CC BY
8
Цi пад сту чалавеку распрацавать маршрут на карце свайго жыцця? Вядома не, але калi ён вызначае мэту i пачынае да яе рух, то у гэтым кiрунку яскрава праглядаюцца мастю, якiя вядуць яго да выыку. Прамежкавых фУшау на гэтай дарозе многа, але ыкому не дадзена азначыць канчатковы. Шлях, па якому чалавек щзе, няпросты, але менав^а ён дазваляе яму з задавальненнем i пачуццём гонару азiрацца назад i пра-кладваць далей яшчэ нiкiм не ходжаныя сцежю. Гэта як крокi на першым снезе. Мэта вядзе чалавека, i ён не спрабуе асэн-саваць шырыню свайго хода, ён щзе. Так i акадэмiк-сакратар Аддзялення гумаытарных навук i мастацтвау НАН Беларус доктар гiстарычных навук, прафесар Аляксандр КАВАЛЕНЯ
V Л г V ••V V V ■
ужо 65 гадоу крочыць сваёй дарогай наперад, у заутра, н на хвiлiну не забываючы свае каранi i м^улае.
Шлях да мэты —
не меншае шчасце, чым сама мэта
— Сталася так, што займацца навукова-даследчай працай мне давялося ужо у сталым узросце. У 35 гадоу, кал1 ¡ншыя ужо мел1 ступень доктара навук, я толью пачау прафесшна вывучаць склада-ныя I супярэчл1выя праблемы Другой сусветнай I Вял1кай Айчыннай войнау. З 48 гадоу маёй працоунай дзейнасц1 35 аддадзены люб1май навукова-педагаг1чнай справе. За гэты час прайшоу усе ступен1 навуковай лесвщы
— ад асп1ранта да доктара пстарычных навук, прафесара. З вышын жыццёвага вопыту в1давочна невыпадковасць май-го навуковага выбару, як1 у мног1м быу звязаны з ма1м1 родным1, сябрам1 ма-ленства, са шматл1к1м1 людзьм1, з як1м1 служыу, працавау.
— Усе мы родам з дзяцнства... Гэта вядомае выказванне значна глыбей, чым здаецца на першы по-гляд. Духоунае станауленне пачы-наецца з ранняга узросту. Як яно праходз'та у вас?
— У акружэнн прыроднага хараства I пад наглядам старэйшых братоу Георпя, Упадз1м1ра, Леанща, сясцёр Таюы I ма-лодшай Зойк1 разгортвалюя мае першыя жыццёвыя ун1верс1тэты. Жаданне стаць настауыкам перадалося ад бацью, чалавека высакароднага, шчырага I добра-сумленнага. I сёння я пастаянна звяраю свае дзеянн I учыню з тым, як у той ц ¡ншай с1туацы1 дзейн1чау бы бацька. Мой сённяшн1 вопыт дазваляе сцвярджаць,
што яму многае удалося. Ён паходз1у з батрацкай сям! Рана спазнаушы гора I галечу паслярэвалюцыйных гадоу, застаушыся у малалетн1м узросце без бацьк1, ён змог рэал1заваць сваю мару — стау настаун1кам. Пасля закан-чэння у 1933 г. Мазырскага педагапчнага тэхн1кума настауычау у Старыцкай ся-рэдняй школе, а напярэдадн1 Вял1кай Айчыннай вайны быу дырэктарам Руд-нянскай сям1годк1. А пасля, з перапын-кам тольк1 на вайну, кал1, пашуушы дома чатырох малалетых дзяцей, сама-ахвярна змагауся з акупантам1 у радах беларуск1х партызан I быу адзначаны мног1м1 ардэнам1 I медалям1, усе пас-ляваенныя гады працавау дырэктарам пачатковых школ.
Ва уам, пачынаючы ад сямейнага ладу, адносiн да выканання абавязкау на ра-боце, арганiзацыi навуковых даследаван-няу, мне хочацца быць падобным на майго сцшага, але настойлiвага бацы-ку. Менавта яго успамш, напоуненыя прозай партызанскай барацьбы i быту, давалi адказы на многiя пытаннi \, як я зараз магу сабе уразумецы, натхнялi мяне на навуковыя пошукi.
— Выходзць, не выпадак прывёу вас да даследаванняу падзей Другой сус-ветнай \ Вялкай Айчыннай войнау...
— Само жыццё выбрала мой навуковы нафунак. Падзеi Вялiкай Айчыннай назаусёды упюаны у мой лёс. Гераiзм i мужнасць маскоусш камсамолыцау Зоi i Сашы Касмадзям'янскiх з'яулялюя для мнопх прыкладам. У iх гонар бацык i старэйшыя браты i сястра на сямей-ным савеце выбрал! нам з сястрой таш iмёны. Матуля Ганна Аляксандрауна, у гады вайны застаушыся з малымi дзецым^ не толькi праяуляла клопат аб iх здароу' ды выхаваннi, але яшчэ i падтрымлiвала сувязы з партызанамк Па начах шыла вопратку i пякла хлеб, потым перапрауляла у атрад. Не магу не нагадацы выпадак, якi адбыуся падчас акупацыи. Аднойчы у нашу невялтую вёсачку Садкi прыехала
зграя палщаяу i пачала шукацы бацыку. Матуля, схатушы малодшых дзяцей, змагла уцячы у лес. Старэйшы брат, Жорык, яму тады шоу восымы год, гуляу з равеснiкамi, а калi вярнууся да-хаты, быу схоплены палщаямк Толыкi высокароднасцы вяскоуцау дапамагла захавацы яму жыццё. Гiсторыя маёй сямЧ не прайшла для мяне дарэмна. Яна стала тым цэнтрам, вакол якога разгортвалюя маё жыццё i навуковая праца.
— Ц здарался у жыцц крутыя в'ражы?
— Так, але мяне не заноста на паваро-тах, можна нават сказацы, што у пошуках сябе я шоу шляхам сваiх жаданняу. Прага да самастойнасц прывяла у Мiнскае фабрычна-завадское вучылiшча №23. Менавта тут у 1962 г. я упершыню пазнаёмiyся з багатай калекцыяй Бе-ларускага дзяржаунага музея псторыи Вялiкай Айчыннай вайны. Скончыушы вучылшча на выдатна, атрымау накiрунак на вучобу у полiтэхнiчны iнстытут у МЫск, але юнацкi рамантызм прывёу не у полiтэхнiчны, а у паветрана-дэсантныя войскi. А ужо потым быу педагапчны iнстытут iмя М. Танка.
— У ¡м вы / затрымался на трэць веку?
— Я палюбiy яго, саму працу выклад-чыка, людзей, з якiмi працавау побач. А сустрэча з удзелыыкам падполы-най i партызанскай барацыбы, докта-рам пстарычных навук, прафесарам Аляксандрам Мiкалаевiчам Мацко, адкрыла прагу да даследавання, а галоунае — уразуменне свайго аба-вязку перад бацы^ i тым^ хто пера-нёс суровыя выпрабаванн ваеннага часу. Пад уплывам Мацко была абра-на i паспяхова абаронена кандыдац-кая дысертацыя, умацнтася жаданне далейшага навуковага росту. Прауда, былi таксама абставiны, якiя спрыялi майму станауленню як выкладчыка-даследчыка. З першага года вучобы у дактарантуры мне было прапанавана узначалщы калектыу кафедры, на якой я рос i творча сталеу. Гэта быу адзiн з самых складаных перыядау у дзейнасц грамадазнаучых кафедрау. Толыкi дзя-куючы адзiнству i высокай прафесiйнай падрыхтоуцы выкладчыкау удалося выстаяцы, пераадолецы негатыуныя наступствы разбуралыных працэсау 90-х гг. ХХ ст. Нашы творчыя намаганнi дазвол^ у кароткi тэрмiн распраца-вацы новую канцэпцыю гiстарычнай адукацыi студэнтау негiстарычных спецыялынасцей. Напрыклад, у 2000 г. навукоуцы кафедры апублiкавалi
звыш 42 умоуных аркушау даследчыц-кай прадукцы1. Вядома, што творчыя поспех1 непарыуна звязаны не тольк1 з дзейнасцю кафедры, але I той вял1кай падтрымкай, якую аказвал1 былы рэктар доктар пстарычных навук, прафесар Л.Н. Ц1ханау, прарэктар па навуковай ра-боце I праблемах развщця педагаг1чнай адукацьи кандыдат ф1з1чных навук, прафесар В.А. Бондар.
— Жыццё несупыннае у сваiм ходзе, яно увесь час уносць карэктывы. Як гэта тычыцца вас асаб/'ста?
— У 2004 г. жыццёвыя абстав1ны неча-кана прыпаднеш цкавую прапанову, якая патрабавала уключыцца у новы напрамак дзейнасц1. Я быу прызначаны дырэктарам 1нстытута г1сторы1 Нацыя-нальнай акадэмп навук Беларус1. Пра-панова не тольк! нечаканая, але давол1 няпростая для прыняцця канчатковага рашэння. Неабходна было зрабщь важны крок, як1 у сталыя гады ажыццявщь складана. Не магу не адзначыць той факт, як1 пауплывау на канчатковае ра-шэнне. Адбыл1ся сустрэчы з акадэм1кам М.А. Барысев1чам, членамкарэспандэн-там1 П.Ц. Петрыкавым I П.Дз. Кухарчы-кам, як1я дабав1л1 упэуненасц1 у ма1х творчых I аргашзацыйных здольнасцях, што з'яв1лася пераканаучым фактарам.
— Няд^уна, чалавека перад но-
вым заусёды ахоплвае пачуццё няупэуненасц/ i страху. А тут такая адказнасць!
— Сказаць, што я не хвалявауся, зна-чыць, пакрывщь сумленнем. Вядома, пераходз1ць на працу у акадэм1чнае асяроддзе было крыху боязна, дый узрост дыктавау сваё. Але я сам вызначыу для сябе: магу I хачу. Таму успрымау гэта ужо не як цяжкасць, а як новы этап жыцця, як1 трэба прайсу для вырашэння пастауленай мэты. Упэунены, что кожны чалавек пав1нен вызначыць для сябе прыя-рытэты, а яны розныя на розных часовых адрэзках. Сваё прызначэнне я так I ацэньвау. Да таго ж мне заусёды шчасцта на сустрэчы з высакародным1 I таленав1тым1 людзьм1, яш садзейн1чал1 фарм1раванню майго характару, спрыял1 творчаму I кар'ернаму росту. Вщаць, па-трэбна было спаткаць ушкальную асо-бу, таленав1тага вучонага, чалавека-рухав1ка, прыроджанага арган1затара як цяпер прынята гаварыць, мэнед-жэра ад Бога — М1хата Мясн1ков1ча. Менав1та М1ха1лу Уладз1м1рав1чу я бясконца удзячны за тое, што ён змог разгледзець мае сцтлыя здольнасц1 I настаяць на пераходзе у акадэм1ю. Першая сустрэча назаусёды выкл1кала павагу да яго. Крыху пазней, кал1 ужо
стау працаваць у акадэмИ, зразумеу, у чым феномен Мясн1ков1ча — у яго та-ленце i глыбокiм пранiкненнi у сутнасць пытанняу грамадскага i навуковага жыцця, пастаяннай i напружанай працы.
Сказаць, што усе працэсы i прабле-мы вырашалiся проста, нельга. Шмат урокау i парад па рабоце i упрауленнi навукова-арганiзацыйнай справай атры-мау ад многiх супрацоунiкау апарата Прэзщыума, якiя шчыра дзялiлiся сваiм вопытам. Без гэтых сустрэч i дапамогi наурад цi змаглi б адбыцца дасягненнi калектыву 1нстытута псторык
— Аляксандр Аляксандравiч, ад вас, вядома, чакал'\ новых падыходау. Што можна паставць вам у залк?
— Мой рахунак — гэта не толью мае працы, ён складаецца з дзейнасц1 кожнага супрацоушка. Напрыклад, навукоуцы ¡нстытутау псторы1 I мастацтвазнауства, а таксама прадстаунш вядучых кафедрау вышэйшых навучальных устаноу кра1ны у 2006 г. пры ма1м к1раун1цтве стал1 выканауцам1 Дзяржаунай комплекснай праграмы навуковых даследаванняу «Гiсторыя беларускай нацын, дзяржау-насцi i культуры» на 2006— 2010 гг. Яе вынш знайшл1 адлюстраванне у шматл1к1х навуковых, навукова-метадычных i навукова-папулярных выданнях. У рамках здзяйснення праграмы падрыхтавана \ вы-дадзена 136 манаграфiй, 91 зборнк навуковых прац i канферэнцый, 140 падручнiкау, вучэбных дапаможнкау, 174 атласы i карты для ВНУ i агульнаадукацыйнай школы. Выдадзена 41 брашура, 1 археалапчны каталог, 19 даведачна-бiбпiяграфiчных i археаграфiчных выданняу, 28 навукова-папулярных шг i альбомау.
Гонарам навуковага калектыву стау вы-хад фундаментальных выданняу «Беларусь в годы Великой Отечественной войны. 1941—1945», «Беларусь: Народ. Государство. Время», «Белавежская пушча: вытою запаведнасц1, псторыя I сучаснасць», «Энциклопедия Победы: Беларусь — Москва», «Ты з Заходняй,
я з Усходняй нашай Беларусь..», «Ве-расены 1939 г. — 1956 г.: дакументы i матэрыялы», у двух кыгах, «Вялiкi гiстарычны атлас Беларусь» першы том, «Националыная академия наук Беларуси: Историко-документалыная летописы, 1929—2009 гг.», «Националыная академия наук Беларуси». 1929— 2009 гг.: документы и материалы» i ш.
Навуковыя распрацоук Ыстытута шы-рока вядомы за межамi Беларусi. За апошнiя гады значна пашырылася геаграф1я м1жнароднага супрацоун1цтва. Заключаны шэраг партнёрскiх твор-чых дамоу з вядучымi yстановамi Расii, Украш, Полышчы, Лiтвы, Германii, Францыi, Серби, Балгарыi, ЗША.
Шмат уваг1 даводзтася удзяляцы разв1ццю археалаг1чных даследаванняу. У гэтым напрамку здзейснена нямала. Выдадзены шматл1к1я манаграф1чныя даследаванн1. Пад навуковым кантро-лем нашых археолагау праводзяцца земляныя будаун1чыя работы, асабл1ва на тых аб'ектах, як1я знаходзяцца у ахоуных зонах. За мног1я гады назапа-шаны ун1калыныя археалаг1чныя матэрыялы — гэта нацыяналыны скарб, яю даз-валяе пераканауча сцвярджацы, хто мы I адкулы! Дзякуючы намаганням вядучых археолагау была выпрацавана канцэп-цыя стварэння пры 1нстытуце г1сторы1 археалаг1чнай навуковай выставы, адкры-та арыг1налыная археалаг1чная навуковая музейная экспазщыя. У калекцыях пака-зана развщцё айчыннай археалаг1чнай навук1, асвятляецца дап1сымовая г1сторыя, якая яскрава сведчыцы аб складаным г1старычным шляху фарм1равання бела-рускага этнасу, аб стане эканам1чнага I кулытурнага разв1цця I багацц1 духоунага жыцця беларуск1х людзей, ¡х сувяз1 з далёк1м1 I бл1з™ суседзям1.
Нават невялiчкi экскурс дае падста-ву канстатавацы, што праведзеная у апошнiя гады мэтанафаваная навукова-пошукавая i арганiзацыйная работа дазволта сфармiравацы творчы i працаздолыны калектыу, якi разумее
Ф1ЛАСОФ1Я МАйГО ЖЫЦЦЯ
Самая вялiкая каштоунасцы на свеце — жанчына.
«Дзядуля, ты маё натхненне!» — восы найвышэйшая узнагарода.
Люблю людзей з годнас-цю, разумных, крытычных i канструктыуных.
Не прымаю цыызму, ён падобны здрадзе.
Вясна для мяне — унутраная песня перебудовы.
Духоуная раунавага — гэта сут-насцы i баланс майго «я».
Быцы вернiкам — значыцы назаужды пасябравацы з думкай аб вечнасцк Сама ж вечнасцы — працяг чалавека i яго спрау.
Галоунае у жыццi — сувымярацы сябе i свае дзеяны.
Калi ты выяуляеш шчодрасцы, то надай ёй асабютую афарбоуку i не чакай падзяк.
Умей слухацы сябе i свой голас.
Унутраная адзнака даражэй меркаванняу iншых.
Н^ не злуйся, нiколi не пагра-жай i прымусы чалавека разва-жацы разумна.
^ штосыцi даецца занадта цяжка, значыцы, гэта не варта тваiх пакутау.
сённяшнiя задачы развiцця пстарычнай HaByKi i здольны працаваць на карысць высакароднай справы фaрмiрaвaння у нашым грамадстве пачуцця гонару за Беларусь.
— Зараз вы акадэмш-сакратар Аддзялення гумантарных на-вук i мастацтвау Нацыянальнай акадэмй...
— Яшчэ адз^ дaволi значны паварот кар'ернага лёсу. Так сталася, што най-больш значныя перамены у мам жыцц aдбывaлiся восенню. Вось i у 2010-м мне гэтая пара года прыпаднесла новы паварот. Прымаць рашэнне было нескла-дана. Амбiцый, яюя б прымyшaлi мяне трымацца за пасаду дырэктара, у мяне нiколi не было. Я быу i застаюся чала-векам каманды, i ^i патрабавауся мой вопыт, я прыняу прапанову. За час ды-рэктарства зроблена шмат для развщця 1нстытута гiсторыi i, што aсaблiвa важна, падрыхтоую кадравай замены. Прыняцце гэтага рашэння стала для мяне не проста высоюм гонарам i даверам, але i гра-мадзянскай адказнасцю, якая патрабуе штодзённа не толью займацца пытaннямi aргaнiзaцыi гумаытарнай нaвyкi у крaiне, але i паглыбляцца у многя тэарэтыч-ныя праблемы яе рaзвiцця. Патрэбна канкрэтным вынiкaмi даказваць i паказ-ваць яе важнасць i уплыу на грамадсюя працэсы у крaiне, на фaрмiрaвaнне грaмaдзянскiх i патрыятычных якасцей падрастаючага пакалення. Зразумела, што гэта i выпрабаванне майго навукова-Ытэлектуальнага узроуню, грамадзян-скай сталасщ aддaнaсцi нацыянальна-дзяржауным прыярытэтам.
— Вашы творчыя дасягненнi — гэта адначасова i дасягненнi сям'i...
— Мая сям'я — гэта дачка-прыгажуня Алёна, жонка Тамара КузьмУчна i самы любiмы чалавек, хто дапамагае жыць i працаваць, — унучка Анaстaсiя. Менавта яны з'яуляюцца першымi чытaчaмi i крытый прац, ствараюць неабходныя умовы для рабочага настрою. Сям'я — гэта той свет, вакол якога будуецца лёс кожнага чалавека. Гэта сэнс жыццёвага шляху, як дапамагае пашуць светлы след для будучых пакаленняу i прадаужэння роду.
Жанна КАМАРОВА
