CC BY
11
УДК 002,7
DOI:10.51844-2077-4990-2022-1-94-99
ШИНОХТИ Х^ОФИЗ ДАР АНГЛИЯВА ТАХ^ЛИЛИ БАЪЗЕ ТАРЦУМАХ^ОИ У
ПРИЗНАНИЕ ХАФИЗА ШИРАЗИВ АНГЛИИ И АНАЛИЗ НЕКОТОРЫХ ЕГО ПЕРЕВОДОВ
RECOGNITION OF HAFIZ SHIRAZI IN ENGLAND AND ANALYSIS BESET WITH CERTAIN TRANSLATIONS
Сангинова Ша^ноза Каримбоевна, унвонцуи Донишкадаи давлатии забощои Тоцикистон ба номи С. Улугзода (Тоцикистон, Душанбе)
Сангинова Шахноза Каримбоевна, соискатель Таджикского государственного института языков им. С. Улугзаде (Таджикистан, Душанбе)
Sanginova Shakhnoza Karimboevna, applicant of the Tajik State Institute of Languages named after S. Ulughzada (Tajikistan, Dushanbe) E-mail: sanginovashahnoz@yandex. ru
Вожа^ои калиди: Хофиз, тарцума, байт, газал, забон, муцоиса, тафовут
Дар мацола шинохти шоири маъруфи адабиёти форсу тоцики асри XIV Хофизи Шерози дар муцити инглисизабон ва тарцумаи газалцои у ба забони инглиси аз цониби мутарцимони замонцои гуногун мавриди барраси царор гирифтааст. Таъкид меравад, ки Хофизи Шерози на тащо дар миёни форсизабонон, балки дар мицёси цацон дар байни халццои дигар низ шоири камназир аст. Тазаккур меравад, ки байни англисзабонони дунё Хофизи Шерози аз мацбубияту таваццуци хоса бархурдор аст, ки тарцумацои зиёди инглисии ашъори ин шоир ба ин цавл гувоци медщад.Муаллиф кушиш кардааст, ки тарцумацоро бо нусхаи асл аз нуцтаи назари гуногун муцоиса кунад ва ба хулосае омадааст, ки тарцумаи маъноии газалцои Хофиз ба забони англиси бештар мазмуни ашъори уро дурусттар баён мекунанд.
Ключевые слова: Хафиз, перевод, бейт, газель, язык, сравнение, разница
В статье рассматривается место известного поэта персидской и таджикской литературы XIV века Хафиза Ширази в англоязычной среде. Рассматривается также переводы его газелей на английский язык переводчиками разных времён. Подчеркивается, что Хафиз Ширази является уникальным поэтом не только среди персоязычных, но и среди других народов мира. Отмечается, что Хафиз Ширази очень популярен среди англоязычных народов, о чем свидетельствуют многочисленные английские переводы его газелей. Автор попытался сопоставить переводы газелей Хафиза Ширази с оригиналом с разных точек зрения и пришел к выводу , что дословный перевод газелей Хафиза на английский язык более точно передает содержание его стихов.
Key words: Hafiz, translation, bayt, ghazal, language, comparison, difference
The article discusses the place of the famous poet of Persian and Tajik literature of the XIV century Hafiz Shirazi in the English-speaking environment. The translations of his ghazals into English by translators of different times are also considered. It is emphasized that Hafiz Shirazi is a unique poet not only among Persian speakers, but also among other peoples of the world. It is noted that Hafiz Shirazi is very popular among the English-speaking peoples, as evidenced by the numerous English translations of his ghazals. The author tried to compare the English translations of Hafiz's ghazals with the original from different points of view and came to the conclusion that the semantic English translation more accurately conveys the content of the ghazals.
Шамсуддин Мухаммад Х,офизи Шерозй аз зумраи бузургтарин шоирони форсу тоники асри XIV аст. Бо гузашти зиёда аз VI аср газалиёти дилкаши Х,офиз хамрозу хамрадифи мардумони гуногункавму гуногунфарханг мемонад. Шеъри Х,офиз баёнгари эхсосоти воло ва намоди сухани осмонист. То имруз шорехон мекушанд, ки абёти Х,офизи Шерозиро маънидод кунанд, аммо то хол укдахои газалхо норушан мемонад. Хдтто имруз, ки замони техника ва иттилоот аст, мо боз ба Х,офиз ру меорем ва аз андешахои бархак малакутиаш чахони маънавиамонро сарватманд мекунем. Зикр чоиз аст, бигуем, ки Х,офиз на танхо миёни форсизабонони олам, балки дар микёси чахон шоири камназир аст. Аксари шоирону нобигагон аз Х,офиз ба худ чизе гирифтаанд. Ч,ойе ба газалиёти у пайравй кардаву ба газалхояш таклид кардаанд. Махсусан, дар Аврупо Х,офиз муридони зиёд пайдо кард. Дар ин маврид андешаи Х,адя Назирова бисёр чолиб аст: «Дар мухити шаркшиносии Аврупо хеч кадом аз классикони назми форсу точик мисли Х,офизи Шерозй шухратманд ва боиси шавку дилбастагии беандозаи онхо набудааст. Агар офаринишхои Фирдавсии бузург бо хосият ва ахамияти худ дар Аврупо
бо осори Хоммер хамсарй кунад, Хофиз Анакреони халкаи шуарои Форс хисоб шудааст»[1,с.138].
Мутобики навиштаи шаркшинос ва олими олмонй Анна Мари Шиммел аврупоиён бо Хофиз ва газалиёти дилошуби у бори нахуст соли 1650 шинос шуданд, вакте ки Петро делла Валле номи уро (Хофизро) дар асари сайёхиаш «Виагги», ки дар Венетсия чоп шудааст, зикр кард. Хамин андешаро А.Ч. Арберри низ дастгирй мекунад, ки шухрати Хофиз ва газалиёти у дар асри XVII ба Аврупо расид. Артур Арберри дар ин чода хидмати сайёхонро, ки дар байнашон Томас Херберт буд, кайд мекунад, ки онхо аввалин шахсоне буданд, ки савдои байни Шарку Гарбро асос гузоштаанд.
Муаррифии номи Хофизи Шерозй, газалиёти дилнишину андешахои олии инсонпарваронаи у дар Гарб бо ном ва кори мондагори «падари таълимоти форсй» Виллиам Чонс бастагии зиёд дорад. Махз у Хофизро бо тарчумаи газали «Агар он турки шерозй», ки тарчумаи онро «А Persian Song» -(Суруди форсй) ном гузоштааст, ба Аврупо ва Англия ба таври бояд шинос кард. Сипас, тадричан газалхои Хофиз аз чониби Г. Бикнел, Ч,. Ричардсон, Ч. Нотт, Ч. X,. Хиндлей, В. Кларк, Г. Белл, А. Ч. Арберри, В. Лиф, Ч. Пайн, Э. Бовен ва Э.Браун, Дик Девис, Л. Левисон, Р. Блай, Дик Девис ва дигарон тарчума карда шуданд.
Бори аввал Виллиам Чонс 13 газали Хофизро бо забони шевои фаронсавй пешниход кард. Хамзамон Виллиам Чонс газалхои Хофизро бо забонхои лотинй ва юнонй ба хонандагонаш такдим кардааст.
Хамин тарик, ин раванд то имруз идома дорад, яъне Хофиз имруз хамасри мост.
радами вокеан устувор дар хофизшиносии Аврупо аз чониби олим ва хукукшиноси номии Англия Виллиам Чонс гузошта шуд. Виллиам Чонс 28-уми сентябри соли 1746 дар Лондон дар оилаи зиёй таваллуд шудааст. Аллакай, дар синни мактабхонияш В. Чонс ба эчоди шеър ва тарчумахои шеърхои дигарон огоз карда буд. Аввалин газали тарчумакардаи В. Чонс аз эчоди Хофизи Шерозй «Агар он турки шерозй...» аст. Тарчумон кушидааст, ки бештар рухияи газалро ба хонандааш расонад. Оханги газал хам басо хуб буда, вазни шеъри англисй риоя гаштааст. %офиз:
Агар он турки шерозй ба даст орад дили моро, Ба холи %идуяш бахшам Самарканду Бухороро. Биде%, соку, майи боку, ки дар цаннат находи ёфт Канори оби Рукнободу гулгашти Мусаллоро [2, с. 43]. Тарцумаи Виллиам Чонс:
Sweet maid, if thou wouldst charm my sight,
And bid these arms thy neck infold;
That rosy cheek, that lily hand,
Would give thy poet more delight
Than all Bocaras vaunted gold,
Than all the gems of Samarcand.
Boy, let yon liquid ruby flow,
And bid thy pensive heart be glad,
Whatever the frowning zealots say:
Tell them, their Eden cannot show
A stream so clear as Rocknabad,
A bower so sweet as Mosselay[3, с. 85]
Микдори сатрхои тарчумашудаи газал аз асли газал зиёдтар аст. Аз чахор мисраи аввали газал дар тарчума 12 мисраъ хосил гаштааст. Зикр бояд кард, ки дар тарчума иловахо чоизанд, агар он маънии аслро хазф накунад.
Мухаккик Е. Г. Эткинд мегуяд: «Зимни тарчумаи шеър шакливазкунй, иловахо, холигихо, тагйиротхо амри табиист»[3, с.75].
Дар радифи дигар тарчумонон як тан зан- сайёх ва тарчумони бритонй Маргарет Лоутиан Хертруд Белл низ махорати хуби тарчумонй нишон дода, 43 газали Хофизро ба забони англисй тарчума кардааст.
Хертруд Белл соли 1888 Донишгохи Оксфордро бо дипломи аъло дар риштаи таърих хатм мекунад. Аз мактубхояш ба хохараш аён мегардад, ки у ба омузиши забонхои форсй ва арабй шавк пайдо карда, пас аз азхудкунии донишхои зарурй, Белл ба тарчумаи газалиёти Хофиз мепардозад. Соли 1897 газалхои тарчумакардаи Белл дар китобаш «Teaching of Hafiz» чоп
мешаванд, аммо диккати хонандагонро ба худ чалб намекунад. Сабаб дар он буд, ки чомеаи онвактаи Англия холо бо адабиёти точику форс ошной надошт. Пас аз муддати на чандон тулонй тарчумаи газалхо дар байни мардум пахн мешавад ва бахои сазовор мегирад. Аммо дар баробари муваффакиятхо камбудхо низ ба назар мерасанд.
Г. Белл хангоми тарчумаи газалиёти Хофизи Шерозй ба тарчумахо ракамгузорй карда, мутааассифона, на асли газалро ишора кардааст ва на дар эзох кадом газал будани тарчумаро нишон додааст. Забони тарчумаи газалхои Гертруд Белл хеле мураккаб буда, танхо бо истифода аз эзохи худи тарчумон ва фархангхои гуногун имконпазир аст. Албатта, ба назар бояд гирифт, ки забони тарчумаи Белл ба замони зиндагонии у мутобик аст. Чунки забон мисли дигар хаводис дар холати рушду инкишоф аст. Ба хамаи ин нигох накарда, тарчумаи Гертруд Белл дар байни тарчумахо мавкеи хосро сазовор аст. Барои мисол чанде аз тарчумахои англисии газалиёти Хофизро аз чониби у мавриди тахлил карор медихем: %офиз:
Ин %адисам чи хуш омад, ки са%арга% мегуфт Бар дари майкадае бо дафу най тарсое: «Гар мусалмони аз ин аст, ки %офиз дорад, агар аз пайи имруз бувад фардое!»[2, с. 426].
Гертруда Белл:
Before the tavern door a Christian sang
To sound of pipe and drum, what time the earth
Awaited the white dawn, and gaily rang
Upon mine ear those harbingers of mirth:
«If the True Faith be such as thou dost say,
Alas! my Hafiz, that this sweet To-day
Should bring unknown To-morrow to the birth!»[6, с. 126].
Ин чо Х. Белл тарчумаро аз мисраи дуюм огоз кардааст. Ду мисраи аввал бо чахор мисраъ ва ду мисраи дуюм бо се мисраъ тарчума карда шудааст. Вожаи «сах,аргах,»-ро тарчумон «White dawn-(субхи сафед) тарчума мекунад». Аммо ин гуна ибора дар забони англисй мушохида намешавад. Дар мисраъхои баъдй тарчумон муваффак шудааст, чунки вожаи «мусалмонй»-ро бо ибораи «True Faith»-(эътикоди хакикй ё эътикоди асил) тарчума мекунад. Ё байти дигар:
Дар биёбон гар ба шавки Каъба хо%и зад кадам, Сарзаниш%о гар кунад хоримугелон гам махур[2, с.237].
Гертруда Белл:
Oh Pilgrim nearing Mecca s holy fane,
The thorny maghilan wounds thee in vain,
The desert blooms again-oh, weep no more![6, с. 133].
Маврид ба зикр аст, ки дар тарчумаи ин байти газал Хертруда Белл ба ивази топоними Каъба ибораи «Meccano holy Гапе»-(масчиди мукаддаси Макка) тарчума мекунад ва аз хадафи шоир дур намеравад. Харчанд дар забони англисй «хори биёбон» аз руйи намуд номхои гуногун дорад, аммо Белл «магелон»-ро транслитератсия мекунад. Мисраи сеюми тарчумаи Белл андак бахснок аст,чунки биёбон аслан намешукуфад. Агар тарчумон дар назар дошта бошад, ки хорхои гуногуни биёбон меруянд, пас, каме возех хохад буд.
Дигар аз тарчумонони барчастаи газалиёти Хофиз Артур Чон Арберри аст. У 12-уми майи соли 1905 дар шахри Портсмути Англия таваллуд шуда, 2-юми октябри 1969 аз олам чашм мепушад. Артур Арберри шаркшинос, олим ва тарчумони барчаста аст. У забонхои арабй ва форсиро хуб медонист. Арберри дар тарчумаи осори Румй, Хайём, Хофиз ва дигарон сахми босазо дорад. У дар китобаш «Fifty poems of Hafiz»-(50 газали Хофиз) баргузидаи тарчумахои газалиёти Хофизро аз чониби тарчумонони гуногун чамъ намуда, худ низ дар тарчумаи баъзе газалхо калам кашидааст. Як хусусияти барчастаи тарчумахои Артур Арберри дар он зохир мегардад, ки микдори мисраъхо аз газали асл зиёд мебошад ва чихати фарккунандаи тарчумаи у аз дигар тарчумонон дар он аст, ки Арберри ба газали тарчумакардааш унвон мегузорад. %офиз:
Бедиле дар %ама а%вол Худо бо у буд, У намедидашу аз дур «Худоё» мекард[2,с.149].
Артур Арберри:
There was a man that loved God well;
In every motion of his mind
God dwelt; and yet he could not tell
That God was in him, being blind:
Wherefore as if afar he stood
And cried, «Have mercy, O my God!»[5,с. 98].
Арберри ду мисраи газалро бо 6 мисраъ тарчума кардааст, аммо мазмуни байт пурра дода шудааст. %офиз:
Гуфтам: Каям да^ону лабат комрон кунам? Гуфто: Ба чашм, %ар чи ту гуйи, %амон кунам. Гуфтам: Хироци Миср талаб мекунад лабат, Гуфто: Дар ин муомила камтар зиён кунам[2, с. 191].
Артур Арберри:
«Ah, when shall I to thy mouth and lips attain?» «Fore God, but speak, for thy word is sovereign». «Tis Egypts tribute thy lips require for fee». «In such transaction the less the loss shall be» [5, с. 103].
Х,офиз газалро дар шакли мусохиба навиштааст. Сухбати шоир бо ёр аст. Дар тарчумаи Арберри бошад, мусохиба дар дохили нохунак гирифта шудааст, ки рамзи мусохибаро дорад. Аммо новобаста ба ин, мусохиба конкрет нест.
Дар тарчумаи газали «Дар хароботи мугон нури Худо мебинам...» Арберри хеле муваффак гаштааст: %офиз:
Дар хароботи мугон нури Худо мебинам, Ин ацаб бин, ки чи нуре, зи куцо мебинам? Цилва бар ман мафуруш, эй маликул^оц, ки ту Хона мебинию ман хонахудо мебинам [2, с. 316].
Артур Арберри:
Within the Magian tavern The light of God I see; In such a place, O wonder! Shines out such radiancy. Boast not, o king of pilgrims, The privilege of thee: Thou viewest God s own Temple; God shews Himself to me[5, с. 117].
Тарчума басо хуб баромада,.оханги шеър низ форам аст. Вожахои архаистие (thee, viewest, temple, shews), ки дар тарчума истифода шудаанд, фахмо буда, барои хонандаи англис укдае нест. Дигар тарчумони барчастаи ашъори Х,офиз Дик Дэвис аст. Дик Дэвис ^олим, профессори фахрии Донишгохи давлатии Охио, тарчумон ва шоири англо-амрикоист. У унвони доктори PhD -ро дар бахши адабиёти форсй дар Донишгохи Манчестер сохиб шудааст. Х,ануз дар коллечи Кембридч тахсил кардан, Дик Дэвис ба адабиёти точику форс алокаву дилбастагй пайдо мекунад. Баъдтар вакте ки у дар Техрон як муддат зиндагй мекунад,ошноии у бо шуарои форс бештар мегардад. Дик Дэвис ба эчодиёти Фирдавсй, Фахриддини Гургонй, Х,офизи Шерозй, Чдхон Маликхотун, Убайди Зоконй ва чанде дигар таваччух доштааст. Аммо боз хам майли у ба газалиёти Х,офиз чудогона буда, ин хаячони рухии уро метавон аз тарчума ва иштёки беши у ба Х,офиз дарк кард. Дик Дэвис дар китобаш «Faces of Love» (Ч,илвахои мухаббат) 79 газали Хрфизро тарчума кардааст, ки бобати сифати тарчумахо муфассалтар хохем навишт. Бояд тазаккур дод, ки тарчумахои Дик Дэвис бисёр равону осонфахманд ва сактае дар тарчумахо дида намешавад. Масалан: %офиз:
^арчанд пиру хастадилу нотавон шудам,
%ар га% ки ёди руйи ту кардам, цавон шудам[2, с.289].
Дик Дэвис:
However old, incapable, And heart-sick I may be, The moment I recall your face My youth^s restored to me[4, с.2].
Байти мазкур дар жанри баллада тарчума шудааст. Хар мисраи алохида ба ду ниммисраъхо таксим карда шудааст. Байти асл чумлаи пайрави хилоф аст. Дар тарчума низ ин ба назар гирифта шудааст. Хамзамон вожахои матни асл бехазф баргардон шудаанд. Мисраи аввал 13 хичо ва дар мисраи дуввум 14 хичо дорад. Дар тарчума дар ниммисраи аввал 7хичо ва дар ниммисраи дуввум 6 хичо чой дорад. Антонимхои пир (old) ва чавон (youth- таносубан чавонй), исмхои чидааъзои пир, хастадил, нотавон , ки дар ин мисраъ ба ходисаи конверсия мубтало шудаанд, дар тарчума бачо ва мантикан дуруст тарчума шудааст.
Дар тарчумаи шеъру газал тарчумон як андоза озод аст. Дар тарчумаи газали «Зулфошуфтаву ....» Дик Дэвис аз ду байт мазмун бардошта тарчума кардааст: %офиз:
Зулфошуфтаву хайкардаву хандонлабу маст, Пира%анчоку газалхону суро%и дар даст, Наргисаш арбадацуву лабаш афсускунон, Ними шаб душ ба болини ман омад, бинишаст[2, с. 74].
Дик Дэвис:
Last night she brought me wine, and sat beside my pillow; Her hair hung loose, her dress was torn, her face perspired-She smiled and sang of love, with mischief in her eyes, And whispering in my ear, she drunkenly inquired:[4,с.4].
Тарчумаи байти болозикрро Дик Дэвис аз мисраи охири он огоз кардааст, ки ин галате нест. Мухим он ки тарчумон аз мазмун инхироф накардааст. Танхо ба чойи вожаи «сурохй» калимаи «wine-май» истифода карда, аз коидаи антономасия истифода бурдааст.
Гохе дар тарчумахои Дик Дэвис тарчумахои тахтуллафзй низ ба чашм мерасанд. Чунончи: %офиз:
Кас чу %офиз накушод аз рухи андеша никоб, То сари зулфи суханро ба калам шона заданд [2, с. 41].
Дик Дэвис:
No one has drawn aside the veil
of Thoughts as Hafez has,
Or combed the curls of Speech
As his sharp pen has, line by line [4, с. 41].
Метафораи «зулфи сухан»-ро Дик Дэвис айнан тарчума кардааст: curls of Speech. Тарчумаи байти боло эквиваленти матни асл аст. Ин аз он чихат аст, ки дар офариниши образхо Хофиз камназир аст ва ин дар пеши тарчумон мушкилии муайянро мегузорад. Байти дигар: %офиз:
Сабо, ба лутф бигу он гизоли раъноро, Ки сар ба ку%у биёбон ту додаи моро [2, с. 44]
ДикДэвис:
Mild breeze of morning, gently tell That errant, elegant gazelle She^s made me wander far and wide About the hills and countryside[4, с. 118].
Дар тарчумаи байти боло Дик Дэвис бисёр муваффак гаштааст. Мисраъхо равон ва сактае дар хониши тарчума ба назар намерасад. Танхо ибораи «гизоли раъно», ки максади шоир махбубааш аст, чун «elegant gazelle» тарчума шудааст ва маънои «гизоли раъно»-ро медихад, аммо барои хонандаи англисзабон фахмо будани ин максад, тарчумон дар мисраи дигар чонишини «she»-ро, ки ифодакунандаи чинсияти занона даршахси дуюми танхо мебошад, дуруст корбаст мекунад.Аз тарчумахои боло мо ба хулосае омадем, ки сифати тарчумахо гуногун аст, аммо дар байни тарчумонони Хофиз ба забони англисй тарчумахои Артур Чон
Арберри ва Дик Девис ба хадафи шоир наздик буда, максади Хофизи Шерозиро хонандаи англис хуб дарк мекунад. То имруз раванди тарчумаи газалиёти Хофизи Шерозй давом дорад. Албатта, имкони дар як макола чой додани хамаи тарчумахо нест, лекин аз якчанд тарчумахо хулоса баровардан мумкин аст, ки газалиёти Х,офиз дархури талаботи дирузу имруз ва фардост.
ПАЙНАВИШТ:
1. Назирова, X,. Сайри Хофиз дар Англия/^. Назирова// Садои Шарк, 1972.-№11.-с.138-141.
2. Хофизи, Шерозй. Девон.-Душанбе: Адиб, 2015.- 480 с.
3. Эткинд, Е. Г. Поэзия и перевод. Советский писатель/.Москва-Ленинград.1963.- 430с.
4. Dick Davis. Faces of Love/ Hafez and the poets of Shiraz. Published in Penguin Books, USA, New York,2013,285.
5. Fifty poems of Hafiz. Texts and translations collected and made, introduced and annotated by J. Arthur Arberry, D. Litt.-F.B.A. Cambridge, at the University Press? 1970.-187p.
6. Teaching of Hafiz. Gertrude Lowthian Bell. The Octagon Press, London, 1979-186 p.
REFERENCES:
1.Nazirova, H.Hafizs Essay on England / H. Nazirova // The Voice of the Orient, 1972. - #11. - P. 138-141.
2.Hofizi Sherozi. Devon. - Dushanbe: Man-of-Letters, 2015. - 480 p.
3.Etkind Ye.G. Poetry and translation. Soviet writer.- Moscow-Leningrad, 1963. - 430 p.
4.Dick Davis. Faces of Love/ Hafez and the poets of Shiraz. Published in Penguin Books, USA, New York, 2013. - 285 p.
5. Fifty poems of Hafiz. Texts and translations collected and made, introduced and annotated by J. Arthur Arberry, D. Litt.-F.B.A. Cambridge, at the University Press, 1970.-187p.
6. Teaching of Hafiz. Gertrude Lowthian Bell. The Octagon Press, London, 1979. - 186 p.
