Научная статья на тему 'ШЕЪРИЯТДА ЛИРИК “МЕН” ВА ПОЭТИК ОБРАЗ МУНОСАБАТИ'

ШЕЪРИЯТДА ЛИРИК “МЕН” ВА ПОЭТИК ОБРАЗ МУНОСАБАТИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

230
42
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
шеърият / лирика / эпик / поэтик / образ / бадиий асар

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Нодира Мустафоева

Одатда поэтик образнинг шеъриятдаги бош вазифаси нимадан иборат деган масалада гап кетганда, унинг лирик “мен” муносабатини, руҳиятини, қалб кечинмаларини кўрсатишда асосий поэтик унсурлардан бири эканлиги эътироф этилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ШЕЪРИЯТДА ЛИРИК “МЕН” ВА ПОЭТИК ОБРАЗ МУНОСАБАТИ»

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1364-1370

ШЕЪРИЯТДА ЛИРИК "МЕН" ВА ПОЭТИК ОБРАЗ МУНОСАБАТИ

Нодира Мустафоева

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти

АННОТАЦИЯ

Одатда поэтик образнинг шеъриятдаги бош вазифаси нимадан иборат деган масалада гап кетганда, унинг лирик "мен" муносабатини, рухиятини, калб кечинмаларини курсатишда асосий поэтик унсурлардан бири эканлиги эътироф этилади.

Калит сузлар: шеърият, лирика, эпик, поэтик, образ, бадиий асар

КИРИШ

Дархакикат, шеъриятда етакчи образ бу лирик "мен"дир. Лирик кахрамоннинг муносабати шоир концепциясини белгиловчи асосий манбалардан бири хисобланади. Айтиш жоизки, лирик "мен" шоир шахсиятини бутунлай ифода этолмайди. Боиси шоир лирик "мен"да уз характерининг муайян кирраларини фаоллаштириш оркали лирик кечинмаларни умумлаштириш ва универсаллаштиришга эришади. Айни шу умумлашганлик сабабли лирик кахрамон туйгулари укирманларгада юкади, уларга таъсир курсатади. [1] Демак, лирик "мен" хар доим хам шоирнинг узи булавермайди. Поэтик образ ва тимсоллар мана шу лирик кахрамоннинг узлигини намоён килишда асосий унсурлар хисобланади. Чунончи, Азим Суюннинг "Овчи улими" номли балладасидаги Кодир бобонинг тилидан айтилган бургут асосий поэтик образдир. Бунда бургут лирик кахрамоннинг муросасиз, жанговар рухий оламини очишда асосий образ сифатида намоён булмокда. Шеърда лирик кахрамон ёш бола. Шеър гояси касал кушниси Кодир овчига карашиб турган ёш лирик кахрамон нигохи оркали очилади. Шеърда Кодир овчи фожеасининг бургут билан мукоясаланиши ва бургут билан уйгунлашиши ёш лирик кахрамон рухиятида узига хос кечинмалар хосил килади. Шеърда Кодир бобо билан бургут образи узаро бирикиб бургуткелбат яхлит бир образга айланаяпти. Шеърдаги ёш лирик кахрамон англаган хакикат шу. Бургут булиб яшадингми, бургут мисол узингни фидо килишни хам адо эт.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Маълумки, поэтик образнинг асосий вазифаси: 1.Ижодкор концецияси сифатида намоён булаётган лирик "мен"нинг фаол муносабатини акс эттиради.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1364-1370

2. Шеърнинг бадиий мукаммаллигини, образлилигини таъминлашга хиссасини кушали.

Азим Суюннинг "Баходирнинг киличи" шеърида илгари сурилган янгича концепция ва бола рухияти тасвири ишонарли хамда жонли - хаётий лавхаларда ифодаланган. Ушбу шеър муносабати билан купгина адабиётшунос олимлар фикр-мулохазалар билдиришга. [2] Хдкикатдан хам улар таъкидлаганидек, шоирнинг ушбу шеърида кучли характер тасвири бор. Шеърнинг лирик кахрамони шоирнинг узи. Шеърдаги бош кахрамон эса ёш болакай. Лирик кахрамон муносабат билдираётган вокелик эса айнан шу бола рухиятидаги драматик нукталарни тасвирлаш билан боглик. Одатда эртакларда тасвирланишича, баходирларнинг киличи синмайди, улар доим зафар козонишади. Килич детали поэтик образ сифатида шу оркали лирик кахрамоннинг фаол муносабатини хосил килган. Шоирнинг ушбу шеърида илгари сурилаётган концепциянинг янгилиги хам Баходирнинг киличи синиши ва бунга боланинг (юм-юм йиглаши, китоб варакларини йиртиб ташлаб килган исёни тарздаги) фаол муносабати билан белгиланади. Ушбу муносабатдаги укинч ва изтироб образлилик ва эмоционаллик касб этиб укувчи калбини хам тирнайди. Шеър хотимасида акс этган лирик кахрамоннинг комил ишончи эса хамнафаслик, жонкуярлик ва енгилмас ироданинг ёркин исботидир. "Ишонаман, кайлардадир у // Баходирга килич излайди..." [3]

Маълумки, шеъриятда лирик кахрамон рухияти тасвирлари узига хос талкинларга эга. Бу талкинлар энг аввало рухиятда кечаётган оний холатдаги кечинмаларга асосланади. Шеърият шу жихати билан бошка адабий турларга нисбатан маълум бир драматизмга, киска фурсатли кечадиган рухий пуртаналарга, зиддиятли уй-хаёлларга изн беради. Айни пайитда шоир "мен"и билан лирик кахрамон кечинмаларидаги уйгунлик, муштараклик туйгуларнинг узига хослигини, субъективлигини таъминлашга хизмат килади. Бинобарин, шеърий асарларда шоир "мен"и билан лирик кахрамоннинг узлигини намоён килиши каерда бирлашиб, кайси уринларда алохидалик касб этишини англаш мушкул кечади. Зеро, шоир ижод жараёнида купрок уз "мен"ини, уз орзу истаклари ва алам-хижронларини когозга тукиши айни хакикат. Бу тизгинсиз оний кечинмалар шеърда умумлашма мохият касб этса, китобхонга хам юксагина шоир "мен" лирик кахрамон сифатида узлигини намоён килади.

Азим Суюн шеъриятга кутаринки рух билан кириб келди. Унинг дастлабки шеърларида хаётга ва яшашга жуда катта ташналик, ишонч, хаёт

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1364-1370

гузалликларидан бахраманд булиш, турмушнинг хар кандай кийинчиликларни назар-писанд килмай енгиб утишга кучли иштиёк лирик кахрамон рухиятини ичдан нурлантириб туради. Шоирнинг ёш калби романтик туйгуларга бой, хатар-у хавф-тусикларни писанд килмай енгиб утишга шай турган кахрамон сифатида гавдаланади. Шу жихатдан шоирнинг етмишинчи йиллар бошларида ёзган "Оппок булут хакида кушик", "Истак", "Мени улдиролмас..." каби шеърлари характерлидир.

НАТИЖАЛАР ВА МУ^ОКАМА

Бу шеърларда осмондаги оппок булутларга тик кояларлардан туриб магрур бокаётган, мисоли бургутдек калбларга ут ёкишни орзу килаётган ва мана шу бокишлари билан олисдаги мухаббати - Уни учратганлигидан масрурликхисларини кечираётган лирик кахрамон холатларини кузатамиз. Бу кечилмаларда хеч кандай иккиланиш йук. Аксинча узига катта ишонч баркарор. Лирик кахрамоннинг калби тогларга, кенгликларга интилади. Узининг масрурлигини шу кенгликлардан излагиси келади. Шу уринда таъкидлаш зарурки, шундай романтик кечилмалар Эркин Вохидов ижодининг хам дастлабки йилларида буй курсатган эди. Унинг лирик кахрамони хам илк севгисидан масрур булиб, денгизларда кулоч очиб, тулкинларга урушни, тогларга чикиб бор овоз билан "мен севиб колдим", дея хайришни орзу киларди. Бу умуман олганда ижодга энди кадам куяётган куплаб ёш каламкашлар учун табиий хол булиб, уларнинг ёшлик кучи жуш уриб турган калб кечилмаларини когозга изхор этишнинг натижаси сифатида каралади.

Азим Суюннинг "Истак" шеърида хам шундай кайфият устувор. Бу шеърда хам шоирнинг истаги хилват гуша, тиник осмон ва сокинликни кумсаётган юрак тугёнлари... Кукка буй чузган тоглар билан бир каторда мавж уриб, тулкинланиб тошаётган денгиз хам шоирнинг ором билмас истагидир. Бу каби узгарувчанлик, сокинликдан тоглару денгизлар томон ошикиш - лирик кахрамоннинг беором калб кечинмаларидир. Шоир шеърда ушбу рухий холатларни антитеза усулидан фойдаланиб поэтиклаштиради.

Хилват гуша менга керак, Менга керак тиник осмон. Сокинликни кумсар юрак, Кукни севган кушчасимон. Тоглар, менинг истагим - сиз. Тулкинлардир жонга хузур,

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1364-1370

Тулкинларни истар калбим.

Тинч киргокда турган кайик Буронларни севган каби.

Истакларим узинг - дангиз.[4] Шоир шеърларига хос булган катъий ишонч, хаётсевар туйгу ифодаси ижодкорликка булган кучли иштиёкдан келиб чиккан. "Мени улдиролмас" шеърида ушбу гоявий мотив баралла куйланади.

Саккиз мисрадан иборат булган ушбу шеърнинг дастлабки турт каторида шоир калбини хеч кандай куч мавх этолмаслиги, хар кандай балоларга, хатто ишкдан яраланган булса-да юрагининг енгилмаслиги, хдр кандай алам-ситамларни енгиб утишга кодирлиги баён этилади. Чунки бу калб дунёни севади, хаётни бир кушик каби чанкоклик билан севади.

Дунёни севаман - юрагим кайнок, Севаман бус-бутун барча рангини. Кушикка чанкокман - хаётга чанкок, Балки шу чанкоклик улдирар мени.[4] Бирок, бу романтик туйгулар шоир шеъриятида уткинчи холат булиб чикди. Шеъриятнинг сирли сукмокларига чукуррок кириб борган сари, ижоднинг калбни минг хил азобларига, кийнокларига дучор этувчи "инжикликларини" хис этиб борган сари шоир калби романтик туйгулардан воз кечиб, хаёт ва ижоднинг нотаниш сукмоклари сари боради. Бу йулда иккиланишлар, изтироблар, коникмаслик асосий мезон эканлигини англай бошлайди. Бу англаш шоирнинг лирик кахрамонини сунгсиз изтиробларга солади. Лирик кахрамон илк марта узини узи тафтиш кила бошлайди: хаётда яшашдан максад нима? Яратувчилик ишки-чи? Шеърий мисралар оркали бошкаларнинг калбини забт этиш шавки нимада? каби саволлар лирик кахрамонни сунгсиз уйларга солади. Энди биз Азим Суюн шеъриятида узи билан узи ёлгиз колиб, уз-узига хисоб бераётган, уз-узини тафтиш килаётган безовта калб огрикларини курамиз. "Август окшомларида", "1975 йил 22 февраль" "Янги йил кирмокда" каби шеърлари шу жихати билан ажралиб туради.

"Август окшомларида" шеърида ифодаланаётган туйгулар шоирнинг тиник феруза осмон тагидаги уй-хаёллари асосига курилган. Таъкидлаш жоизки, мазкур шеър рухий кечилмалардаги пуртаналари билан, лирик кахрамоннинг тизгинсиз уй хаёлларидаги зиддиятлийлик билан, атокли шоир Абдулла Ориповнинг шу типдаги шеърларига хамохангдир. Биз бу шеърда

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1364-1370

лирик кахрамоннинг дастлабки шеърларидагидек катта бир романтик рух билан хаётга чанкоклигини изхор этаётган масрур кахрамонни курмаймиз. Бунда энди салкин тог этагида ой балккан кенгликларга караб уйланаётган ва шу уйларида узининг шошиб утган умрини, кечмишини бир бор кайтабахолаётган, тафтиш килаётган хаёлчан кахрамонни курамиз. Унинг калбидан кечаётган кечинмалар зиддиятли охангларга тулик. Бир томондан унинг калби мана шундай сулим табиат куйнида завкланиш урнига риёзат чекишдан нима наф, нима истасанг барчаси мухайё-ку, деган маккор хаёллар хам утади, лекин бу оний холат булиб, шоир калбини хушёрликка чорлайди. Унинг бенаф утган кунларига гусса билан бокиши, уз калбини узи утда ёкишлари ана шу бехаловатликнинг сабабкорларидир. Лирик кахрамон куз унгида намоён булган хотиралар энди унга алам келтиради, уз калб изтиробларини хис эта борган сари бу алам кучайиб бораверади. Шоир утган умрида узгалар калбини куп тинглагани холда, уз калбини кеч англаганлигини афсус- надомат билан эътироф этади. Шоирлик, аввало, уз калбингни кашф эта олишдан бошланишини, бу хаётий хикматга шу пайтга кадар амал килмасликдан туйган изтиробни тог коясида совук тошларга касдма-касд тик усган арча билан менгзайди.

Уша арчадек бир кур яшадимми дунёда, Ок чуккилар шаънига тукидимми бирон байт. Олкишлар айтолдимми мангу бокий зиёга, Инсон булиб не булдим, етмадими ё пайит?.[5] Шоир утган йигирма беш йиллик умрида илк маротаба уз-узини тафтиш килар экан, биринчи марта истеъдод нима узи, деган саволни куяди ва узида истеъдод бор ёки йуклигинининг шубхасини килади. Лекин шоир бундай умидсизлик шоир табиатига хос эмас. Табиатан оптимист булган шоир калби уткинчи хаёлларни бирдан узидан узоклаштиради: гуёки бошини бир силкитиб, яна узидаги ишончни тиклашга харакат килади. Нахот энди менга кеч... Йукол, шайтоний хаёл, Х,ей, кани кеч тугилган орзуларим, келинг, сиз. Сизлар булинг умримга бир умр нотинч савол, Токи мен замондан ортда колмайин харгиз!.. Поёнсиз ерларга уруг тиккандай дехкон, Инсонларнинг калбига экмок истайман гуллар.

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1364-1370

Мана шу узгалар калбига гул экмок истаги шоирнинг калбини безовта килаётган беором туйгулардир. Шоир калбидаги иккиланишлар, узини килаётган тафтишлар, барибир охир-окибат катта ишонч ва оптимистик туйгуларга изн беради. Бу Азим Суюн шахсиятининг узига хос хусусиятидир.

Шоир рухиятида кечаётган иккиланишу каттият унинг "1975 йил 25 февраль" шеърида яккол намоён булади.

Бардошларим, кетманг юзтубан, Бардам булинг, содик саботим. Уч минг мисра шеърим бу он, Ё;мок булди шонли журъатим.

Шеърнинг бундай драматик рухда бошланиши шубхасиз китобхонни уйга толдиради. Нега бунда хол руй бераяпти, нега шоир уз калб куридан яралган мисраларидан воз кечмокда, албатта, бундай холнинг узига хос булган катта бир асоси булиши керак. Китобхон шу каби саволлар билан шеърнинг давомини укир экан, худди юкоридаги шеър каби узига хисоб бераётган, узидан узи коникмаётган, ижодига катта талабларни куяётган шоир "мен"ига дуч келамиз.

Улар менга канчалар азиз, Ох, канчалар булмасин якин.

Узга калбда уйготмас бир хис, Узга калбда чакнатмас чакин.[5] Демак, шоирнинг безовта килаётган туйгу шеърларининг узгалар калбида хам чакин чакнатиш мумкинлигини хис этишдан тугилган. Шунинг учун шеърда "мен"нинг калбини эмас, балки мингнинг калбини куйлаш бош концепция сифатида жаранглайди ва шоир ижодий принципларини белгилаб беради. Демак, Азим Суюн наздида шеър факат "мен"гагина эмас балки мингларга хам маънавий озука беролса, улар калбини хам забт этолсагина чинаккам шеъриятга айланади.

Шоир рухиятидаги бундай зиддиятли холатлар, оламга уйгок калб билан назар ташлаш, бошка шеърларига хам хос хусусиятга айланади. "Янги йил кирмокда" шеърида лирик кахрамоннинг янги йил арафасидаги уй-хаёллари, утиб бораётган эски йилни сархисоб килиш жараёнидаги шубха-гумонлар шоирнинг безовта калбига ором бермайди.

Бас! Шеърлар ёздим мен... Худди талх шароб -Ичгандай нафасим кисилар огир. Бир туркум шеър нима?..

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 2 | ISSUE 6 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 DOI: 10.24412/2181-1385-2021-6-1364-1370

Ва яна бирдан:

Хотирам жам этар улар салмогин.

Дейман: битта шеърнинг сунмас умрида Бутун бир умрнинг колмоги! [5]

ХУЛОСА

Юкоридаги кузатишлардан шундай хулоса килиш мумкинки, Азим Суюннинг шоир сифатидаги ижодий изланишлари бир текис силлик кечмаган, лирик кахрамоннинг романтик туйгуларидан бошкалар калбини забт эта олишдек залворли максадлар сари усиб бораётган шеърият сифатида намоён булади. Шоирнинг лирик кахрамони мана шундай иккиланишлару изланишлар жараёнида узлигини намоён килаётган, калбини эзгу туйгулар билан бойитиб бораётган кахрамон сифатида буй чузаётганлигини кузатамиз.

REFERENCES

1. Йулдош К, Йулдош М. Бадиий тахлил асослари. Т.: Kamalak, 2016. -Б. 268.

2. Олим С. Завк ва масъуллик. // Узбекистон адабиёти ва санъати газетаси, 1993йиль 5 февраль; Йулдошев К. Сузга жойланган узлик. Суз ёлкини. Т.: Г.Гулом, 2018. - 4-15 бетлар.

3. Суюн А. Танланган асарлар.(2-китоб) -Т. : Г.Гулом , 2015. -Б. 111.

4. Суюн А. Танланган асарлар, - Т: Г.Гулом, 2015. -Б.55.

5. Суюн А. Танланган асарлар, - Т: Г.Гулом, 2015. -Б.73.

6. Shayxislamov, N. (2021). ONA TILI VA ADABIYOT DARSLARIDA O'QUVCHILAR NUTQINI O'STIRISH MASALALARI. The 21st Century Skills for Professional Activity, (6), 160-162.

7. Shayxislamov, N. (2021). ARAB VA INGLIZ TILLARIDA FE'L SO„Z TURKUMI VA UNING XUSUSIYATLARI. The 21st Century Skills for Professional Activity, (5), 144-145.

8. Shayxislamov, N. (2021). ONA TILI DARSLARIDA "SO„Z TARKIBI" MAVZUSINING O'RGANILISHI YUZASIDAN MULOHAZALAR. Academic Research in Educational Sciences 2 (Special Issue 3), 119-124.

9. Шайхисламов, Н. (2021). ЛИСОНИЙ БЕЛГИГА ДОИР ЛИНГВИСТИК КАРАШЛАР. Nutq madaniyati va o'zbek tilshunosligining dolzarb muammolari, 232-238.

10. Шайхисламов, Н. (2021). СИНТАКСИС ВА МОРФОЛОГИЯНИ БОГЛАБ УРГАТИШ. Амалий тилшуносликнинг фанлараро масалалари: масофавий таълимдаги муаммолар ва уларнинг ечимлари, (2), 368-371.

11. Шайхисламов, Н. (2021). УКУВЧИЛАРНИНГ НУЩИЙ КОМПЕТЕНЦИЯЛАРНИ РИВОЖЛАНТИРИШ УСУЛЛАРИ. Keng raqamlashtirish sharoitida til va adabiyotni o 'qitish muammolari, 287-290.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.