SHOMON CHORLOVLARINING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI XUSUSIDA Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

PPSUTLSC-2024

PRACTICAL PROBLEMS ANO SOLUTIONS TO THE USE OF THEORETICAL LAWS IN THE SCIENCES OF THE 21ST CENTURY

tashkent, o-8 MAv 2004 www.in-academy.uz

SHOMON CHORLOVLARINING O'ZIGA XOS XUSUSIYATLARI

XUSUSIDA

Aralov Utkir

Tadqiqotchi, Toshkent amaliy fanlar universiteti, Gavhar ko'chasi 1 -uy,Tashkent 100149, O'zbekiston [email protected] https://doi.org/10.5281/zenodo.13148382 Annotatsiya: Mazkur maqolada o'zbek shomon marosim folklorida faol ijro etiluvchi shomon chorlovi janrining o'ziga xos xususiyatlari borasida mulohaza yuritiladi. Shomon chorlovlarining shomonning mifologik homiylarini yordamga chaqirishi, mifologik homiylarning kimlar ekanligi, ularni ifodalash usullari, shomon chorlovlarining ijro o'rni va ijro uslubi borasida tadqiqot olib borilgan. Muallif tadqiqot so'ngida shomon chorlovlarining spesifikasi borasida o'zining yakuniy nazariy xulosalarini keltigan

Kalit so'zlar: shomon, mifologik homiy, chorlov, ruh, pir, avliyo, folklore.

1 KIRISH

Shomon chorlovlarini o'rganish ajdodlarimizning qadimiy mifologik tasavurlari va badiiy tafakkur tadrijiy takomili bosiqichlarini o'rganish uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Shomon folklori atamasi o'zbek filologiya ilmida keyingi paytlarda iste'molga kirib kelgan so'zlardan. Yangi asr boshlaridan folklorshunos O.Qayumov o'zbek shomon marosim folklorining turli masalalariga bag'ishlangan maqolalar elon qildi. Olimning shomon folklorining asosiy janrlar tarkibi, shomon chorlovlari borasidagi ilmiy maqolalari bizning bu borada alohida ilmiy kuzatishlar olib borishmizga sabab bo'ldi[6.p.78-81].

2 METODOLOGIYA

O'zbek shomonlari tomonidan amalga oshiriladigan marosimlarning verbal qismida shomon chorlovlari muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki marosimning asosiy magik jihatlari chorlov vositasida, undan keyingi jarayonda amalga oshiriladi. Shomon chorlovlarida bemorning tanasiga singib olgan yovuz ruhlarni quvish uchun homiy ruh sifatida tasavvur qilinadigan pirlarni chaqirish motivi ustivorlik qiladi[7. P.59]. Taniqli rus folklorshunosi, shomon marosimlari folklorining yirik tadqiqotchisi Ye.S.Novikning yozishicha, «Ruhlarni chorlash shomon afsungarlik marosimining asosiy qismini tashkil etadi. Marosim aytimlarini kuzatishlar natijasiga ko'ra, matnda hamisha uchrashi kuzatilgan aytim tarkibi sifatida ruhlarni chorlash hodisasi ularning mustaqil janr ekanligini tasdiqlab turadi»[10. - C.11]. Sibir turkiy qavlari shomonlari materiallari asosida chiqarilgan mazkur xulosa bevosita o'zbek shomon chorlovlariga ham xos deb hisoblaymiz. Etnograf V.N. Basilovning qayd etishicha, o'zbek qozoq uyg'ur shomonlari ruhlarni chorlash aytimlarini childirma (doira) jo'rligida qoraqalpoq shomonlari esa, qo'biz jo'rligida ijro etishadi va homiy ruhlar madadi bilan

bemor tanasidagi yovuz ruhlarni haydash maqsadida aytiladi [2.- C.17]. 3 MUHOKAMA

Etnografik adabiyotlarda shomon chorlovlaridan kplab namunalar keltiriladi. A.V.Anoxin "Oltoy shomonligiga doir materiallar" nomli kitobida shomon chorlovlaridan namunalar chop ettirgan edi. N.R.Oynotkinovaning ta'kildashicha, bu oltoyliklar o'tmishida keng ommalashgan shomoniylik xususidagi yagona asar sanaladi[11]. A.V.Anoxin tomonidan 32 yoshli Polshtop ismli, tubalar urug'iga mansub, Aramyos (Aramos) daryosi qirg'og'ida istiqomat qiluvchi shomon tomonidan ijro etilgan chorlovda: 1) qondosh ruhlar, vafot etgan qarindoshlar ruhlari: Chuduk, Sergey, Semenek, Tiskinek i Sangtizak, Arshan (Arjan-shomon ayol, Badi-shomon i Kyok-Yolyo - Polshtopning xotini tomonidan qarindosh shomonning ruhi); 2) tog' va ko'l ruhi: uch shoxli Kara-Kaya va Ker-Buura (Ych myysty Kara-Kaya i Ker-Buura); 3) samo ruhlari (yuqori turuvchi xudo): Karshtit, Puura-Kaan -Ulgenning o'g'illari; 4) qora ruhlar (kara tos): Karash va Kerey -Erlikning o'g'illari (yer osti olami hukmdori) va boshqalarning ruhlarini chaqirishi qayd etilgan[1.-C.66].

Shomon chorlovlari borasida mulohaza yuritgan olimlar: P.G.Bogatbirov, Ye.S.Novik, I.N. Gemuyev, B.I.Sarimsoqovlar[3.- s.393;10.- s.11; 4.-s.68; 12.-b.144] tadqiqotlarida chorlov janri borasida to'liq mulohazalar mavjud emas. Ye.S. Novik shomon chorlovlarini bir butunlikda o'rganishni tavsiya etadi. P.G. Bogatarov esa, shomon marosimlari tarkibidagi chorlovlarni magik xususiyatlarini e'tirof etmaydi, balki uni marosimning verbal qismi sifatida baholanishi, marosim esa qadimiy teatr sifatida san'at asari namoyishi ekanligini qayd etadi. I.N. Gemuyev chorlovlar haqida bergan ma'lumotida bu janrdagi

"¿J PPSUTLSC-2024

. .Ejkl PRACTICAL PROBLEMS AND SOLUTIONS TO THE • I ICC nc TUer^DCTir^AI 1 AU№ IKJ TVJC Cf-HCkV^CC oc

__ UoC Ur 1 ntUKt 1 MU. LA Wo IN 1 fit OUCrlUCO KJT IS Li 1 ™E ^^ CENTURY

^^^^^^ TASHKENT. 0-8 MAY 2024 www.in-academy.uz

asarlarning o'ziga xos jihatlarini ochib berishga Cho'pon ota qo'llasin.

e'tiborni qaratmaydi. Biroq shomon chorlovlarida Tabiqlarni ko'targan,

ruhlarga murojaat motivining mavjudligini ta'kidlaydi. Dovud bobo qo'llasin.

O'zbek folklorshunosi B.I.Sarimsoqov so'zning magik Momolarning haqidan,

qudratiga asoslanuvchi o'zbek marosim folklori janrlari Burildim men yo'limga.

tarkibida shomon chorlovlari ham mavjudligini e'tirof Xizr ota buva,

etadi, ammo faqat o'zbek xalq materiallari asosida bu Ollo, sarson bug'anman.

janrning o'ziga xosligini ochib berish imkoni yo'q, deb Tovba qildim Xudoyim,

hisoblaydi. Ularning janr tabiatini oydinlashtirish uchun Bulzotlarning qasdidan.

qardosh xalqlar shomon chorlovlari bilan qiyosiy Hay-Hay boshim.

tahlillar o'tkazish, buning uchun mustaqil tadqiqot olib Aylanayin momolar,

borish lozimligini to'g'ri qayd etadi. Shuningdek, B.I. Aytganimni qilmasang,

Sarimsoqov o'z tadqiqotida shomon chorlovlarini Ollo taolo bir xudoy.

«shaman chaqiriqlari» deb ataydi. Folklorshunos Tovba bilan yurgandim,

O.Qayumovning tadqiqotlarida shomon chorlovlari Urxun xati qo'llasin,

atamasi ostida alohida janr mavjudligi qayd etiladi[8. - G'oyib ota qo'llasin.

S.79-85]. Olim o'zbek shomon marosim folklori Yo, oblahu, yo, oblo, yo, oblo,

materiallarini to'plash asnosida shomon chorlovlarining Ey, payg'ambarlar qo'llasin.

shomon marosim folklori verbal qismida juda faol Yo, Mustafo, yo, oblo,

qo'llaniluvchi janr ekanligi qayd etadi[13.-P.59-65]. Yo, tag'i digiz yovla,

4 NATIJALAR Yo oblahu, yo, oblo,

Shomon chorlovlari shomon marosimi aytimlarining Yo, Muhammad, yo, oblo,

ibtidosida ijro etiladigan janr bo'lib, shomonning Qo'llamoqlik sizdan,

mifologik homiylari, avliyolar ruhlarini chorlash va Yod olmoqlik bizdan.

ulardan madan so'rash motivi asosiga quriladi. Qodir ota otamiz.

Samarqand viloyati, Nurobod tumani, Tim qishlog'ida Men Haydar,

istiqomat qiluvchi 77 yosh Baxmal momodan Ko'p Haydar,

folklorshunos O.Qayumov yozib olgan "Qo'chiriq" Ko'ch, ko'ch, ko'ch[14.-B.82-83].

matnida shomon o'z mifologik homiylarini chorlashi va Shomon chorlovlarida shomonning mifologik

ulardan madad so'rashi o'rniga e'tiborni homiylari sanalgan, shomonga bemorni davolashda

qaratmoqchimiz: yordam berishiga ishongan ruhlarning nomlari zikr

Momomga mol, etilib, shomon ularni madadga chaqiradi. Yuqoridagi

Boshimga bosh urgan buzruklar, matnda Ostonabobo, Dovudbobo, Xizr, Qodir ota,

Oqdaryoning haqidan. Mustafo, payg'ambarlar, qirq bir chiltan, momolar kabi

Momolarning haqidan, mifologik majudotlar bilan birga tarixiy shaxslar:

O'zlaringiz qo'llangiz. Murodxon eshon nomi ham keltiriladi. Bizningcha,

Qirq bir chilton qo'llangiz, shomonning mifologik homiylari har doim ham

Dalada yursa qo'llangiz, afsonaviy mifologik personajlar bo'lavermaydi, balki

Ostonabobo qo'llangiz. shomon yashagan hududlarda undan oldin yashab

Qirq bir chiltonning haqqi, o'tgan karomatli shaxslar ham vafotidan keyin shomon

Momolarning doni, mifologik arsenalida mifolik homiy sifatida talqin

Aylanayin momolar, etiladi. Shomoniylikning asosi shomonni o'zga olam va

Bismillodan jo'l bo'lsin. odamlar olami o'rtasidagi vositachi ekanligida

Momo haqi bismillodan, ko'rinadi. Shomon zamin olami vakillari oddiy

Tarat haqi bismillodan. odamlarning tanasiga joylashib olgan yovuz ruhlarni

Doira haqi bismillodan, o'zining mifologik homiylari bo'lgan, avliyolar,

Bismillodan jo'l oldim. payg'ambarlar, eshonlar ruhlari, momolari, parilari,

Arab ota avliyo bobolari ko'magida haydab chiqaradi. Shomon

Sharqiragan dovushingdan, mifologik homiylari sirasida qayd etilgan qirq bir

Zarqiragan tovushingdan, chiltan ham aslida qirq chiltan - ya'ni qirq tandir. Biroq,

Men sizlarni yod qildim. shomonlarning amaliyot jarayonida improvizatsiya

Murodxonday Eshonim, qilish an'anasi chiltanlar sonini bir nafarga oshirishini

Qoratovday xil-xillagan keltirib chiqargan ko'rinadi.

Volume 4, Issue 7: Special Issue (EJAR) ISSN 2181-2020 Page 47

"¿J PPSUTLSC-2024

. -.(¡.¿if.I PRACTICAL PROBLEMS AND SOLUTIONS TO THE USE OF THEORETICAL LAWS IN THE SCIENCES Of THE 2IST CENTURY

TASHKENT. 0-8 MAY 2024

O.Qayumov tomonidan 2007 yilda Samarqand viloyati Nurobod tumani Sevrni qishlog'ida istiqomat qiluvchi 70 yoshli Oydin momodan yozib olingan shomon chorlovida yolg'iz mifologik homiyni chorlash holati ko'zga tashlanadi:

Sariqiz momo sardorim, Eshigingga qul bo'ldim. Tuzligingga tuz momo, B otim-botim j oylarga, Botmonlatib oldim men. Moyib bo'lgan joylarga, Qonlar berib oldim men. Zulm bermang o'zimga, Kasr qilmang ko'zimga. Yo, Sariqiz momo sardorim, O'zing madad bergin. Man sig'indim Sariqiz momomga Olloh yordam bersin bandamga. -deb marosimni tugatadi[14. - B.93]. O'zbek mifologiyasida sariqiz aksariyat hollarda demonologik obraz sifatida talqin etiladi. Odatda sariqiz odamlarga yovuzlik keltiruvchi ruh timsoli. Biroq, oynid baxshining mifologik homiysi sifatida odamlarga yaxshilik qilish vazifasi ko'zga tashlanadi. Demak, har qanday mifologik obraz insonga munosabati bilan bog'liq vazifalarida shomonning mahorati ta'sirida o'z vazifasini o'zgartirishi mumkin ekan. 5 XULOSA

O'zbek shomon marosim folklorining eng faol ijro etiluvchi janrlaridan biri shomon chorlovlarining o'ziga xos xususiyatlari borasidagi mulohazalarimizni quyidagicha umumlashtiramiz:

1. O'zbek shomon chorlovlari shomon marosimlarining deyarli barchasida ijro etiladigan folklor janridir. U shamon marosimida shomon tomonidan ba'zan doira jo'rligida, ba'zan musiqiy asbob ishtirokisiz ijro etiladi.

2. Shomon chorlovlarining asosiy obrazlari shomonning mifologik homiylaridir. Shomonning mifologik homiylari tarixda yashab o'tgan karomatli shaxslar, dindorlar, avliyolar, payg'ambarlar bilan bir qatorda umumiy fonda mifologik mohiyat kasb etuvchi momolar, parilar, bobolardan iborat bo'ladi.

3. Shomon chorlovlari asosan marosim jarayonida shomonga yordamga chaqiriladigan ruhlarning nomlarini aytib ularga tavsif berish orqali alqab taklif etishga qaratilgan og'zaki qo'shiq bo'lib, har bir ijrochi repertuarida alohida-alohida variantda uchraydigan, doimiy ijodiy ishlanib boruvchi va ijrochining hozirjavobligi orqali yangilanib boruvchi janrdir.

4. Shomon chorlovlari shomon tomonidan har xil shomon marosimlarida (ba'zan bir xil marosimda ham) har gal yangi variantda ijro etiluvchi janr bo'lib, qo'shiq

www.in-academy.uz

matnida mifologik homiylarning qayd etilish tartibi, ularning funksional vazifalari almashib turishiga asoslangan qo'shiq matnidir.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

[1] Анохин А.В. Материалы по шаманству у алтайцев. - Л., 1924. - С. 66.

[2] Басилов В.Н. Исломированное шаманство народов Средней Азии и Казахстана. АДД. Москва, 1991. С. 17.

[3] Богатыров П.Г. Вопросы теории народного искусства. Москва, 1971.-С.393

[4] Гемуев И.Н., Сагалаев А.М. Религия народа манси. Культовые места XIX - начала ХХ в. Новосибирск, 1986. -С. 68;

[5] Kayumov, O. The place of the faerie in shaman ceremony folklore. International Journal on Integrated Education, 3(10), 78-81.

[6] Kayumov, O. S. "Surpa renovation" as a shamanic ritual. Вопросы науки и образования, 59.

[7] Каюмов, О. (2018). Шамонские завоевания-фольклорный жанр. Иностранная филология: язык, литература, образование, 3(3 (68)), 79-85.;

[8] Kayumov, Olimjon. "The place of the faerie in shaman ceremony folklore." International Journal on Integrated Education 3.10: 78-81.

[9] Новик Е.С. Фольклор-обряд-верования: опыт структурно-семиотического изучения текстов устной культуры// Диссертация в форме научного доклада по совокупности опубликованных работ на соискание ученой степени доктора филологических наук. Москва, 1995.-С.11.

[10] Ойноткинова Н.Р. Поэтика шаманских призываний алтайцев// https://cyberleninka.ru/

[11] Саримсок;ов Б. Узбек маросим фольклори. Тошкент, Фан, 1986. -Б.144.

[12] Sadiriddinovitch, K. O. (2019). Surpa renovation" as a shamanic ritual. Вопросы науки и образования, (7 (53)), 59-64.

[13] Qayumov O. O'zbek sehrli marosimlari.- Toshkent, 2024. - 146 b.