Научная статья на тему 'ДАҲОЛИК ҲАҚИДАГИ ҚАРАШЛАР РИВОЖИ'

ДАҲОЛИК ҲАҚИДАГИ ҚАРАШЛАР РИВОЖИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

118
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
даҳо / қобилят / истеьдод / ривожланиш / изланиш / телбалик / касаллик / руҳий толиқиш / интилиш. / genius / ability / talent / development / research / madness / illness / mental fatigue / aspiration.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Ғолибжон Набижонович Фозилов

Ушбу маколада фалсафа илмининг муҳим масалаларидан бири бўдгандаҳолик ва уинг аҳамияти уни шаклланишига таъсир этувчи омиллар, ижтимоий-психологик механизмлар таҳлил қилинган. Шунингдек мақолада муаллифнинг шачсий нуқтаи назарлари ҳам келтириб ўтилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE DEVELOPMENT OF GENIUS IDEAS

This article analyzes the factors and socio-psychological mechanisms that influence the formation of genius and its importance, which is one of the most important issues of philosophical science. The article also cites the author’s personal views.

Текст научной работы на тему «ДАҲОЛИК ҲАҚИДАГИ ҚАРАШЛАР РИВОЖИ»

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1055-1061

ДАХОЛИК ХДКВДАГИ КАРАШЛАР РИВОЖИ

Голибжон Набижонович Фозилов

Узбекистан Миллий университети мустакил тадкикотчиси

sv997710@gmail.com

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада фалсафа илмининг мухим масалаларидан бири будган-дахолик ва уинг ахамияти уни шаклланишига таъсир этувчи омиллар, ижтимоий-психологик механизмлар тахлил килинган. Шунингдек маколада муаллифнинг шачсий нуктаи назарлари хам келтириб утилган.

Калит сузлар: дахо, кобилят, истеьдод, ривожланиш, изланиш, телбалик, касаллик, рухий толикиш, интилиш.

THE DEVELOPMENT OF GENIUS IDEAS ABSTRACT

This article analyzes the factors and socio-psychological mechanisms that influence the formation of genius and its importance, which is one of the most important issues of philosophical science. The article also cites the author's personal views.

Keywords: genius, ability, talent, development, research, madness, illness, mental fatigue, aspiration.

КИРИШ

Дахо - дунёнинг ривожлантирувчи, илм-фан инкилобчиси, инсон учун баркарор фаровон хаётни туфха килишга кодир булган фавкулодда тафаккур сохиби хисобланади. У узгармас карашлар, гоялар ва мафкураларни ижобий тусга кирита олади ёки буткул парчалейди. У барча тамаддумларнинг мураббийсидир.

Дахолик, аввало, интелектуал ёки ижодий фаолиятининг энг юкори даражаси хисобланади. Бу уларнинг ажойиб илмий кашфиётлар, ижтимоий-фалсафий гоялар, техник ва технологик ихтиролар, ноёб адабиёт ва санъат асарлари яратишда намоён будади[1].

Дахо акл-идрок, тезкор фикр юритиш кобиляти ва кучли ирода фазилатларига эга булади. Унинг хар бир изланиш ва харакатлари махсули

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1055-1061

инсоният тараккиётига самарали, ижобий таъсир этиб, фан этоси коидаларида янги сахифаларни яратади.

^адимги Рим мифалогиясида "илхом, истеъдод" каби сузлар маънолари дахо термини билан богланган; хусусан Октавиан Август даврида ута нодир фазилатли, куплаб ютукларга эришган, тугма кобилят сохибларига нисбатан кулланила бошлаган. Афлотун дахо - худолар ва одамлар уртасидаги воситачилардир деган. Улар бевосита худоларнинг "ички овоз" оркали сузларини эшитиб ёки тушида аён булган топширикларни одамларга етказган. Шунингдек, уларни суз санъатининг эгалари, мастона шоирлар хам деб аташган. Оддий объектнинг шеърда жуда гузал ва улугвор килиб тарифлашганига - дахолар учун берилган мабудлар иноми деб билишган[2].

Вактлар утгани сари илохий дахолар сафига амалий санъат вакилларини киргизишибб, уларни улуглаш бошланади. Хдйкалтарош, рассом, тош йунувчи, дурадгор ва суз усталаридан нотик, ёзувчи, кушикчи, созанда хамда саркарда ва курувчилар орасидан энг махоратлиларини дахо даражасига олиб чикишган.

Бирок, черковнинг босими сусайиши ва зарбли маданиятлар тукнашуви содир булмагунча XIX асргача дахолик назарияларини алохида тадкик этишга хеч ким жазм этмади. Факаткина И.Кантдан бошлаб ута истеъдодли ва кобилятли одамларни дахолар деб тарифлаши, илк "дахолик" гоялари хакида бош котира бошлашган.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Дахолик назариялари буйича XIX аср урталари ва XX аср бошларида куплаб олимлар тадкикотлар олиб бориб, самарали натижаларга эришишди ва мураккаб асарларни китоб холида чоп этишди. Улар ёзиб колдирган курсатма, услубий кулланма ва методлардан фойдаланиб, бугунги кунга кадар янги давр тамаддуни учун кобилятли авлод тарбияланиб келинмокда. Уз даврининг энг машхур олимлари Ф.Галтон, Ч.Ломброзо, М.Нордау, В.Эфроемсон, М.Арнаудов, А.Адлер, З.Фрейд ва Р.Делтиларнинг дахолик феноменини синчковлик билан тадкик этишган ва уларни жамоатчиликка кенг ёритишган.

Дахолик назарияларининг ривожланиши хакида Оствальд Шпенглер шундай деб ёзган эди "вактлар утгани сари келажакда дахоликга олиб борувчи йуллар очилади ва хар кандай жумбок булиб келган долзарб масалалар ишгол этилади"[3].

Шу уринда, XIX асрнинг урталарини дахолик феномени хакида карашларнинг "уйгониш даври" булди десак, янглишмаган буламиз. Айни шу

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1055-1061

даврдан бошлаб европалик олимлар дахоликнинг келиб чикиш сабаблари хакида бош котирганлар. Уларнинг карашлари дахолик хакидаги эски назариялардан бутунлай фарк килгани холда янги концептуал ёндошувларни уз ичига олган. Жумладан, дахолик табиат иноми деган карашлар хакидаги назарияни илгари сурган олим Ф.Галтон хисобланади. У тугма кобилиятлар хакидаги янгича мазмундаги карашларнинг асосчиларидан бири булиб, у 1865 йил гоятда кизик ва кенг хажмли "Ирсий авлоддан-авлодга утувчи кобилият ва характер" номли маколасини эълон килган.

Мазкур маколада асосан ирсий утувчи кобилиятлар хакида фикр юритилган ва булар уз даврида купгина соха мутахассислари томонидан илик кутиб олинган. 1869 йилдан бошлаб Галтон шогирдлари томонидан "Ирсий утувчи дахолик конунияти ва натижалари" деб номланган китоб чоп этилган. Бу асар оркали Галтон машхур олимлар, давлат арбоблари, спрортчи, сиёсатчи, кучли харбий, санъаткорлар ва бошка сохаларнинг кучли кобилият эгаларини психогенитек жихатдан шажарасини урганишга харакат килган.

У, дахоларнинг авлоди турли хил тоифаларга булгани холда уз назариясини яратган, тадкикотлари оркали баъзи кобилиятли инсонларнинг буюк саркарда ва алломалар изидан боришини, яна бошкалари эса, телбанамо дахолар йулидан юришини аниклаган. Мазкур тадкикотида оркали олим 300 га якин дахолар шажарасини тахлил килиб чикади. Оилаларга булиб урганганда эса, 1000 та кучли кобилият эгаларидан 415 та энг машхур дахо келиб чиканини аниклайди. Шунинг учун Галтон "Модомики дахолар оиласи алохида шажарага булиб урганиш конунинияти борлигига эътибор каратсак авлодлар орасида муносиб истеъдодларни топиш мумкин"[4] деган эди.

Статистикага кура олимларни изланишлари масалани аник бир улчамлардагина чукур урганиб чикса буладидеб таъкидлайди [5]. Бундан дахолар шажарасини таксимлаш оркали урганиш унинг асосий конуниятини аниклашга ёрдам беради, деб хисоблаш мумкин.

Галтон фикрича, дахолик лаёкати табиий танланиш йули оркали намоён булибгина колмасдан, хар бир инсонга мехнатига яраша шухрат олиб келади. Олимнинг хисоб-китобига караганда,Ч.Дарвиннинг эволюция назариясидаги табиий танланиш механизимини жамиятнинг энг кучлилари сараланиб зарур ишчи механизмга айланишида куриш мумкин деб хисоблаган. Шунинг учун хам Галтон дахолик кобилиятли инсонлар уртасида тузилган никохнинг махсули, деган хулосага хам келади.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1055-1061

Италиялик рухшунос олим Чезари Ломброзо 1892 йили дахолар хаётини тадкик этиб "Дахолик ва телбалик" деб номланган асарини чоп эттирган. Олимнинг такидлашича, телбалик инсоннинг муайян сохадаги кобилятларининг ривожи ва камол топишига сабабчи булади. Унда кечадиган кучли рухий жараён тафаккурини чархлашга замин яратади, деб хисоблайди.

Рухшунос Ломброзо бир неча бор гувохи буладики аутизм синдроми билан огриган беморлар ута кучли акл-идрок ва ноёб кобилят эгалари булиб, уларнинг хатти-харакатларида олимларга хос изланувчанлик ва новаторлик характери гавдаланади. Бундан чукур таъсирланиб, узи "телба олимлар" деб атайдиган аутист беморлар билан шугулланишни бошлайди.

Шунингдек, Ломброзо баъзи олимларнинг яшаш тарзи телбаларча булишини кузатган холда, улар ижоди ва хаёт фаолиятини тадбик этишга киришади. Д.Гаррингтон, М.Болиан, Д.Кодацци, А.Ампер, К.Кент, Р.Шуман, Т.Тассо, Ж.Кардано, Ж.Свифт, И.Ньютон, Ж.Руссо, П.Лерау, Ф.Шехени ва А.Шопенгауэр олимларнинг хаёти ва ижоди, шулар жумласидандир.

Ломброзо юкорида номлари келтирилган олимларда кузатилган ирроционал харакатларнинг илмий ижод билан шугулланиши учун кай даражада роль уйнагани, тушунарсиз хаёт тарзида яшашса хам "портлаш эфекти"га бой гояларни илгари суришига сабаб булганини исботлашга уринган.

Аксарият холларда дахоликнинг келиб чикиш назариялари жуда куп ва айнан шу сабабдан улар дахо булиб етишадилар, деб хисоблашади. Олимлар уни тадкик этган холда бири-иккинчисини бойитади ёки мутлако тескариси булади. Уни киска холда санаб утаман.

- дахолар ирсий бузилишда ген оркали тугма кобилятлар билан дунёга келишади,

- хаётнинг барча ташвишларини эсдан чикарган холда мунтазам бир соха билан шугулланишга, муккасидан кетиш,

- илхом, рухнинг таъсири,

- аутист синдроми,

- шизофрения касаллиги,

- биполиярному касаллиги,

- падагра касаллиги,

- психоз даври,

- ута кучли шахвоний хирсларга берилувчанлик,

- авлоддан авлодга утувчи ген мавжудлиги,

- генда барча билимларнинг мавжуд булиши,

- ижтимоий мухит, талим тарбия,

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1055-1061

- яратган томонидан танланиш,

- дуоларнинг ижобат булиши,

- табий офатлар ва фалокатлар натижасида магнит майдоннинг инсон миясига таъсири,

- куюш тожлари ва ундаги катта портлашлардан таралган нурнинг инсонга таъсири,

- олий максад сари куйилган дадил кадамлар, кучли ирода ва бошкалар.

Хдмманинг хам дахо булиши холати чекланган лекин фаровон хаёт кечириш учун оз булсада унинг илмини урганса булади, деб хисоблайдиган олимлар хам бор. Улар таълим жараёнида махсус дастурлар, кулланмалар ва узига хос дарс утиш услублари ишлаб чикиши, янгича мактабларга асос солишган.

НАТИЖАЛАР ВА МУ^ОКАМА

Америка Кушма Штатларида яшовчи Анжела Майерс 25 ёшда олий таълимни тугатган, богчада, мактабда ва хатто округда етакчи булган, у таълим беришга кобилятлилиги ва ташаббускорлиги билан ажралиб турган. Анжела жуда кучли масалаларнинг асосий гоясини нихоятда изчиллик билан ишлаб чикади ва уни таргиб этади.

Анжеланинг муалифлигида Синфда урганиш ва Синфда мухаббат билан юриш деб номланган китоблари чоп этилган. Анжела асосчи аёл ижтимой харакатнинг усишини ва жамоанинг иш билан банд булишида таълим билан хаётни узвий боглаш буйича тадкикотлар олиб борган.

Анжела Майерснинг 2016 йилдаги "Дахолик хакидаги карашлар: афсоналарни тартибга солиш ва кайта тузиш" деб номланган асари чоп этилди. Унда олима уз тадкикотларига кура ёш дахоларни тарбиялаш, уларнинг ноёб кобилятларини юзага чикариш ва ижодкорлик иктидорини такомиллаштириш учун янги дастур ишлаб чикди. Ушбу дастурни амалга ошириш учун эса, "Дахолик вакти" деб номланган иктидорли болалар мактабига асос солди.

Тасаввур килинг сиз синфда качондир дахоларга хос ихтиёрий равишда бирор-бир ишни завк, иштиёк ва ута аниклик билан аъло даражада килмокдасиз. Укитувчи сизга ноёб кобилятинингзни юзага чикаришингизни таклиф килмокда. Мазкур китобда куйидагича жумла "Сиз узингизда дахоликни кашф этинг ва порлок келажагингизга ёрдам беринг, шунда, уз афсонингиз содир булишини кутиб коласиз" китобхонни истеъдодини номоён этишига дават этади.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1055-1061

Укувчилар кизикарли "Дахолар соатида" дастурида янгича методларга бой лойихаларни укитувчилари билан биргаликда амалга оширишади. Дахолик вакти мактабида укитувчи, укувчиларни узаро мислсиз даражада боглайди ва таълим олишида самара беради. Таълим даргохлари эса фукароларга кенг ёрдам беради ва уни узига бир жамоа килиб боглайди. Бутун дунёда дахоларни тарбиялаб, узгартирса булади. Сиз дахоликга бугундан кушилининг, уни синчковлик ва кизикувчанлик билан очинг, дейди муаллиф[6].

Дахолик назариялари буйича куплаб, олимлар тадкикотлар олиб бориб, мураккаб асарларни китоб холида чоп эттиришган. Улар ёзиб колдирган курсатма, услубий кулланма ва методлардан фойдаланиб янги давр тамаддуни учун кобилятли авлод тарбияланиб келинмокда. Дахолик назарияси тадкикодчилари асосан куйидаги хусусиятлари билан ажралиб туришини курсатиб утганлар:

- Тугма ижодий кобилят,

- Ижодда ноананавий, самарали ва жозибали янгиликни олиб кира олиш;

- тадкикотга янги ва кутилмаган ёндашувни куллаш;

- хар кандай фаолиятда юкори тезкорлик ва мехнат унумдорлигига амал килиш;

- Илгари номалум булган янги йуналишларни очиш;

- Сохада янги интиллектуал инкилобий натежаларга эришиш;

Ислом оламида дахолар деб пайгамбарлар, азиз авлиёлар, тарикат йулини махкам ушлаган суфийлар, шайх даражасига кутарилган олимлар ва мавлоноларга айтилади.

Аслида пайгамбарлик дахолик тушунчасидан анча юкори туради. Дахолар бир умр яшаб, хаёт мазмунини англаб етмасликлари мумкин, лекин пайгамбарлар болаликданок борликнинг мазмунин-мохиятини тулик англаб ета олади. Улар бутун оламларни яратувчиси ёлгиз Аллохдан ва унинг буюук фариштаси Жаброил а.с.дан таълим олишган.

ХУЛОСА

Биз дахолар деб тариф берадиган genius ёки гениальность тугма кобилят, кучли рухий кечинмалар махсули ёки нуксонли шахсларда кузатиладиган ноёб истеъдодга айтилади. Уларнинг орасида санокли шахсларгина хаёт тарзи ибратли ва маромига етган деб айта оламиз.

Мавлонолик-бу хофизи куръон ва барча фанларнинг чукур билимдонига берилган илмий унвондир. Дахолик эса муайян сохага чукур йуналтирилган

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1055-1061

фаолият булади. Мавлонолар барча фанларни билимдони, тадкикодчиси ва етук муаллимидир.

Мен мумтоз олимларимизни дахо эмас, камолга етган алломалар дейишни тавсия этаман.

Ноёб тафаккур сохиблари карашларини урганиш хар доим хам долзарб масала булган. Дахоликни тадкик этиб унинг сирларини очиш учун йуллар борган сари равонлашмокда. Хрзирда юртимизда ёш олимларга бериладиган имкониятлардан окилоналик билан фойдаланган холда сохада бутунлай инкилоб ясайдига фавкулодда зехн эгалари етишиб чикиши учун, уларнинг мамлакатимизни инновацион ривожланиши учун шароитлар мавжуд.

REFERENCES

1. Shaw Tamsin. Wonder boys?. New York Review. 2014. 15-бет.

2. S.Lambert, J.Frances. "genius" encyclopedie.hdl.handle.net. 2015.

3. А.Г.Данилин. Прорыв в гениальность. Масква. 2008. Вершина. 190 с.

4. Galton Francis.Hereditary genius. London. 2014. 2-page

5. Bulmer, Michael. "Galton's law of ancestral heredity". Heredity. London. 1998. 34-page

6. Angelia Maiers. Leberating Genius. 2016. https//:teacherspay.com

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.