган хоннинг бизга кераги йуц!

-Икки йил ош урнига тош едик.

- Суюнбике Козондан кетсин!

- Юртга одил хон керак! [7.120].

Муаллиф баёнидан сунг персонажларнинг басма-бас айтилаётган куп овозли репликаларида оч-нахорликдан бардоши тугаган халкнинг золим юрт бошкарувчисига норози хис-туйгулари билан келажак орзулари хамоханг тарзда хаяжонли ифодаланади. Мана шундай купчиликнинг кунгил кечинмалари, ички туйгуларини берадиган куп овозли диалоглар ёзувчи М.Низоновнинг «Душман» (2010) романида хам самарали кулланилади:

Кирзоцда катта учта кема кутиб турган экан. Уларнинг иккитаси лиц тула, учинчиси ярмидан ошиц одам бор. Улар кемага яцинлашиб келаётган гурууларни куриб баравар бацирдилар.

- Йигитлар! Ватан учун олза!

- Бир царич ерни душманга бермаймиз!

- Яшасин, она ватанимиз!

- Ура! - деб бацирди бу ёцдан брезентли икки аскар. Кемада бу овоз акс -садо берди.

- Ура-а!

-Ура-а!

- Душманга улим!

- Душманга улим!

Янграган бу овозлар дарё устида тулцинланиб, олис-олисларга эшитилди. Бу овозга уамма цушилди. Кейин кема узра мусица янгради.

- Бу цайси артист?

- Анор Курбонов деган.

- Вой садазанг кетай, узиям овозни уам, чиройни уам худо берган экан!

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1489-1500

— Сузининг маъносини айтмайсанми?! Топиб айтганига цара! Шу гапларни эшитиб туриб, цандай цилиб душманни аяйсан! Кулида уласан-ку!

— Кулида улмаймиз, улар бизнинг цулимизда улади!

Йигилган оломон бир лахзага булса уам урушни унутгандек булди [8.120121].

Ташки душманлардан киндик кони томган она диери билан халкини химоя килишга отланган йигитларнинг ватанпарварлик рухдаги сузлари фарзандларини урушга кузатаетган халкнинг тушкун кайфиятини кутариб юборди. Артистларнинг жушкин кушиклари хам даре буйидаги халойикнинг гам-кайгусини бир зум булса хам унуттиргандек булди. «Шунингдек, куп овозли диалоглар, муайян вокеа хакида хабор бериш билан биргаликда, персонажларнинг хис-туйгуларининг юзага чикишини таъминлайди" [3.29].

Ёзувчи иккинчи жахон уруши даврининг хакикатини ишончли ва табиий равишда тасвирлашда куп овозли диалоглардан мохирлик билан фойдаланган. Шу тарика, икки роман контекстида куп овозли диалогни ташкил киладиган бир-бирига басма-бас айтилаетган репликалар вокеада иштирок килаетган оломоннинг бошидаги алам ва кувонч, изтироб ва куркувни тасвирлашнинг ташкилий ва самарали усулига айланган.

Юкорида биз куриб утган коракалпок романлари сюжетининг яхлитлигини таъминлашда кахрамонларнинг телефон оркали мулокоти, яъни телефондаги диалоглари композицион жихатдан бадиий асар сюжет кисмининг мукаддимасида кулланилиб, вокеаларнинг чигаллашган лахзаларини етказиб беришда ва кахрамонлар уртасидаги зиддиятлари теайрлашда маълум даражада бадиий вазифа ролини бажара олган. Шунинг учун хам кундалик хаетимизда одамларнинг телефон оркали сухбати фаол рол уйнаганидек, бу диалог шакли насрий асарларнинг композицион таркибида кахрамоннинг характерини очишда, уларнинг узларига хос сузлаш, уйлаш хусусиятларини етказиб беришда коммуникатив ва эстетик таъсир кучига эга булса, адабий асар таркибида кулланилаетган куп овозли диалоглар уюшган бир жамоанинг, гурухнинг, маълум бир мухитдаги кишиларнинг образини ясашда мухим ахамият касб этади. Яъни езувчилар шахснинг еркин киефаси билан такдирини, хатти-харакатини тасвирлаш билан чекланиб колмасдан, шу хусусиятларни пайдо киладиган ижтимоий мухитнинг хам туташ образини ясайди. Уларнинг тутган урни ва ролини англамай туриб, муаллифларнинг асардаги образ шаклини тулик тушуниб олишнинг имкони йук.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1489-1500

ХУЛОСА

Бугунги кунда фан ва техниканинг юксалиши билан халкимиз хаётида кишиларнинг бири бири билан жонли мулокотга киришиб, фикр алмашинувида электрон богланишнинг уяли телефон оркали огзаки ва SMS, е-mail, чат, блог оркали ёзма сузлашув шакллари кенг таркалган. Уткан асрнинг дастлабки чорагидан бошлаб диалогик нутк типининг телефон оркали сузлашув шакли кишилараро маданий ва ижтимоий-иктисодий алокаларни урнатишнинг тамаддунина айланган булса, бугунги замановий турмуш тарзимизни электрон нутк шаклларисиз куз олдимизга келтира олмаймиз. Ушбу нутк шакллари муаллиф баёни билан бирга келиб бир гурух персонажларнинг шахсий тил хусусиятларини очишда ва уларнинг типик характерини яратишда бадиий тасвир воситаси сифатида адабий асарлар тузилишида коммуникатив ва бадиий-эстетик вазифани бажарадиганлиги шубхасиз.

REFERENCES

1. Бахадырова С. Роман хэм дэуир. - Некис: Каракалпакстан, 1978.

2. Бахтин М.М. Диалог у Достоевского. Получено с http:// www. vehi. net/do stoevsky/bahtin/0 8. html

3. Бекбергенова З.У. Каракалпак романларында керкем сез поэтикасы. - Некис: Илим, 2016.

4. Виноградов В.В. Стилистика. Теория литературной речи. Поэтика. - М.: Ак.наук СССР, 1963.

5. Есенов Ж. Шеберликтиц сырлары. - Некис: Каракалпакстан, 1986.

6. Кайыпбергенов Т. Кездиц карашыгы. - Некис: Каракалпакстан, 1986.

7. Мэмбетов К. Поскан ел. - Некис: Каракалпакстан, 1988.

8. Нызанов М. Душпан. - Некис: Билим, 2010.

9. Нестеров И.В. Диалог и монолог. // В кн: Введение в литературоведение. Литературное произведение: основные понятия и термины. Под. Ред. Л.В.Чернец. - М.: Высшая школа, 2000.

10. Нуржанов П. Хрзирги каракалпак романы поэтикасы (композициялык хэм жанрлык-стильлик езгешеликлери). - Некис, Билим, 2008; Хрзирги каракалпак романы (сюжет хэм конфликт поэтикасы). - Некис: Билим, 2009.

11. Рахманов К. Акыбет. - Некис: Каракалпакстан, 1993.

12. Солижонов Й. Нутк ва услуб. - Тошкент: Чулпон, 2002.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.