Научная статья на тему 'Қўшма корхоналар фаолиятини молиялаштириш манбаларини бошқариш моделлари'

Қўшма корхоналар фаолиятини молиялаштириш манбаларини бошқариш моделлари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
570
95
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Абдураупов Р. Р

Мамлакатимиз иқтисодиёти ва унинг етакчи тармоқларини модернизация қилиш шароитида қўшма корхоналарнинг фаолиятини молиялаштириш бўйича оқилона қарорлар қабул қилиш ўта муҳим аҳамият касб этади. Ушбу мақолада шундай қарорларни қабул қилишда фойдаланилиши мумкин бўлган моделлар буйича тадқиқотлар натижалари келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

MODELS OF MANAGEMENT OF JOINT VENTURE COMPANIES ACTIVITIE’S FINANCING

It is very crucial to make wise decisions on financing the activity of joint venture companies in condition of modernization the economy and its leading industries. The following article is devoted to the results of the research, which was conducted to make such kind of decisions.

Текст научной работы на тему «Қўшма корхоналар фаолиятини молиялаштириш манбаларини бошқариш моделлари»

Абдураупов Р.Р. - Тошкент молия институти "Молиявий тахлил" кафедраси катта укитувчиси

КУШМА КОРХОНАЛАР ФАОЛИЯТИНИ МОЛИЯЛАШТИРИШ МАНБАЛАРИНИ БОШК.АРИШ МОДЕЛЛАРИ

Мамлакатимизда стратегик хорижий инвесторларни жалб этиш, уларнинг эркин фаолият юритиши мацсадида цулай шарт-шароитлар цамда ноёб кафолатлар тизи-ми шакллантирилди. Натижада хужалик юритишнинг истицболли шакли цисобланган цушма корхоналарнинг ЯИМдаги салмоги сунгги 10 йил ичида деярли икки бара-вар ошган (2003 йилда 7% дан юцори булса, 2012 йилда 14% дан юцори булди)1. Бу эса уз навбатида, мамлакати-миз ицтисодиётининг янада юксалиши учун уз таъсирини утказган.

"2013 йилда изчил юкори усиш суръатла-рини, макроиктисодий баркарорликни саклаш ва иктисодиётимиз ракобатдошлигини оши-риш энг мухим устувор йуналишимизга айла-ниши даркор",-деб таъкидлаган эди Президен-тимиз И.А. Каримов.2 Ушбу максадга эришишда кушма корхоналарнинг узига хос хиссаси бор-лиги олдинги ишларимиздан маълум.3

Замонавий иктисодчи олимларнинг эъти-рофига кура, кушма корхоналарни ривож-ланишида мухим ахамият касб этувчи му-аммо бу улар фаолиятини молиялаштириш муаммосидир.4 Бинобарин, жахон молиявий-

1 Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитаси маълумотлари асосида муаллиф томонидан хисобланган (http://www.stat.uz).

2 Каримов И.А. 2012 йилда Узбекистонни ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари хамда 2013 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига ба-ришланган Вазирлар Махкамасининг мажлисидаги маъруза. 2013 йил 18 январь // 1гМр:// www.press-service.uz/uz/news/show/dokladi/doklad_ prezidenta_respubliki_uzbekist_1/

3 Абдураупов Р. Кушма корхоналар - хужалик юритишнинг истикболли шакли // Молия: илмий жур-нал.-2011.-5-6. 56-58-бб.

4 Фомина А.В., Смиронова Н.К. Привличение финансирования: от нуля до бесконечности.-М.: Баратор-Паблишинг, 2008. 11 с.

иктисодий инкирози авж олган бир пайтда хар кандай хужалик юритувчи субъект, шу жум-ладан, кушма корхоналар фаолиятни молиялаштириш буйича режаларни тузишда пух-та уйланган ва асосланган карорларни кабул килиши лозимлигини намоён этди. Айнан шун-дай карорларни кабул килишда аскотадиган моделлар мухокамаси долзарб тадкикотлар на-тижасида келтирилмокда.

Кушма корхонанинг молиявий сиёсати маълум даражада баланснинг хусусий капитал ва мажбуриятлар кисмларини бахолаш жараёни-да тавсифланиши мумкин. Баланс хисобот шакли сифатида активлар, хусусий капитал ва мажбуриятлар орасидаги боFликликли ифодаловчи тенглама куринишида акс эттирилиши мумкин. Асосий баланс тенгламаларидан бири куйидаги куринишга эга:

А = ХК + М (1)

Бу ерда: А - активлар;

ХК - хусусий капитал;

М - мажбуриятлар.

Тенгламанинг чап кисми хужалик юритиш-да фойдаланиладиган маблаFларни акс эттирса, унг томони эса уларни молиялаштириш манба-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 4, 2013

ларидан иборат. Бир томоннинг маълум дара-жада узгариши уз-узидан иккинчи томоннинг мос равишда узгаришига олиб келади:

ДА = ДХК + ДМ (2)

Бу ерда: ДА - активлар узгариши;

ДХК - хусусий капитал узгариши;

ДМ - мажбуриятлар узгариши.

Назаримизда, хусусий капиталнинг узгариши асосан иккита омилга, яъни дивиденд сиёсати (туланадиган дивидендлар ва кайта инвестиция килинган соф фойда орасидаги нисбат)нинг узгариши ёки устав капиталининг ошишига боFл и к булади ва тенглама куйидаги куринишга эга булади:

А = КИСФ + ХК + М (3)

Бу ерда: КИСФ - х,исобот давридаги кайта инвестиция килинган соф фойда.

Ушбу моделдан кушма корхонани молия-лаштириш учта асосий манбадан иборатлиги-ни куришимиз мумкин: молиявий хужалик фа-олиятининг натижаси (КИСФ), устав капиталининг ошиши (ХК) ва бошка ташки молиялаш-тириш манбалари (М). Фикримизча, манба-лардан КИСФ, маълум шароитда, энг маъкули х,исобланади, чунки бу х,олатда курилган жами фойда кушма корхона эгаларига тегиш-ли булади. Колган турдаги манбаларни жалб килганда эса фойданинг бир кисми тулов учун кетади. Хориж тажрибасидан шуни куришимиз мумкинки, купгина йирик корхоналар устав ка-питалини мунтазам равишда ошириб бориш-ни молиявий сиёсат стратегиясининг ажралмас кисми сифатида курмайди. Улар уз имконият-лари, яъни фаолиятни ривожлантириш билан бирга соф фойдани кайта инвестиция килишга таянишни маъкул куришади. Бунинг бир нечта сабабларини келтириб утишимиз мумкин.

Биринчидан, устав капиталини ошириш, айникса акциядорлик жамиятларида кат-та маблаF ва куп вакт талаб этадиган жараён-дир. Fарб мутахассисларининг тажрибасига кура, харажатлар эмиссия килинган кимматли ^озларнинг умумий номинал кийматидан 15-

20%ни\ бошка интернет манбаларида келтири-лишича 25%гачани2 ташкил килиши мумкин.

Иккинчидан, кушимча эмиссия килган йирик Fарб компаниялари акциялари бозор бах,осининг 30%игача пасайиши тарихдан маълум булиб3, бундай вазиятни х,исоб-китобларни амалга оширишда инобатга олиш максадга мувофик.

Учинчидан, купгина менежерлар ва ин-весторлар кимматли ко*озларнинг бозор бах,осига ишончсизлик билан карашади. Ушбу фикр, уз навбатида, устав капиталини ошириш йули билан кушимча молиялаштиришни жалб этишни сусайтиради.

Уз ва жалб килинган маблаFлар манбала-ри орасидаги нисбатга келадиган булсак, биз-нинг назаримизда, ушбу курсаткич кушма кор-хонанинг фаолият юритаётган тармоFи ва унинг катта-кичиклигига боFлик.

Хозирги кунда купгина иктисодий ривож-ланган мамлакатларда хужалик юритувчи субъ-ектлар фаолиятини молиялаштириш манбала-рини бошкариш моделларидан фойдаланади-лар. Кушма корхона канча йирик булса, унинг рах,барияти фаолиятни молиялаштириш манба-ларини бошкариш моделларини жорий килиши зарурияти шунча юкори булади, деб уйлаймиз.

Моделлаштиришнинг бошланFич элементи прогноз килинган бухгалтерия х,исоботларини тузиш х,исобланади. Бунинг учун одатда, иккита асосий йул тутилиши мумкин: кушма корхона фаолиятини туликрок тавсифловчи бир курсаткич динамикасидан келиб чикиб, х,исоботнинг алох,ида моддаларини прогноз-лаштириш; х,исоботнинг алох,ида моддаларини уларнинг индивидуал динамикаси ва орасидаги боFликликдан келиб чиккан х,олда прогноз-лаштириш.

Мисол учун, кушма корхона фаолиятини ифодаловчи энг умумий курсаткичи сифатида мах,сулот (товар, иш ва хизмат)ларни со-тишдан соф тушумни кабул килишимиз, унинг узгаришига караб эса ишлаб чикариш фао-лияти узгаришини кузатиб боришимиз мумкин. Сотилган мах,сулот х,ажми ва уни ишлаб

1 Encyclopedia of Business, http://www. referenceforbusiness.com/encyclopedia/For-Gol/Going-Public.html#b

2 Entrepreneur, http://www.entrepreneur.com/ article/81394

3 Higgins R.C. Analysis for Financial Management, 2-nd ed. Richard D. Irwin, Inc., 1989. p. 186.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 4, 2013

чикаришга кетган харажатлар орасидаги нис-батидан келиб чикиб, хисоботнинг купгина моддалари махсулот (товар, иш ва хизмат)лар-ни сотишдан соф тушумнинг узгаришига про-порционал равишда узгаришини курамиз.

Активларнинг хамда махсулот (товар, иш ва хизмат)ларни сотишдан соф тушумнинг усиш суръатлари тенг, деб тахмин килсак, у холда куйидаги тенглик уринли булади:

ДА = А х У

(4)

Бу ерда: У - махсулот (товар, иш ва хизмат) ларни сотишдан соф тушумнинг исталган ёки прогнозлаштирилган усиш суръати.

Юкорида таъкидланганидек, кушма корхона устав капиталини ошириш унинг фаолиятини кенгайтириш имконияти ва истикболи мавжуд-лиги пайтида ёки аксинча, молиялаштириш-нинг бошка шакллларидан фойдаланиш имконияти йуклигида амалга оширилиши максадга мувофик. Устав капиталини ошириш нисба-тан камрок учрайдиган молиялаштириш шак-ли булгани учун, кейинги фикрларимизда ДХК деганда хусусий капитални кайта инвестиция килинган соф фойда эвазига ошишини назар-да тутамиз.

Кайта инвестиция килинган соф фойда хисобига хусусий капитал оширилишини кейинги формула оркали куришимиз мумкин:

ДХК = Ккисф х Кр X Т х(1 + У)

(5)

Бу ерда:

ДХК - хусусий капиталнинг кайта инвестиция килинган соф фойда эвазига узгариши;

ККИСФ - кайта инвестиция килинган соф фойда коэффициенту

Кр - махсулот (товар, иш ва хизмат)лар рен-табеллиги коэффициенти;

Т - махсулот (товар, иш ва хизмат)ларни сотишдан соф тушум.

Кушимча керакли молиялаштириш манбала-ри хажми эса куйидагича аникланади:

КМ = ДА - ДКИСФ = = А X У - Ккисф х Кр х Т х(1 + У)

(6)

кушимча карз олиш йули билан молиялашти-ришни жалб килиш оркали эмас, балки фаолиятини уз маблаFлари хисобидан ривожлан-тиришни кузласа, яъни КМ = 0 булса, у холда махсулот (товар, иш ва хизмат)ларни сотишдан соф тушумнинг усиш суръати курсаткичи (У) ишлаб чикаришни ривожлантириш темпи учун мулжал сифатида хизмат килиши мумкин. Ушбу курсаткич хисобот даври маълумотлари асоси-да 6-формуладан ёки олдинги даврларда худди шу алгоритм буйича хисобланган курсаткич ди-намикасини тахлил килиш оркали аникланади.

Кушма корхоналар молиялаштириш манба-ларидан турлича фойдалана оладилар. Маса-лан, агар кушма корхона уз маблаFларига та-янган холда фаолият юритса, у холда кайта инвестиция килинган соф фойда кушимча молиялаштириш манбаси сифатида хизмат килади. Айни пайтда, ташкаридан жалб килинган молиялаштириш манбалари улуши нисбатан ка-майиши мумкин. Бундай стратегия узини оклаши кийин. Шунинг учун агар кушма кор-хона шаклланган молиялаштириш манбалари-нинг структурасига эга булиб, уни оптимал деб хисобласа, ушбу структурани узгартирмаслиги, яъни уз маблаFлари усиши билан тегишли мута-носибликда жалб килинган манбалар хажмини ошириши максадга мувофик, деб хисоблаймиз. Бундай стратегия хусусий капитал ва мажбури-ятлар нисбати курсаткичининг доимийлигини таъминлайди.

Юкоридаги формулалардан фойдаланиб, куйидаги моделни хосил киламиз:

ХК X У = Ккисф х Кр X Т х(1 + У)

У

ККИСФ х ХКД 1 - ККИСФ х ХКД

(7)

Бу ерда:

КМ - кушимча керакли молиялаштириш манбалари хажми;

ДКИСФ - хисобот давридаги кайта инвестиция килинган соф фойданинг узгариши.

6-формуладан куриниб турганидек, агар кушма корхона устав капиталини ошириш ёки

Бу ерда: ХКД - хусусий капитал даромадли-лиги.

Келтириб утилган моделдан кушма корхо-нанинг келгуси иктисодий усиш суръати икки-та омилга боFликлиги келиб чикади: хусусий капитал даромадлилиги ва кайта инвестиция килинган соф фойда коэффициенти. Хусусий капитал даромадлилиги курсаткичи "Дюпон" усулига1 асосан, уз навбатида, куйидаги омил-ларга боFлик:

1 http://en.wikipedia.org/wiki/DuPont_analysis; http://www.investopedia.eom/terms/d/dupontanalysis. asp;

1-жадвал

Кушма корхона молиявий натижалари тугрисидаги х,исоботнинг модел куриниши

Курсаткичлар Сумма, млн. сум

Махсулот (товар, иш ва хизмат)ларни сотишдан соф тушум Харажатлар (75%) Соликка тортилгунга кадар фойда Соликлар ва бошк,а йиFимлар (20%) Соф фойда 41 590,0 (31 192,5) 10 397,5 (2 079,5) 8 318,0

2-жадвал

Кушма корхона балансининг соддалашган куриниши

Активлар Сумма, млн. сум Хусусий капитал ва мажбуриятлар Сумма, млн. сум

Узок муддатли активлар (УМА) Жорий активлар (ЖА) 32 642,2 33 974,6 Хусусий капитал (ХК) Узок муддатли мажбуриятлар (УММ) Жорий мажбуриятлар (ЖМ) 35 306,9 1 332,3 29 977,6

Баланс 66 616,8 Баланс 66 616,8

Маълум бир давр ичида ижобий фаолият юритаётган х,ар кандай кушма корхона келти-рилган омиллар курсаткичлари динамикасини тах,лил килиши х,амда мавжуд активлар ва мо-лиялаштириш манбалари таркибини, соф фой-дадан фойдаланиш йулларини узгартирмаса, унинг мах,сулот (товар, иш ва хизмат)ларни со-тишдан соф тушумнинг усиш суръати олдиндан маълум булиб, уни юкоридаги формула оркали х,исоблаш мумкин. Агарда кушма корхона эга-лари ва бошкарувчиларида фаолиятни янада юкорирок усиш суръатлари билан ривожлан-тириш истаги булса, буни дивиденд сиёсати-ни (дивиденд шаклида туланадиган соф фойда микдорини камайтириш) ва молиявий сиёсатни (активларни молиялаштиришда мажбуриятлар кисмини ошириш) узгартириш оркали амалга ошириш мумкин.

Куриб чикилган моделларни амалиётга тадбик килишда куйидаги маълумотларидан фойдаланамиз (1, 2-жадваллар).

Бунда кушма корхона соф фойдани иш-лаб чикаришни ривожлантиришга сарф килиб келмокда, демак, ККИСФ = 1. Колган курсаткичларни юкоридаги жадвалларда-ги маълумотларга асосан х,исоблаб чикадиган булсак, мах,сулот рентабеллиги коэффициен-ти 0,2 га, активларнинг айланиш коэффициен-ти 0,62 га ва молиявий левериж 1,89 га тен-глиги маълум булади. Бундан мах,сулот (товар, иш ва хизмат)ларни сотишдан соф тушумнинг усиш суръати 30% эканлигини топишимиз мумкин. Демак, х,исобланган курсаткичлар кейин-ги х,исобот йилида узгармаган такдирда, маз-кур кушма корхона ташкаридан кушимча мо-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 4, 2013

СФ СФ Т ЖА

ХКД=-=-X-х- =КхКхМЛ

н ХК Т ЖА ХК Т АА (8)

Бу ерда: КАА - активларнинг айланиш коэффициенту

МЛ - молиявий левериж1. Бундан 7-формула куйидагича куринишга эга булади:

у= ККИСФ X КТ X Каа ХМЛ

1 - х LxL хМЛ (9)

КИСФ Т АА v '

Ушбу модел кушма корхонанинг ишлаб чикариш хажмини ошириш куринишидаги иктисодий усиш суръати билан унга таъсир этувчи асосий омиллар орасидаги боFликликни ифодалайди. Бу омиллар кушма корхонанинг ишлаб чикариш ва молиявий фаолия-ти, дивиденд сиёсати, яъни корхона эгалари ва бошкарувчилари орасидаги муносабатни, хул-лас, фаолиятни умумий ва комплекс тарзда тав-сифлайди.

http://www.readyratios.com/reference/profitability/ dupont_formula.html

1 "Молиявий левериж" (Financial Leverage / fai'nsnjal 'lev.3-.1d3/) тушунчасини мамлакатимиз йи-рик иктисодчи олимларидан профессор Т.С. Маликов "молиявий левериж", "молиявий ричаг (дастак)", профессор Б.Ю. Ходиев эса, "молиявий восита", "молиявий ричаг" деб келтиришган. Назаримизда, "Leverage /'lev.3-.1d3/" сузини таржима килиш натижасида унинг туб мохияти узгариши ва янглишишларга олиб келиши мумкинлиги туфайли, амалиётда, тадкикотларда фо-нетик жихатдан бир хил булган "леверидж", шу билан бирга, бутун тушунча "молиявий левериж" деб юрити-лиши максадга мувофик.

3-жадвал

Кушма корхона молиявий натижалари тугрисидаги х,исоботнинг модел куриниши (прогноз)

Курсаткичлар

Махсулот (товар, иш ва хизмат)ларни сотишдан соф тушум

Харажатлар (75%)

Соликка тортилгунга кадар фойда

Соликлар ва бошка йиFимлар (20%)

Соф фойда

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

лиялаштиришни жалб килмасдан туриб, ишлаб чикариш хажмини, яхлитлашларни эътиборга олган холда, 30%гача ошириш имкониятига эга.

Ушбу модел ёрдамида хужалик юритув-чи субъектлар фаолиятини молиялаштириш-нинг маълум бир шароитларда узгаришини прогнозлаштириш мумкин. Мисол учун, агар кушма корхона ишлаб чикариш хажмини 35%га оширмокчи булса, канча кушимча маблаFларни жалб килиш зарур, деган саволга жавоб топиш учун унинг прогнозлашган хисоботларини ту-зиб чикамиз (3 ва 4-жадваллар).

Прогнозлашган хисоботларда хусусий капитал хажми таксимланмаган фойданинг кайта инвестиция килинган соф фойда сумма-

Сумма, млн. сум

56 146,5 (42 109,9) 14 036,6 (2 807,3) 11 229,3

си хисобига ошган булса, колган курсаткичлар ишлаб чикариш хажмининг узгаришига нисба-тан мос равишда хисобланган. Кушимча керак-ли молиялаштириш манбалари хажми (КМ) эса 6-формулага асосан ёки бошкача айтганда, ак-тивлар ва молиялаштириш манбаларининг прогнозлашган курсаткичлари орасидаги фаркдан аникланган. Ушбу мисолда кушма корхона ишлаб чикариш салохиятидан тула фойдаланиёт-ганини шарт сифатида кабул килиш зарур. Де-мак, режалаштирилган усиш даражасини таъ-минлаш учун модел сифатида олинган тахлил килинаётган кушма корхона кушимча 1 594,4 млн. сум жалб этиши лозим.

4-жадвал

Кушма корхона балансининг соддалашган куриниши (прогноз)

Активлар Сумма, млн. сум Узгариши, млн. сум Хусусий капитал ва мажбуриятлар Сумма, млн. сум Узгариши, млн. сум

ХК 46 536,2 11 229,3

УМА 44 067,0 11 424,8 УММ 1 332,3 0

ЖА 45 865,7 11 891,1 ЖМ 40 469,8 10 492,2

КМ 1 594,4 1 594,4

Баланс 89 932,7 23 315,9 Баланс 89 932,7 23 315,9

Адабиётлар руйхати:

Каримов И.А. 2012 йилда Узбекистонни ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари хамда 2013 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамасининг мажлисидаги маъруза. 2013 йил 18 январь // http://www.press-service.uz

Абдураупов Р. Кушма корхоналар - хужалик юритишнинг истикболли шакли. // Молия: илмий журнал.-2011.-5-6. 56-58-бб.

Маликов Т.С. Молия: хужалик юритувчи субъектлар молияси. Укув кулланма.-Т.: "ИКТИСОД-МОЛИЯ", 2009,-35 бет.

Фомина А.В., Смиронова Н.К. Привличение финансирования: от нуля до бесконечности.-М.: Баратор-Паблишинг, 2008. 11 с.

Ходиев Б.Ю., Карлибаева Р.Х., Акрамова Н.И. Корпоратив бошкарув. Укув кулланма.-Т. "Чулпон" номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, 2011,-121, 138-бб. http://en.wikipedia.org/wiki/DuPont_analysis; http://www.investopedia.eom/terms/d/dupontanalysis.asp; http://www.readyratios.com/reference/profitability/dupont_formula.html http://www.stat.uz

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.