CC BY
14ШО^АН УЭЛИХАНОВ - ЦАЗАЦТЫЦ СОНБЕС ЖАРЬЩ Ж¥ЛДЫЗЫ
Феруза Колбаева
Ташкент облысы Шыршык мемлекеттiк педагогика институты 2-курс студентi
Гылыми жетекшга: Нуркелдг Абдурашид улы Жарасбаев
Шокан саяси кезкарасы айкын, дYниенi непзшен материалистерше тYсiнген агартушы - демократ. Онын, негiзгi максаты - ез елш Еуропаныц озык мэдениетше жетелеу жэне сол аркылы халык санасын ояту, езшщ туган елiн мэдениегл елдер катарына косу болган.
Кiлт сездер: демократ, жазушы, акын, абакты, эдет-г^рып.
CHOKAN VALIKHANOV IS AN INEXTINGUISHABLE STAR OF THE
KAZAKH PEOPLE
Chokan is an enlightened democrat with a clear political outlook and a mostly materialist understanding of the world. His main goal was to lead his country to the advanced culture of Europe and thereby awaken the consciousness of the people, to include his homeland in the list of civilized countries.
Keywords: democrat, writer, poet, prisoner, custom.
Шокан Уэлиханов (1835-1865) казактын тарихын, этнографиясын жане эдебиетш т^шыш зерттеушг Шокан казак пен кыргыздын эдебиет теориясы мен фольклоры туралы алгаш рет гылыми тюр айтып ,зерттеу енбектерiн жазган эдебиетшi. Шокан саяси кезкарасы айкын, дуниеш негiзiнен материалистерше тYсiнген агартушы - демократ. Онын непзп максаты - ез елiн Еуропанын озык мэдениетiне жетелеу жэне сол аркылы халык санасын ояту, езiнiн туган елш мэдениетп елдер катарына косу болган.
НЕГ1ЗГ1 БОЛ1М
Еуропа мэдениетш жедел менгеру жолын ^сынып, казак балалары Yшiн мектеп ашуды талап етiп , кезiндегi кертартпа, емiрге жанасымсыз татарша окуды сынады. Казак елш карангылык шырмауынан алып шыгып, мэдениетке жететiн жана жолды мензедi . «Еуропа мэдениетiне орыстын Византия аркылы жетуi сиякты, бiздiн казакка да татар дэуiрiн бастан кешiру каупi туып т^р. Казак
АННОТАЦИЯ
ABSTRACT
К1Р1СПЕ
халкынын, тоттанбаган таза ойы татар окуынан акылмен сезiмнщ eркендеуiн бегеуден баска не кYтедi ? Татар дэуiршен бiздiц де аттап eтуiмiз керек , татар мектептерiнiц орнына орыс - казак мектептерiн ашу керек» - деп, ол елш мэдениетке жеткiзу жолында багдарламалык пшрлер усынды . Шокан - казактьщ демократтык сынын бастаушы, кезiндегi шгершш дэстYP мен эдебиеттану гылымы непзщдеп, публицист жазушы болган. Шокан Уэлиханов Орта Азияны, Кыргыз eлкесiн зерттеу жумысымен эуестенiп, 1856 жылы полковник Хоментовский экспедициясына катысады. Кыргыз-казак жершщ географиялык картасын жасайды.Оныц этнографиясы мен жер байлыктарын, салт - дэстYрлерiн, мэдениетiн, эдебиетiн зерттейдi. Кейiн осы сапардагы жиган материалдары негiзiнде макалалар, зерттеулер жазады. Журтшылыктыц назарын аударады, сондыктан оган екiншi бiр саяхат жоспары усынылып ,ол ете жауапты жэне кауiптi жолга аттану камын жасайды. Кулжага, одан кейiн Кашкарияга сапар шегуге тура келедi. Шокан 1856 жылдан бастап, улы саяхат сапарына шыгады . Кашкар, Кулжа eлкелерi туралы гылымга кеп жацалык косады . Бул сапардан кешн , Шокан Еуропа елiне Кашкарияны туцгыш танытушы, Кашкарияны ашушы болып есептеледi. Ол eлкенiц турмысы, шаруашылыгы, eсiмдiгi, кэсiбi, мэдениетi жактарынан ^п мэлiмет, деректi материал экеледi. 1860 жылда Петербургке аттанады. Бул сапар Шокан ушш тагы бiр тиiмдi де жаксы сапар болып есептеледг Алпысыншы жылдардагы астана жайы реформа карсацындагы саяси iстердiц кайнап жаткан кезецi болатын. Шокан Петербургта эр тYрлi идеядагы топты кездестiрдi . Олармен пшр алмасты , университет, гылыми когам мэдениет ошактарында болды, лекциялар тыцдады, акыл-кецестер алды, кггап журналдармен танысты. Шокан Yшiн бул Yлкен бiр мектеп болды, онын, дуниеге деген кeзкарасын кецейттi, умтн зорайтты . Бiрак ол куш- туш iзденiп жургенде, ауруын кайта коздырып алды да, елге кайтуга тура келдi. 1861 жылы ол елше оралып , узак уакыт емделiп ауылда жатты . Сол кездерi ауылдагы когам жумысына араласты, сайлауга катысып , ел билеуде жаца бiр Yлгi кeрсету арманында да болды . Халык мэдениетш зерттеп , ауыз эдебиетiн жинады . Осы жылдары казактыц ^п эпосын, ертегiлерiн, eлецдерiн жазып алып, оларды орыс тiлiне аударып, баспага даярлау жумысын колга алды. Жалпы казак деп сeйлеу орнына Шокан кара халыкты, кeпшiлiк журтшылыкты ажырата атап, ецбекшi жагына мойын бурады. «Математика кeзiмен караганда да , - дейдi Шокан , оннан жуз сенiмдiрек те пайдалырак та». Достарына жазган хаттарында Шокан жергшкл султандар мен байларга наразы екенш айта отырады. «Адам баласы eзшщ eрлеу жолында тYпкiлiктi бiр максатка умтылады. Ондагы максат - eзшщ турмысын жаксарту. Прогресс дегенiмiздiц eзi - осы болмак. Бiз осы тургыдан алып карайтын болсак, адамныц турмысын жаксартуга жагдай тугызатын
реформалар гана кажет демектз»,-дейд1 ол . Шокан экономиканы, ягни турмыс-кажетiн бiрiншi орынга койып , саясат , уюмет шаралары соган кызмет етуге тиiстi деп таниды. Халыктын азып , тагыланып бара жатканын , бурынгы отырыкшы елдтнен айрылып, жер ендеу кэсiбiн тастап, кала мэдениетше кеше алмай, езпге ушырап, азап шегiп жатканын керш, Шоканнын оган жаны ашиды. Халык болашагына ерекше кенiл белiп, олардын кукыгын коргауга куш салады .
Шоканнын енбектерi iшiнде ен келемдiлерi мыналар: «Абылай», «Шаман дiнiнiн казак арасындагы калдыктары», «Елдеп мусылманшылдык туралы», «Кыргыздар туралы жазбалар», «Казактын ертедеп кару жарактары», «Жонгария очерктерi», «Казак шежiрелерi», «Жамиг-ат -тауарихтан», «Алты ша^Ьардын хал-жайы», «Сiбiр тарихынан хаттар», «Кекетай ханнын елiмi», «Сiбiрге карайтын казактардын сот курылысын езгерту туралы», «Кулжа кYнделiктерi» жэне баскалар . Казак халкынын ертедегi жай- жапсарын аныктау Yшiн жэне Шоканнын элеуметпк кезкарасын тYсiну Yшiн булар -багалы материалдар . Ал эдебиет саласындагы зерттеулерi , сан-салалы енбектерi- бага жетпес мол казына .Шоканнын колжазба мурагаты тYгел табылып , зерттелш бiткен жок . Шокан колжазбасы бай, кеп енбегi колжазба кушнде калган едi деседi . Тенкерюке дейiн осы мол дYниенiн аз гана белт баспа бетiн кердi . Шоканнын досы Г.Н.Потанин осы шыгармаларын 1904 жылы колга тYCкен белiгiн Н.И.Веселовский редакциясымен бiр-ак рет бастырады . Шокан 1865 жылы кайта наукастанып ,бiржола тесек тартып жатып калады .Аскынган кекiрек ауруы кYЗгi салкынга ушырап, Шоканнын бойын тез билеп алады .Осы аурудын кесiрiнен Шокан 30 жасында , тым жас кезiнде дYние салды. Онын CYЙегi Капал жактагы жол бойындагы Коянкез бекетiне жакын Кешентоган деген жерде, казiргi Алтынемел станциясы манына жерленген.
КОРЫТЫНДЫ
Орыс достары онын басына мэрмэрдан ескертюш кулыптас койган . 1959 жылы Шокан кабiрiнiн Yстiне онын жас урпагы сэулеттi мYсiн ескертюш орнатты. Еуропанын прогрессивтiк мэдениетiне колы ерте жетш, рухани корек алган Шокан ез кезiнiн алдынгы катарлы ,ен саналы адамы болып калыптасты . Эзiнiн адамшылык алдындагы азаматтык мiндеттерiн тYсiндi. Елiн , халкын шын жYрегiмен CYЙетiн жас езi жеткен еуропалык мэдениетке елiн тYгел жеткiзiп , халккынын бетiн дурыс жолга буру мiндетiн аркалады. Ол казактын мэдениегл ел болып катарга косылу Yшiн керектi игi iстердi жYргiздi . Сейтiп Шокан заманнын ен кажет адамы - когам кайраткерi болып, казак тарихында , эдебиетшде ешпес iз калдырды .
nAH^A^AHW^FAH e^EBHETTEP (REFERENCES)
1. O6yeB K. Ka3aKCTaH TapuxtiHtiH, "a^Ta^as" 6errepmeH. A: "Ka3aKCTaH" 1994 ».
2. OTimeB O "ffl.YanuxaHOBTbiH, cоцнопогнaпмк »SHe MeMneKerriK - npaBanbiK kö3 KapacTapti" A: "FbrntiM" 1974 ». 294 6.
3. BannxaHOB "TaRgaManbi" A: "^a3ymbi" 1985 ». 560 6.
4. A6gpaxMaHOBa ffl. "Ynti ranbiMHtiH Tarti OH Ktipti" // AsusaT 1997 ». №2 90-91 6.
5. 0ye3OB O. ffloKaHHbiR Kapsapantira eKi canapti // ^ac Anam 2002 ». 16 aspaH 5-6eT.
143 6.
