Научная статья на тему 'ШИРИН ҚАЛАМПИРНИ ХОРАЗМ ВИЛОЯТИ ШАРОИТИГА МОС САНОАТБОП НАВЛАРИНИ ТАНЛАШ ВА МАҚБУЛ ЭКИШ МУДДАТЛАРИНИ АНИҚЛАШ'

ШИРИН ҚАЛАМПИРНИ ХОРАЗМ ВИЛОЯТИ ШАРОИТИГА МОС САНОАТБОП НАВЛАРИНИ ТАНЛАШ ВА МАҚБУЛ ЭКИШ МУДДАТЛАРИНИ АНИҚЛАШ Текст научной статьи по специальности «Сельское хозяйство, лесное хозяйство, рыбное хозяйство»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
коллекция / нав ва намуналар / кўчат / саноатбоп навлар / чуқур қайта ишлаш / дурагайлар / ўсув даври / мақбул экиш муддатлари / хосилдорлик

Аннотация научной статьи по сельскому хозяйству, лесному хозяйству, рыбному хозяйству, автор научной работы — Рустамов Абдумалик Саттарович, Расулов Фахриддин Фахмуддинович, Рустамов Беҳзод Абдумаликович, Абдуллаев Дадахон Муродбекович

Чуқур қайта ишлашга яроқли саноатбоп нав ва дурагайларни танлаб олиш учун Хоразм вилояти тупроқ ва иқлим шароитида ширин қалампирнинг турли давлатлар селекциясига оид 42 та коллекция намуналари ҳар томонлама ўрганилди ва турли муддатларда пишиб етиладиган, серхосил, қалин этли, чуқур қайта ишлашга яроқли нав ва дурагайлари ажратиб олинди. Ажратиб олинган нав ва дурагайларнинг мақбул экиш муддатлари аниқланди. Истиқболли навлар селекциянинг турли йўналишлари учун бирламчи манба сифатида ва чуқур қайта ишлаш учун махсулот етиштиришда ишлаб чиқаришга тавсия этилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ШИРИН ҚАЛАМПИРНИ ХОРАЗМ ВИЛОЯТИ ШАРОИТИГА МОС САНОАТБОП НАВЛАРИНИ ТАНЛАШ ВА МАҚБУЛ ЭКИШ МУДДАТЛАРИНИ АНИҚЛАШ»

УУК 633,842+631+635

ШИРИН ЦАЛАМПИРНИ ХОРАЗМ ВИЛОЯТИ ШАРОИТИГА МОС САНОАТБОП НАВЛАРИНИ ТАНЛАШ ВА МАЦБУЛ ЭКИШ МУДДАТЛАРИНИ АНЩЛАШ

1Рустамов Абдумалик Саттарович, 2Расулов Фахриддин Фахмуддинович, 3Рустамов Бех,зод Абдумаликович, 4Абдуллаев Дадахон Муродбекович

*СПЭ ва КИТИ лаборатория мудири, к/х.ф.н., катта илмий ходим 2СПЭ ва КИТИ илмий котиби, к/х.ф.ф.д.

3СПЭ ва КИТИ к/х.ф.ф.д., мустаккил изланувчи 4СПЭ ва КИТИ мустаккил изланувчи https://doi.org/10.5281/zenodo.11477066

Аннотация. Чуцур цайта ишлашга яроцли саноатбоп нав ва дурагайларни танлаб олиш учун Хоразм вилояти тупроц ва ицлим шароитида ширин цалампирнинг турли давлатлар селекциясига оид 42 та коллекция намуналари уар томонлама урганилди ва турли муддатларда пишиб етиладиган, серхосил, цалин этли, чуцур цайта ишлашга яроцли нав ва дурагайлари ажратиб олинди. Ажратиб олинган нав ва дурагайларнинг мацбул экиш муддатлари аницланди. Истицболли навлар селекциянинг турли йуналишлари учун бирламчи манба сифатида ва чуцур цайта ишлаш учун махсулот етиштиришда ишлаб чицаришга тавсия этилади.

Калит сузлар: коллекция, нав ва намуналар, кучат, саноатбоп навлар, чуцур цайта ишлаш, дурагайлар, усув даври, мацбул экиш муддатлари, хосилдорлик.

Аннотация. В почвенно-климатических условиях Хорезмской области было изучено 42 коллекционных образцов сладкого перца из различных стран мира, пригодных для глубокой переработки. Определены оптимальные сроки посадки выделенных сортов и гибридов. Перспективные сортообразцы рекомендуются в качестве исходного материала для различных направлений селекции и для производства продукции пригодной глубокой переработке.

Ключевые слова: коллекция, сортообразцы, саженцы, промышленные сорта, глубокая переработка, гибриды, вегетационный период, сроки посадки, урожайность.

Annotation. The accessions (42) of sweet pepper from various countries of the world suitable for deep processing were studied in the soil and climatic conditions of the Khorezm region of Uzbekistan. The optimal planting time of the selected varieties and hybrids has been determined. Promising cultivars are recommended as a initial material for various areas of breeding andfor the production of products suitable for deep processing.

Keywords: collection, cultivars, seedlings, industrial varieties, deep processing, hybrids, growing season, planting dates, yield.

Бугунги кунда, мамлакатимизда кишлок хужалигини ривожлантириш учун зарур иктисодий ва ташкилий-хукукий асослар яратиш буйича кенг куламли ишлар олиб борилмокда. Узбекистан Республикаси Президентининг 2019 йил 23 октябрдаги № УП-5853 "Узбекистон Республикаси кишлок хужалигини 2020-2030 йилларда ривожлантириш стратегияси" тугрисида"ги ва 2024 йил 16 февралдаги "Республикада озик-овкат хавфсизлигини таъминлашнинг кушимча чора тадбирлари тугрисидаги" ПФ-36-сонли фармонлари ва мева-сабзавотчилик сохаси буйича кабул килинган карорлар сохани ривожлантиришга каратилган булиб, ахолимизни кенг ассортиментли арзон ва сифатли

сабзавот махсулотлари билан таъминлаш учун уларнинг эртапишар, серхосил, экологик стресс омилларга бардошли, экспортбоп янги навларини яратиш, чукур кайта ишлаш талабларига жавоб берадиган худулар шароитига мос навларга ихтисослаштириш, бирламчи ва нав уругчилигини ташкил этиш хамда ишлаб чикаришга жорий этиш бугунги куннинг долзарб масалаларидан бири хисобланади [1, 2, 3].

Ширин ёки махаллий халк тилидаги булгор калампири Хоразм вилоятининг Хива, Урганч, Янгибозор, ^оракалпогистоннинг Нукус, Хужайли, Амударё, Беруний туманларида дехкон хужаликлари ва ахоли хонадонларида купрок етиштирилади. Ширин калампирининг ушбу худудларга мос, чукур кайта ишлаш имкониятларини берадиган навларини танлаб олиш ва уларни макбул экиш муддатларини аниклаш оркали сифатли хосил етиштириш имкониятлари мавжуд.

Бугунги кунгача саноатбоп булгор калампири навларини танлаб олиш ва етиштириш технологиясини айрим элементларини такомиллаштириш буйича нафакат шимолий худудларда, балким марказий ва жанубий худудларда хам чукур ва илмий асосланган тадкикотлар олиб борилмаган.

Тадкикотларимизнинг асосий максади саноатбоп ширин калампирнинг Хоразм вилоти тупрок ва иклим шароитига мос чукур кайта ишлашга мос навларини танлаб олиш ва етиштириш технологиясини айрим элементларини такомиллаштиришдан иборат.

Тадкикотлар, «Сабзавотчилик, полизчилик ва картошкачиликда тажрибалар утказиш методикаси», «Методические указания по изучению и поддержанию мировой коллекции овощных пасленовых культур», «Методика государственного сортоиспытания сельскохозяйственных культур» ва бошка услублардан фойдаланилди. Олинган маълумотларнинг аниклиги ва ишончлилиги Б.А.Доспеховнинг куп омилли услуби асосида статистик тахлил килинди.

Изланишлар ширин калампирнинг турли мамлакатлардан интродукция килинган 42 та коллекция намуналари ва улар асосида ажратиб олинган истикболли нав хамда дурагайлар билан олиб борилди.

- Ширин калампир жахон коллекция намуналарини урганиш асосида истикболли нав ва намуналарни танлаб олиш. Эрта бахорги муддатда 25 апрел куни ширин калампирнинг 11 давлатга тегишли 42 та нав-намуналари коллекция кучатзорига бир кайтарикли 1 каторли кенглиги 70 см ва узунлиги 6 м булган (4,2 м2) булмаларга 20 донадан кучат экилди. Ширин калампир намуналаридан 12 таси Узбекистон, 14 таси Европа, 8 таси Украина, колган 8 таси А^Ш, Корея ва бошка мамлакат селекциясига оид нав-намуналар хисобланади.

Урганилган нав ва дурагайлар уруглари иситилмайдиган иссикхона шароитида 10 февралда экилгандан сунг 10-16 кун утгач, кучатларнинг ёппасига униб чикиши кузатилди. Майсаларни тулик униб чикишидан ёппасига гуллагунигача булган давр урганилган навларда 66-80 кунни ташкил этди (1-жадвал).

Майсаларнинг тулик пайдо булишидан меваларнинг дастлабки техник етилишигача булган давр давомийлиги 97-127 кунни ташкил этиб, намуналар 3 гурухга ажратилди: эртапишар (100 кунгача), уртапишар (100-125 кун) ва кечпишар (125 кундан куп) навлар.

Етиштирилган ширин калампир нав ва дурагайларида мева сони, вазни ва усимлик махсулдорлиги турлича булиб, бир усимликдаги мевалар сони буйича энг юкори курсаткичлар Маржона, Лайлак белл навларида 11,5-14,5 донани (назоратга нисбатан 174,2219,7%) ташкил этди.

Мева сони буйича нисбатан юкори курсаткичлар Ласточка, Лайлак белл, Линия 2 навларида ва Богатыр Fi, ПЛ 6726 Fi, Мерседес Fi дурагайларида кайд этилди. Ушбу навларда мевалар сони уртача 6,8-8,5 донани ташкил этди ва стандарт навга нисбатан 103,0128,8% куп булди. Калифорнийкое чудо, Маржона навлари усимликларидаги мевалар сони кам булиб стандарт навга нисбатан 75,8-95,5% ни ташкил этди.

1-жадвал. Танлаб олинган ширин калампир коллекция намуналарининг ривожланиш фазалари давомийлиги (2021-2023 йиллар)

№ Намуналар ва дурагайлар номи Экилгандан то униб чиккунча, кун Униб чиккандан, кун

гуллагунча техник пишгунча

10% 75% 10% 75% 10% 75%

1 Дар Ташкента st 10 12 67 71 97 102

2 Маржона 9 11 64 70 96 102

3 Богатыр 8 10 64 70 96 102

4 Мерседес 8 10 65 70 97 105

5 ЛР180060 10 14 65 70 98 105

8 Ласточка 11 14 65 70 98 106

9 Аристотель 9 11 68 73 100 108

10 Анастасия 8 12 68 73 102 110

12 Калифорнийское чудо 13 16 72 80 110 120

13 Лайлак белл 10 13 72 80 110 124

V% 4,2 4,7 5,9 6,7

х= 66,0±2,8 72,0±3,4 98,2±5,8 106,6±7,2

Мева этининг калинлиги юкори булган намуналарда махсулдорлик курсаткичлари назоратга нисбатан юкори натижа курсатди (2-жадвал).

Ширин калампирнинг хар бир нав ва биринчи авлод дурагайининг меваси шакли, хажми, этининг калинлигига караб мева вазни турлича булгани кузатилди. Ушбу белги буйича намуналар турт гурухга булинди: мева вазни 50, 50-80, 80-100 ва 100 граммдан юкори навлар.

Селекция ишларида бошлангич манба сифатида хамда ишлаб чикаришда фойдаланиш учун асосан учинчи ва туртинчи гурух навлари, чукур кайта ишлаш учун эса барча гурухлардаги навлар катта ахамият касб этади. Бир усимлик махсулдорлиги буйича хам нав-намуналар уртасидаги фарк катта булди.

2-жадвал. Ширин калампир намуналарининг товар мева сони ва вазни (2021-2023 й.)

Усимликнинг ёппасига мева пишиш даврида

№ Нав ва дурагайлар номи 1 тупдан олинган мевалар сони (A) 1 дона мева вазни (B) 1 тупдан олинган хосил (C)

дона % г % г %

1 Дар Ташкента (st) 6,6 100,0 89,7 100,0 594,7 100,0

5 Ласточка 7,0 106,1 75,2 83,8 526,4 88,5

6 Калифоркое чудо 5,0 75,8 120,5 134,3 602,5 101,3

7 Лайлак белл 8,2 124,2 85,2 95,0 698,6 117,5

8 F1 Богатыр 7,5 113,6 100,0 111,5 750,0 126,1

9 F1 ПЛ 6726 8,5 128,8 85,2 95,0 724,2 121,8

10 F1 Мерседес 7,2 109,1 86,8 96,8 625,0 105,1

11 Маржона 6,3 95,5 94,2 105,0 593,5 99,8

12 Линия 2 6,8 103,0 91,1 101,5 619,5 103,6

A-B - r = -0,91 ± 0,07, A-C - r = - 0,023 ± 0,16

Биринчи авлод дурагайларида навларга нисбатан махсулдорлик анча юкори булди. Стандарт Дар Ташкента навига нисбатан (594,7 г/усимлик), ушбу курсаткич Лайлак белл, Богатыр ва ПЛ 6726 каби дурагайларда 698,6-750,0 граммни ташкил этди.

Урганилган нав намуналари мевасининг таснифи мухим курсаткичлардан бири хисобланади. Стандарт Дар Ташкента навининг меваси конуссимон, техник пишганда ранги оч яшил, мева этининг калинлиги 3 -4 мм ни ташкил этди.

Меваси конуссимон, ранги оч яшил булган - Ласточка, Подарок Молдовы, С24177 навлари, дурагайлардан эса Жайхун Fl, Маржона, Аристотель ажралиб турди.

Мевалари призмасимон, техник пишганда ранги яшил, тук яшил булган Калифорнийское чудо, Лайлак белл, Богатыр, Анастасия навлари ажратилди. Бундай навлар селекция ишлари учун бошлангич манба булиб хизмат килиши ва ишлаб чикаришда махсулотни экспортга чикариш максадида етиштириш мумкин.

Мева этининг калинлиги буйича нав намуналари куйидаги гурухларга булинди: жуда юпка (<1 мм), юпка (1,1-2 мм), уртача (2,1-4,0 мм), калин (4,1-5,0 мм), жуда калин (>5 мм) (3-жадвал).

3-жадвал. Истикболли ширин калампир нав ва дурагайлари меваларининг морфологик

курсаткичлари (2021-2023 й).

№ Нав ва дурагайлар Техник пишиб етилган мева:

шакли рангги мева деворининг калинлиги, мм

1 Анастасия конуссимон оч яшил 4.5

2 Ласточка ясси конуссимон оч яшил 4.2

3 Лайлак белл узунчок тук яшил 3.8

4 Калифор-кая чудо калта уч булакли оч яшил 5.0

5 Богатыр F1 конуссимон оч кизил 5.2

6 ПЛ 6726 F1 конуссимон яшил 5.2

7 Аристотел F1 булакли конуссимон оч яшил 4.6

8 Мерседес F1 конуссимон оч кизил 4.5

9 Дар Ташкента конуссимон оч кизил 4.0

10 Маржона турт булакли тук яшил 5.5

11 ЛР180060 F1 конуссимон оч яшил 3.6

12 Carolina F1 турт булакли узунчок оч яшил 4.3

13 Линия 2 конуссимон оч кизил 4.0

14 IB0018 конуссимон оч кизил 4.0

Урганилган намуналар ичида мева эти уртача калинликда (2,1-4,0 мм) булган навлар энг катта гурухни ташкил этди. Асосий хужалик белгилари буйича ажратиб олинган нав ва дурагайлар Хоразм вилояти ва ^оракалпогистон шароитида ишлаб чикаришга жорий этиш ва селекциянинг турли йуналишлари учун бирламчи манба сифатида тавсия этилади. Ширин калампирнинг истикболли нав ва дурагайлари учун макбул экиш муддатлари Урганилган ширин калампир нав ва дурагайлари ичидан эрта, урта ва кеч пишиш муддатларига эга булган, юкори хосилдор 16 та намуналар ажратиб олинди ва 2023 йилда уларнинг кучатлари 4 кайтарикли, 2 каторли, 20 м2 майдонга эга булмаларга экилди.

Х,ар бир намунадан 55-60 кунли кучатларини тайёрлаш учун уларнинг уруглари иситилмайдиган иссикхонага 1 феврал, 5, 10, 15 феврал кунлари тайёр озикали тупрок

солинган махсус яшикларга экилди. Урганилган намуналарнинг уруглари 10-16 кун мобайнида униб чикди. Тайёрланган 55-60 кунлик кучатлар 15, 20, 25 (назорат), 30 апрел кунлари Хоразм вилояти Хива тумани Даврон фермер хужалиги ва Сабзавот, полиз экинлари ва картошкачилик илмий-тадкикот институтининг Гурлан туманидаги Хоразм илмий тажриба станцияси тажриба майдонларига экилди. Усув даври давомида морфологик кузатишлар ва биометрик улчашлар х,ар бир булмадаги 10 тадан усимликда амалга оширилди.

Экиш муддатларининг урганилган нав ва намуналар майсаларининг тулик униб чикишидан тула гуллашгача булган даврига таъсири узаро катта фаркка эга булмасада, назоратдаги 25 апрел муддатига нисбатан 20 апрелдаги муддатда гуллаш фазаси 1 -3 кунга эрта бошланганлиги кузатилди. 15 апрелдаги муддат эса Хоразм вилояти учун бахорги аёзларни энг куп учрайдиган даври булиб, ширин калампир намуналарини киска муддатли совук уриши ва гуллаш давринингузайишига сабаб булди. 25 ва 30 апрелдаги экиш муддатлари орасидаги фарк тажриба хатоси даражасида булиб, усув даврининг барча даврларида бир биридан жуда кам фарк килганлиги аникланди. Нав ва дурагайлар орасидаги айрим фарклар эса уларнинг биологик хусусиятларига ва навга хос белгиларга боглик х,олда узгариши аникланди. Тула гуллаш даври нав ва намуналарда 85-87 кунни, биологик пишиш даври эса 137-150 кунни ташкил этди (4-жадвал).

4-жадвал. Экиш муддатини ширин калампирнинг фенологик курсаткичларига таъсири

№ Экиш муддатлари экишдан гуллашгача, кун Экишдан биологик пишишгача, кун

10% 75% 10% 75%

Дар Ташкента (стандарт)

1. 15.04. 76 87 118 154

2. 20.04. 73 84 116 135

3. 25.04 назорат 75 85 117 138

4. 30.04 75 85 117 137

уртача 74 85 117 138

Маржона

1. 15.04. 78 86 126 148

2. 20.04. 74 82 117 144

3. 25.04 назорат 78 84 120 146

4. 30.04 79 85 122 146

уртача 77 84 121 146

Богати ) F1

1. 15.04. 78 87 120 145

2. 20.04. 74 82 117 144

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

3. 25.04 назорат 76 85 120 145

4. 30.04 77 86 119 146

уртача 75 85 120 145

Калифорнийская чудо

1. 15.04. 76 85 120 150

2. 20.04. 74 82 117 144

3. 25.04 назорат 75 82 118 146

4. 30.04 76 83 119 148

уртача 75 83 118 147

Carolina F1

1. 15.04. 74 85 118 146

2. 20.04. 72 80 116 144

3. 25.04 назорат 73 82 117 142

4. 30.04 73 83 117 143

уртача 73 82 116 143

V% 4,2 4,7 5,9 6,7

х= 74,0±2,8 85,0±3,4 117±5,8 138±7,2

Экиш муддатларини урганиш асосида кайта ишлаш корхоналарини маълум давр мобайнида узулуксиз махсулот билан таминлаш учун Хоразм вилояти шароитида ширин калампир нав ва дурагайларини 20 апрелдан бошлаб, 10-15 кун оралатиб, 30 апрел ва 10 май кунларида экиш макбул муддат эканлиги аникланди.

Урганилган нав ва дурагайларнинг хосилдорлигига экиш муддатларини таъсирини урганиш натижалари шуни курсатдики, 15 апрел муддатидан ташкари колган муддатларнинг барчасида назоратга нисбатан юкори натижалар кайд этилди. Бирок энг юкори хосилдорлик ва товарбоп махсулот курсаткичлари 20 апрел муддатида кузатилди (5-жадвал).

5-жадвал. Ширин калампир хосилдорлигига экиш муддатларини таъсири (2023 й.)

Экиш муддатлари Хосилдорлик, кг/м2 Назоратга нисбатан % Товарбоп хосил, %

Дар Ташкента

15.04. 3,1 79,5 90,3

20.04. 4,2 123,1 95,3

25.04 назорат 3,6 100 92,1

30.04 3,7 103,8 94,1

уртача 3,65 102,0 93,8

Богатыр F1

15.04. 3,9 90,7 90,1

20.04. 4,8 111,6 95,5

25.04 назорат 4,3 100 92,2

30.04 4,4 102,3 93,4

уртача 4,35 101,2 92,8

Урганилган навларга нисбатан ширин калампирнинг биринчи бугин дурагайларида хосилдорлик курсаткичлари 7-25 фоизгача юкори эканлиги кузатилди.

Утказилган тадкикотлар натижасида Хоразм вилояти шароитига мос саноатбоп ширин калампир нав ва дурагайларидан юкори хосил етиштиришда 55-60 кунли кучатлар билан 20 апрелдан 1 майгача булган давр макбул экиш муддатлари эканлиги аникланди. ^айта ишлаш корхоналарини узулуксиз ширин калампир махсулотлари билан таъминлашда энг сунги экиш муддати 20 май хисобланади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ

1. Аббосов А.М. Чучук калампир. // Сабзавоткорлар китоби. Тошкент. Мехнат. 1988. - 50 Б.

2. Азимов Б. Экиш схемаларининг ширин калампир навлари хосилдорлигига таъсири. // Узбекистон кишлок хужалиги журнали. - Тошкент. 2016. - №3. - 29-30 Б.

3. Азимов Б.Б., Мавлянова Р.Ф., Азимов Б.Ж. Узбекистонда ширин калампирдан юкори хосил олиш буйича тавсиялар. // Тошкент, 2016. - 9 Б.

4. Бахромов Б.Б., Хасанов А.Р., Арамов М.Х., Хакимов Р.А Новый гибрид F1 перца

сладкого Жайхун. // Современные тенденции в селекции и семеноводстве овощных культур. Традиции и перспективы. Материалы II- Международной научно-практической конференции (2-4 августа 2010 г.) Москва, 2010. - С. 104-107.

5. Расулов Ф.Ф. Такрорий муддатда ширин калампир навларини танлаш ва етиштириш технологиясининг элементларини такомиллаштириш мавзусидаги кишлок хужалиги фанлари буйича фалсафа доктори илмий даражасини олиш учун тайёрлангандиссертация иши. Тошкент. 2018.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.