Научная статья на тему 'Изучение языка детективных работ в социопрагматических и гендерных аспектах'

Изучение языка детективных работ в социопрагматических и гендерных аспектах Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
94
20
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
социопрагматика / прагматика / гендер тилшунослик / эркаклар нутқи / нутқий вазият / бадиий матн / детектив асарлар / мулоқот / гендер ўзига хослик. / sociopragmatics / pragmatics / gender linguistics / men's speech / speech situation / literary text / detective stories / communication / gender identity.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Гулнора Ниязова, Лайло Раупова

Статья посвящена изучению языка узбекских детективных романов, гендерным различиям в узбекском языке, методам и инструментам определения социопрагматической и гендерной специфики женской и мужской речи.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Study of the language of detective works in sociographic and gender aspects

The article is about gender differences in the Uzbek language through the study of the language of Uzbek detective novels, methods and tools for determining the sociopragmatic and gender specifics of women's and men's speech.

Текст научной работы на тему «Изучение языка детективных работ в социопрагматических и гендерных аспектах»

® Жамият ва инновациялар -

Science м

Общество и инновации -

Society and innovations

Journal home page:

https: //inscience.uz/index.php/socinov/index

through time and space

Study of the language of detective works in sociographic and

gender aspects

Gulnora NIYAZOVA! Laylo RAUPOVA2

Tashkent State University of Uzbek Language and Literature

ARTICLE INFO ABSTRACT

Article history: The article is about gender differences in the Uzbek language

Received February 2021 through the study of the language of Uzbek detective novels,

Received in revised form methods and tools for determining the sociopragmatic and

20 February 2021 gender specifics of women's and men's speech.

Accepted 15 March 2021

Available online 2181-1415/© 2021 in Science LLC.

5 April 2021 This is an open access article under the Attribution 4.0 International

(CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)

Keywords:

sociopragmatics, pragmatics,

gender linguistics, men's

speech, speech situation,

literary text, detective

stories, communication,

gender identity.

Детектив асарлар тилини социопрагматик ва гендер

аспектларда урганиш

АННОТАЦИЯ

Калит сузлар: Макола Узбек детектив романлари тилини урганиш

макола Узбек детектив оркали узбек тилида гендер фаркланишлар, аёл ва эркаклар

романлари тилини >

Урганиш оркали Узбек нуткининг социопрагматик ва гендер узига хосликларини

тилида гендер аниклашнинг усул ва воситаларига багишланган.

фаркланишлар, аёл ва

эркаклар нуткининг

социопрагматик ва гендер

Узига хосликларини

аниклашнинг усул ва

воситаларига

батишланган.

1Jecturer, Tashkent State University of Uzbek Language and Literature, Tashkent, Uzbekistan

2 Doctor of Philological Sciences, Professor, Tashkent State University of Uzbek Language and Literature, Tashkent,

Uzbekistan

J Scien ce Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - 50с1е{у ап4 шпоуаНоп$

Creo) Canoe spose Issue - 2 N° 2 (2021) / ISSN 2181-1415

Изучение языка детективных работ в социопрагматических

и гендерных аспектах

АННОТАЦИЯ

Ключевые слова: Статья посвящена изучению языка узбекских

социопрагматика, детективных романов, гендерным различиям в узбекском

прагматика, тендер языке, методам и — инструментам определения

тилшунослик, эркаклар < < м

нутки, нуткий вазият, социопрагматической и гендерной специфики женской и

бадиий матн, детектив мужской речи.

асарлар, мулокот, гендер

узига хослик.

Фанда детектив навистликнинг машхур ижодкорлар номлари билан боглик

Узига хос мактаблари мавжуд. Айтиш мумкинки, детектив адабиётнинг табиати,

имконият ва чегаралари хамда уларнинг тил хусусиятлари хакида мухим илмий

хулосаларга келинган[1]. Хусусан, Л.Рувинский, А.Разин, Ф.Брентано, М.Майоров,

Л.Столович, Е.Кухарева, М.Жуковский, Р.Пауелл, О.Дробницкий, Ж.Дефо каби хориж

олимларнинг илмий изланишлари шулар жумласидандир[2,3,4,5,6,7,8,9,10].

Шунингдек, И.Мирзаев, Т.Шермуродов, К.Турдиева, А.Улуговларнинг Узбек детектив

асарлари мисолида, жумладан, Тохир Маликнинг "Шайтанат” асари хакидаги илмий

маколаларида[11], Ж.Хемилтон, Б.Жонс, К.Мессенжер, Э.Браун, Н.Б.Кирби, Ж.Вакарелло,

М.Гуссоуларнинг “Чукинтирган ота” романига багишланган тадкикотларида[12, 13, 14,

15, 16, 17, 18] мазкур жанрга доир фикр-мулохазаларни кузатиш мумкин. Мазкур

тадкикотлар Йуналишдаги монографик иш намунаси сифатида Т.Ирисбоевнинг илмий

изланишларини алохида кайд этиш мумкин. "“Ушбу тадкикот ишида узбек детектив

адабиётининг шаклланиш ва ривожланиш йуллари ёритилган булса[19|, тадкикотчи

Ш.Сулаймонов томонидан Узбек детектив насри генезиси ва табиати махсус тадкик

этилган[20].

Кайд этилган катор тадкикотларга карамасдан детектив асарларнинг Узбек ва

инглиз тилларидаги социопрагматик тамойиллари махсус текшириш объекти

сифатида талкин этилмаган,

Замонавий илм-фан, хусусан, тилшунослик, ходисаларни урганишга аник бир

фанлараро ёндашувлари мавжудлиги билан ажралиб туради. Айрим далилларни

тушунтиришда тегишли фанлардан олинган маълумотларни жалб килиш зарурати

антропоцентризм Йуналишидаги илмий объектларни куриб чикишда диккатнинг

Узгаришига боглик булади. Илгари тадкикотчиларнинг диккат-эътибори, асосан,

тилнинг ички тузилиши билан боглик масалаларга каратилган булса, энди унинг

коммуникатив ва нокоммуникатив максадларга эришиш учун кишиларнинг алока

воситаси сифатида фаолият курсатиши, жамиятда Узаро муносабатларини амалга

ошириш масалалари биринчи уринга чикади.

Сузловчи/тингловчи онгига таъсир этувчи ижтимоий меъёрлар ва стереотиплар

ижтимоий ва маданий омилларни хисобга олишни ва шунга мос равишда уларнинг

хатти-харакатларини, жумладан, нуткни хакикий мулокот вазиятида тузатишни Уз

ичига олади. Замонавий тилшуносликда шу тарика тил ходисаларига когнитив-

прагматик ва социопрагматик ёндашувларнинг кириб келиши фаоллашди. Бунга бир

томондан, тил, алока воситаси ва иккинчи томондан, нотикларининг ижтимоий

онгининг узига хос хусусиятларидан келиб чикадиган ходиса сифатида каралмокда.

119

J Scien ce Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - 50с1е{у ап4 шпоуаНоп$

Creo) Canoe spose Issue - 2 N° 2 (2021) / ISSN 2181-1415

Англашиладики, мутахассислар томонидан тури эътироф этилганидек, узбек

тили ходисаларини “нутк-лисон” тамойили асосида Урганиш натижасида кулга

киритилган лисоний умумийликларнинг нуткий вокеланиши нафакат сатхлар

хамкорлиги нуктаи назаридан, балки, нолисоний омиллар билан биргаликда тадкик

килиш, улардан шахснинг окилона ва самарали фойдаланиш механизмларини ишлаб

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

чикиш прагматик лингвистиканинг асосий вазифаларидан биридир. Шундай килиб,

прагматика тилшуносликнинг янги амалий тармоги сифатида тилнинг нуткий жараён,

нуткий вазият, нутк иштирокчиларига хос коммуникатив ният билан алокадор

муаммоларини урганувчи[21] соха сифатида шаклланмокда.

Замонавий тилшуносликнинг экспанционизм - яъни бошка фанларга, биринчи

навбатда, гуманитар фанларга кириш ва тадкикот объекти хамда субъектининг

кенгайиши, мураккаблашуви каби муносабатнинг пайдо булишига олиб келди

[Кубрякова 1995; 19-56]. Аввало, у уша инсон илмларни таъкидлаш лозим, маъноси

Бодуэн де Куртине томонидан ёзилган эди: “тилда хам психологик, хам ижтимоий

омиллар фаолият курсатганлиги туфайли психологияни тилшунослик учун ёрдамчи

фанлар, сунгра социологияни жамиятда кишиларнинг мулокот фани, ижтимоий хаёт

фани деб хисоблашимиз керак” [Бодуэн де Куртине 1963: 217]. Инсон биосоциал

мавжудот булиб, тугилгандан бошлаб, уни бошка тирик мавжудотлардан ажратиб

турувчи маълум кобилиятларни шакллантиришга мойилликка эга. Бирок, бу Узига хос

рухий хусусиятларни шакллантириш факат жамиятда, аввалги авлодлар томонидан

яратилган маданиятни Узлаштириш оркали амалга оширилиши мумкин. Бу жараён

шахснинг ижтимоийлашуви деб аталади.

Ижтимоийлашувнинг кучли омили, эхтимол мавжуд булганларнинг энг кучлиси

тилдир [Сепир 1993: 231].Тил - шахснинг бошка одамлар билан мулокот оркали ва унга

мувофик муайян карашлар, эътикодлар, бахолар ва хоказолар тизими оркали

“Узлаштирадиган” ижтимоий хотиранинг бир кисмидир. Одамлар катта гурухларга хос,

бир бутун сифатида жамият, унинг ёдда шаклланади. Бу тизим шахснинг хулк-атвори

учун маълум бир асосни ташкил этади. Муайян одамлар онгида, у дунёнинг муайян

шахсий модели ичига Уз тажрибасига мувофик ривожланади. Инсоннинг дунёдаги

ижтимоий, маданий ва когнитив Йуналишини белгилайдиган омиллардан бири

жинсдир.

Халк хаётидаги узига хосликларни кузатиш учун, энг аввало, шу халкнинг Узига

хос урф-одатлари тутрисида тасаввурга эга булиш керак. Масалан, халкимизда шундай

бир одат бор, бу одатга хозир хам куп жойларда амал килинади: эркак киши хотинига

мурожаат килганда уни тунгич фарзандининг номи билан чакиради. Шу холатни биз

“Утган кунлар” асарида кузатдик: Мен сизга айтиб куяй, Кумуш,- деб турарэкан, кутидор

Офтоб ойимга, - бу кунга бир мехмон айтган эдим.(А.Кодирий “Утган кунлар”романи).

Тахлилга олинган мисолда коммуникантлар нуткидаги социал ментал хусусиятлар

билан бирга коммуникантларнинг мулокотдан максади, холати, вазияти каби

прагматик омиллар дискурсга сезиларли таъсир килади.

Мулокот жараёнининг иштирокчилари: адресант (коммуникаторхамда адресат

(адресат)дир. Уларнинг маълум бир аник амалий ахамиятли умумий максади булади.

Адресатнинг алока-аралашув жараёнидан максади (интенцияси) нимадир хусусидаги

ахборотни етказиш ва одамларнинг рухиятига, ахлокига таъсир этишдан иборат булса,

адресатнинг максади тинглашдир. Уларнинг умумий максади фикр алмашишдан

иборат булади. Коммуникантларнинг нуткий холати, Уз навбатида, жинсий

120

Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - 50с1е{у ап4 шпоуаНоп$

Creo) Canoe spose Issue - 2 N° 2 (2021) / ISSN 2181-1415

тафовутларга кура, маданий савиясига кура, иктимоий мавкига кура, ёшига кура,

маълумотига кура, мутахассислигига кура, ижтимоий-маънавий дунёсига кура

фаркланса, диалогик дискурсдаги нуткий вазият хам турлича: кучада, телефонда, уйда,

автобус (машина)да ва ёзма нуткда кабижуда куп омилларни хисобга олган холда

диалогик дискурснинг турли куринишларини юзага келтиради.

Коммуникантларнинг ёшига кура фаркланиши хам алохида-алохида жамиятлар

сифатида каралади. Хакикатан хам, болалар билан катталар нутки орасида анчагина

тафовутлар мавжуд. Шуни алохида таъкидлаш керакки, 18-25 &шдаги кишилар билан

30-50 ваундан катта ёшдаги кишиларнинг нутки анчагина фаркланади. Масалан, 18-25

ёшдаги кишилар нуткида жаргон, арго, вульгаризмлар, олинма сузлар тез-тез

кулланилишининг гувохи буламиз. Бошка бир гурух олимлар вульгаризмларга

гайриахлокий сузлар сифатида караб, куйидаги фикрларни билдирадилар:

«Гайриахлокий сузлар Уз характерига кура сукиш, хакорат ва картиш сузларига

булинади. Иккинчидан, улар эркаклар ё&ки аёллар нуткига хослиги билан хам

фаркланиб кулланади.

Кишилар мулокоти жараёнида муайян тасвир максади билан Узга тилга оид суз

ва иборалар кулланиши кузатилади. Тилнинг лутат таркибига киритилмаган,

факатгина огзаки нуткда мавжуд булган бундай чет сузларидан бадиий нуткда

коммуникант характери, социал мансублиги ва ички дунёси тасвирида хамда вокеа-

ходисага хорижга хослик таъкидини бериш максадида ишлатилади. Шунингдек,

вокеалар булиб утаётган Уринга ишора килиш ёки нуткий вазият ва унда иштирок

этаётганларнинг социал мансублиги хакида маълумот бериш истаги билан хам

киритилиши мумкин. Бундай бирликлар варваризм (айрим адабиётларда экзотизм)лар

деб юритилади.

Тилшуносликда вульгаризмлар деб аталувчи хакорат сузларида Ута салбий

муносабат, камситиш, менсимаслик, хакорат каби бир катор ифода семалари жуда очик

куриниб турган булади. Бундай сузлар купрок номинатив маъноларига кура эмас, айни

шу коннотатив маъноларига кура нуткда яшайди. Хакорат сузлари бадиий асарларда,

асосан, коммуникантлар нуткида ишлатилади. Лисоний тахлил жараёнида бадиий

асарга олиб кирилган вульгаризмларни кайси социал типнинг (жинси, ижтимоий

Табакаси, мавкеи, ёши кабилар) нуткида ишлатилаётганлигига караб гурухлаш, кандай

вазиятларда ва нима сабабдан кулланилаётганлигини хамда уларнинг лексик-

семантик таркиби, шевага хосланганлиги кабиларни аниклаш лозим булади. Мисоллар:

— Дей! Бакка туш, энарар!, Момо ко-олди... Юрагинг совудими, хароми? Энди яйлов

кенг булди сенга!/ БоЕда жавлон урасан, силкасал! (Ш.Холмирзаев)

— Ахмок/ — деди кампир. - Каёкларда санкиб юргандинг? (С.Ахмад)

— Нима, нима? Менгатилтегизди? Нималар дейди хотинталок? (Чулпон)

Уткир Хошимовнинг прозаларидан аёл социал типи нуткига хос вульгаризмлар

хам урин олган. Асардаги образлардан бири Зумраднинг нафрат-газаби куйидагича

ифодаланади:

— Нима будди Узи, овсинжон7 -деди онам секингина.

— Аеча мани шундок сукди, шундок сукди, Йигитгина Улгур! - Келинойи икки кули

билан шараклатиб сонига шапатилади. -Онамни сукди-я, бУйгинанг гурда чиригур.

— Куйинг, хафа булманг, - деб онам уни юпатишга уринди.

— Нимага хафа булмас эканман? - Келинойи яна хам каттикрок шанЕёиллай

бошлади.

121

J Scien ce Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - 50с1е{у ап4 шпоуаНоп$

Creo) Canoe spose Issue - 2 N° 2 (2021) / ISSN 2181-1415

— Кечкурун Усма эзиб куювдим. Шу савил куриб колмасин, деб кошимга куя

колувдим. Ха, мошкичири жиндак тагига олиб, котиб кетибди. Шунгаям ота гури,

козихонами? “Пардоз-андоз килгандан кура овкатингга карасанг уласанми!” дейди-Я,

гурсухта! Ха, пардоз килсам, Уйнашимга кипманми, кирчинингдан кийилгур! Кирмочми,

баломи, захрингга еявермайсанми, ергина юттур!/ Хах онамни суккан тилларинг

танглайингга ёпишгур/ ТаЕин нима дейди, денг?! АЙбни менга тункайди: тилинг бир

карич, дейди. Вой, тилимни гапирган тилларинг жодида кийма-кийма булсин-а, Еддек

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

келиб, селдек олмаса асло розимасман!

— КУйинг, овсинжов, - онам маъюс жилмайди. -Ошсиз уй бор, уришсиз уй ЙУК...

Каргаманг бечорани.

— Вой нега каркамасэканман? Оези-бурнингдан лахта-лахта конинг келгурни, нега

каргамас эканман?.

Узбек тилида шундай иборалар борки, улар факат эркак социал типи

нуткидагина учрайди. Жумладан, «бурнини ерга ишкамок», «бакбакангдан аканг»,

«дабдаласини чикармок», «жатини эзиб куймок», «отимни бошка куяман», «кулинг

Ургилсин», “хароми», «юзимга туфланг» каби иборалар, асосан, эркаклар нуткида

кулланиши билан Узига хослик касб этади. Масалан:

— Падарингга лаънат./деди дадам секин, аммо тахдидли охангда.

_Кап-катта хотин увол килиб утгирсавнг. Билиб куй нон кур килади сени! - У шахд

билан Урнидан турди-да бир хатлаб супага чикиб кетди (УХошимов. "Дунеёнинг

ишлари”)

Узбек эркак ва аёллар нуткининг лексик, фразеологик жихатдан хосланиши,

айникса, каргиш хамда сукишларда янада якколрок намоён булади.

Узбекларда каргиш муаллифи асосан аёллардир. Улар жахллари чикканда,

купинча, каргамай туролмайдилар. Болаларини, турмуш Уртокларини, дустию

душманини эрмак учун булса хам, каргайдилар: «жувонмарг булсин», «огзидан кони

келсин», «уйи куйсин», «сочи тахтада таралсин», «оти Учсин», «жазосини худо берсин»,

«бири икки булмасин», «косаси окармасин», «худодан топсин», «утил-кизининг

хузурини курмасин», «тухуми курисин» ва х,казо:

Коммуникантларнинг аёл ёки эркак социал типига мансублиги мулокот жараёни

учун ахамиятлидир. Дархакикат, аёл &ки эркак нафакат биологик ва физиологик

жихатдан, балки уларнинг нутки хам бир-биридан фаркланади.Узбек хотин-кизлари

нуткига хос айланай, гиргиттон, ургилай, кокиндик каби сузлар ижобий маъно

нозиклигини ифодаловчи лексик воситалар саналади. Улар купрок кекса аёллар

томонидан кулланади.Чунончи:

1. Кушнилар ахвол сураса, уларниям, Узиниям юпатади:

_ Ха, энди кексаликда, Ургилай, лекин онамнинг оёк оЕриги факат кексаликдан

IMAC.

Инсоннинг жинси вазиятли рол эмас, балки оунинг экзистенциал

характеристикаси, айтиш мумкинки, шахснинг ажралмас кисмидир. Биз тасодифан

“шахс” сузини ишлатмадик. Инсон ижтимоийлашув жараёнида шахсга айланади ва

жинс бу жараённинг хусусиятларини белгиловчи омиллардан биридир. Шундай килиб,

биологик хусусият - инсоннинг жинси хам ижтимоий окибатларга олиб келади, бунинг

учун замонавий фанда “реп4ег” атамаси жорий этилган. Гендер тадкикотлар

курсатишича,эркаклар ва аёллар Уртасидаги фарклар, хулк, ва айникса, нуткий узига

хосликлар билан боглик, Буни бадиий матнларда кахрамонлар нуткини тахлил килиш

122

Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - 50с1е{у ап4 шпоуаНоп$

Creo) Canoe spose Issue - 2 N° 2 (2021) / ISSN 2181-1415

оркали хам билиш мумкин. Жумладан, детектив асарларда эркак Ba аёл

кахрамонларнинг нуткида муаян Узига хосликлар мавжуд. Масалан, Тохир Маликнинг

“Шайтанат” романида шундай уринлар мавжуд:Аяси дадасининг калин ёкали катта

ОЕИр палтосини кийиб олибди. Унинг назарида аяси палтонинг оЕИрлигидан кийналиб

инкиллаетганга ухшарди. Аяси танча олдида тухтади, У турди. Аяси уни Упиб, ЙиЕЛади.

—Дадаси, танчанинг чуЕини очиб куйинг. ТОЙЧОРИНГИЗ СОВКОТИОДИ, — Деди. Дадаси

енгашиб, курпанинг бир томонини кутарди-да, кулини ТИТиб, чуЕни очди. Кейин чикиб

кетишди.(Г.Малик Шайтанат, 6-6.)

Матнда ажратиб курсатилган жумла аёл кишининг нутки булиб, узбек аёлининг

эрига мурожаати акс этган. Биринчидан бошка халклардан фаркли уларок Узбек аёли уз

турмуш Уртогининг исмини айтиб чакирмайди. Колаверса, доимо эрга Узидан

катталарда хатто эрининг якинлари булмиш кичкина болаларгача сизлаб

гапиради.(Келин були келгунча тугилган барча болаларни хам сизлайди. Ундан

кейингиларини сенлаши мумкин). Бу Уринда “дадаси” ундалмаси ва кесимга кушилиб

келган шахс-сон кушимчасининг куплиги Узбек тилида асосан аёллар нуткида учрайди.

Тил ва шахснинг Узаро муносабати матн шаклида харакат килади. Матн бир

томондан, инсоннинг вокеликнинг маълум бир булагини акс эттиришга интилишини

ва иккинчи томондан, Уз-Узини ифодалашга интилишини амалга оширади.Бадиий

матнлар умуминсоний ва миллий маданиятнинг бир кисмидир ва шунга кура,

ижтимоий муносабатлар, стереотиплар, кадриятлар Тадкикотчиси учун кимматли

материалдир, бошка томондан, бадиий матнлар жамиятнинг мавжуд модели,

жумладан, гендер тузилиши хакида фикр юритадиган муайян хаётий материални уз

ичига олади, Ёзувчи ва аёллар ёзувчилари ёзган бадиий асарлар тахлили еркак ва аёл

нигохида “дунёни англаш” ва бу англаш хусусиятларини кашф этиш имконини

беради.Якин-якингача бадиий адабиёт унда гендер омилининг намоён булиши нуктаи

назаридан тахлил килинмаган эди. Сунгги ун йилликларда аёллар ва эркакларнинг

нутки акс этган бадиий, публицистик ва илмий матнлар гендер нуктаи назаридан

урганиб чикилмокда.

Бадиий тилнинг гендер аспектида урганилиши гендерни лингвистик усуллар

билан билиш учун жуда унумли хисобланади. Бадиий нуткда тилнинг Уз-Уузини

ифодалаш функцияси каби вазифаси туликрок амалга ошади. Шундай килиб, бадиий

TH оркали матндаги огзаки образлар, унинг яратувчисининг дунёкараши очиб

берилади, бу эса бошка омиллар ва муаллиф гендери билан белгиланади.

Детектив романларда аёл ва эркак нуткини гендер фаркловчи турли лисоний

воситалар мавжуд. Масалан, эркаклар нуткида учрайдиган айрим лисоний бирликлар

борки улар аёллар мулокотида кулланмайди:

Ажаб, уйга качон, ким билан кайтди екан?

”- Мен хазил Уйин деб уйлабман...

—Киморда хазил булмайди, эркак

—..Тулайман.. факат бугун эмас. Бир-икки Йил ичида.

—Пулни-ку, туларсан-а, хотининг-чи?Хотинингни хам тикворгансан-ку”.

Бухирилдок овоз бошига гурзи булиб урилиб, сапчиб тушди. Беихтиер:

—Ноила! — деб бакирди.

Маълумки, кимор Уйнаш dakaT эркакларга хос булиб, айрим гарб

мамлакатларида бой аёлларгина баъзан кимор Уйнаши мумкин. Бу Узбек аёллари учун

эса тамоман ётдир. Шу уринда айрим нуткий вазиятларда аёллар томонидан эрга

128

Е

e

u a Scien ce Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - 50с1е{у ап4 шпоуаНоп$

i a Issue - 2 N° 2 (2021) / ISSN 2181-1415

нисбатан “эркак” сузи киноя, пичинг, ва макташ маъноларида кулланилади. Аммо

эркакларнинг бошка бир эр кишига шундай мурожаат килиши бошка бир услубий,

прагматик маъно касб эътади. Бу уринда катъият, гурур ва ваъдага вафо килиш, бир

сузли булишга ундаш маъноси англашиб турибди.

Элчиннинг Уз хотинига исмини айтиб мурожаат килиши аслида узбек

менталитетига унчалик хос эмас, одатга кура эр хам хотин хам бир-бирига агар

фарзандлари булса, унинг исми билан булмаса, аёллар “Эй”, “Хой” каби мурожаат

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

шаклларини куллайди. Эркак кишилар эса, купинча “У” деб мурожаат килади.

“Шайтанат” романинг бош кахрамони Асадбек хотинига мурожаат килганда аксарият

холларда исмини айтиб чакирмайди, унинг Урнига хам бирор лисоний воситадан

фойдаланмайди:

'Асадбек узини кулга олишга харакат килди;

— TONHAAHMH?

Манзура “ха” дегандай бош иргаб, ЙиЕлаб юборди.

— ТИРИКМИ?

'Асадбек нима учун бундай деб сураганини узи хам билмади,

— Худогащукр, тирик..— Манзурашундайдеблабинитишлади,

Шу суз Асадбекка жонини кайтариб берди. Шарт урнидан туриб хотинига

якинлашди-да, уни икки елкасидан тУуТИб, силкиди;

— Унда нимага ЙивЕлайсан, нимага вахима киласан?(Т.Малик)

Узбек менталитетида эркак киши Уз аёлига сенлаб мурожаат килиши одатга

айланган. Аммо бу мажбурий эмас. Айримлар сизлаб хам мурожаат килади. Асадбек эса,

миллий менталитетга мос равишда Уз аёли билан мулокотга киришади. Эркаклар Уз

аёлларига баландрок охангда гапириши, баъзан сукиниш холлари хам учраб туради. Бу

бадиий асарларда хам кахрамонинг характерини курсатиш учун кулланади.

Манзура бошини эгиб, ЙиЕлаб юборди, Асадбек, шу пайтгача хотинини чертмаган

одам, тарсаки куйганини Узи хам сезмай кодди,

— Гапир, деяпман!

Узини кулга олиш учун Манзурага шу тарсаки кифоя еди.

— Менвгина улай.. кизингиз... айтолмайман, дадаси..

— Гапир, худди буЕиб ташлайман, — Асадбекнинг овози тахдидли, бу шунчаки

бир пуписага ухшамаседи;

— Кизингизни бир ахволда ташлаб кетишщди

Куриниб турибдики, эркак кишининг аёл кишига муносабати мазкур нуткий

вазиятга кура салбий. Узбек аёлининг табиатида итоаткорлик, эрга хурмат

туйгуларининг борлиги унинг бу каби купол муомалага хам сабр килишига сабаб

булгани маълум. Шу уринда факат аёллар нуткида учрайдиган ундов сузларнинг

кулланилиши мазкур асарда гендер Узига хосликлар мазжудлигини курсатади.

Масалан, “менгина улай”ифодаси узбек нуткида факат аёллар томонидан кулланилади.

Хулоса Урнида шуни айтиш мумкинки, Узбек детектив романлари тилини

Урганиш оркали Узбек тилида гендер фаркланишлар, аёл ва эркакларнинг нуткининг

социопрагматик ва гендер узига хосликларини аниклашга эришиш мумкин.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Бавин С. Зарубежный детектив ХХ века. Книжная палата. Москва, 1991. - С. 206.

124

жа

Ш

©

Scien ce Жамият ва инновациялар - Общество и инновации - 50с1е{у ап4 шпоуаНоп$

Creo) Canoe spose Issue - 2 N° 2 (2021) / ISSN 2181-1415

2. Рувинский Л.И. Нравственное воспитание личности (монография). МГУ: - М.: 1981.

_ С. 181; Разин А.В. Нравственный мир человека (монография). 2003;

3. Брентано Ф. О происхождении нравственного познания (монография). Пер.с нем.

А.А.Анипко, 2000. - С. 185;

4. Майоров М.О. О нравственности и национальных интересах. Журнал

“Международная жизнь”, 2007, №1-2. —С. 4-17;

5. Столович Л. Золотое правило нравственности как общечеловеческая ценность

Журнал “Звезда”, 2008, №2, - С. 205-214;

6. Кухарева Е. Нравственно-этическая основа диалога культур. Журнал “Азия и

Африка: сегодня”. 2006, №7, - С. 63-66;

7. Жуковский М. Морально-этическое воспитание в американской школе (30-годы

ХХ века - 90-годы ХХ века): (монография). - Киев, 2004, - С.36.

8. Powell Richard. Law today (monography) Longman. -London: 1997. -Р. 128;

9. ДробницкийО.Г. Проблемы нравственности. - М.: Наука, 1977, - С. 322;

10. Defoe J. Theory and practice of classic detective fiction / Hofstra University.Greenwood

publishing group, 1997.- P. 202.

11. МирзаевИ. Чинсузэхтиёжи // “Узбекистонадабиётивасанъати” газ. 1997 йил 3

январь; ШермуродовТ. Хидоятнингмашаккатлийули (“Шайтанат”

романидаэътикодваахлокталкини) // “Узбекистонадабиётивасанъати” газ. 1998 йил 30

октябрь; ТурдиеваК. Шайтонсаройфожиаси // “Миллийтикланиш” газ. 1996 Йил 24

декабрь; УлуговА. “Шайтанат” бозоргачикди. ЁзувчиТохирМаликбилансухбат //

“Узбекистонадабиётивасанъати” газ., 1996 йил 8 март.

12. Peter Carpenter, Mark. The gangster genre, Shakespearean tragedy, and the Godfather

trilogy.-Ontario: York University, 1997. - 209p;

13. Geoff Hamilton, Brian Jones. Encyclopedia of American popular fiction. -New York: an

imprint of Infobase Publishing, 2009. - 412p;

14, Messenger, Christian K.. The Godfather and American culture. - Oxford: Oxford

University Press, 2003. - 252p;

15. Brown, Edmund. The Journey of Michael Corleone: an analysis of the godfather trilogy. -

Central Michigan University, Mount Pleasant, Michigan, March, 2009. - P. 90;

16. Kirby, Nicholas B, Humanizing the gangster: an examination into the character from

hawks’ to depalma’s scarface. - Auburn, Alabama. August 9, 2008. — P. 80;

17. Vaccarello, Jaclyn. The Mafia in America: the media’s influence on stereotypes of Italian

Americans. - The Florida State university, College of Arts & Sciences, 2008. - P. 46;

18. Gussow, Mel. Mario Puzo, Author Who Made “The Godfather” a World Addiction, Is Dead

at 78 // New York Times on the Web,3 July 1999.

19. ИрисбоевТ.Т. Хозирги Узбек детектив адабиётининг тараккиёт хусусиятлари

(Тохир Маликнинг “Шайтанат” асари асосида). Филол.ф.н..дисс. -Т.: 2001.-157 6.

20. Сулаймонов Ш.С. Узбек детектив насри: генезисиватабиати. Филол.ф.н..дисс. -

Тошкент, 2002, 151 Б.

21. Хакимов М. Узбек тилида матннинг прагматик талкини: Филол. фан. докт. ..

дисс. Тошкент, 2001. - Б. 14

125

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.