CC BY
13
Т ДУ 8Т. 1 ТКБ 83.3 (0) 4
СУДЙ ВА НАКДИ АШЪОРИ %ОФИЗ
Бобоева Муътабархон Саидмуртазоевна,
номзади илмуои филология, дотсенти кафедраи адабиети классикии тоцики МДТ "ДДХ ба номи акад.Б.Гафуров (Тоцикистон, Хуцанд)
СУДИ И Бобоева Муътабархон Саидмуртазоевна, КРИТИКА ПОЭЗИИ кандидат филологических наук, доцент ХАФИЗА кафедры таджикской классической
литературы ГОУ "ХГУ имени акад.Б.Гафурова (Таджикистан, Худжанд)
SUDI AND AN CRITIQUE Boboeva Mutabarkhon Saidmurtazoyevna, ON HOFIZ^S candidate of philological sciences, Associate POETRY Professor of the department of Tajik classic literature under the SEI "KhSU named after acad. B.Gafurov" (Tajikistan, Khujand), E-mail: uchzaphgu@mail.ru
Вожа^ои калиди: Суди, Х,офиз, шару, нацди адаби, нусхауои девони Х,офиз, сиууати калимот
Мацола ба баррасии арзиши матншиносии "Шаруи Суди бар Х,офиз "-и Судии Буснави бахшида шудааст.Цайд мешавад, ки Суди дар шаруномаи худ ба масоили матншиноси таваццууи хос зоуир намуда, бори аввал дар уофизшиноси ашъори Х^офизро аз газалиёт ва абёти илуоци тоза кардааст. Тазаккур меравад, ки шореу уангоми шару аз ёздау нусхаи девони Х,офиз истифода бурда, онуоро муцоисаву муцобала намуда, нусхаи дурусту а^латдоштаро баргузидааст. Собит мешавад, ки Суди рисолати худро тануо дар шаруи маъни ва маънишиноси надониста, оид ба гуногунии нусхауо, ихтилофоти матн, сауви нусхабардорон, интисоби ашьор ва ашъори илуоци дар девони Х,офиз таваццуф намудааст. Хулоса шудааст, ки Суди дар шаруномаи хеш сауву галатуои котибону носихонро нишон дода, бо ин амал як маруилаи муайяни тасуеуу тоза кардани матни ашъори Х^офизро ба анцом расонидааст.
Ключевые слова: Суди, Хафиз, комментарий, литературная критика, копии дивана Хафиза, точность слов
В статье рассматриваются вопросы текстологической ценности «Комментарии Суди к дивану Хафиза» Судии Буснави. Отмечается, что Суди в своем комментарии уделил особое внимание вопросам текстологии поэзии Хафиза и впервые в хафизоведении установил подлинность стихов поэта, принадлежность той или иной газела или бейта перу Хафиза. Подчеркивается, что комментатор использовал одиннадцать списков дивана Хафиза и приступал к толкованию только после сличения, сопоставления и выбора наиболее достоверного текста. Доказывается, что миссия Суди заключается не только в толковании смысла и семантики, но и в выявлении неточностей в тексте в разных списках, ошибки переписчиков, атрибуции стихотворений Хафиза. Делается вывод, что "Комментарии Суди к дивану Хафиза» имеют большое текстологическое значение и оказывают помощь в корректной атрибуции и установлении подлинности стихов поэта, принадлежности того или иного отрывка перу Хафиза, достоверности слов в его стихах и в других вопросах текстологии.
Key-words: Sudi, Hofiz, commentary, literary critique, copies of Hofiz^s divan, word accuracy
The article dwells on the issue beset with textual value of "Commentary on Hofiz^s Divan" by Sudi Busnavi. It is underscored that in his commentary Sudi has paid special attention to the textual issues in reference to Hofiz^s poetry and in Hofiz studies established the authenticity of the poefs poems, a particular ghazal or beit belonging to Hafiz^s pen, for the first time. The author lays an emphasis upon the idea that the commentator resorted to eleven lists of Hofiz^s divan and began to interpret only after collation, comparison and selection of the most reliable text, on the whole. It is testified that SudVs mission is not only in interpreting the meaning and semantics, but in identifying inaccuracies of the text in different lists, errors of scribes, attribution of Hofiz^s poems either. To sum it up, she comes to the conclusion that the theme explored are of great textological significance and help in the correct attribution and authentication of the poet ^s verses and a particular passage belonging to the pen of Hofiz; reliability of words in his poems and other issues dealing with textual criticism being taken into account as well.
Омузишу тадкики «Шархи Судй бар Хофиз»-и шориехи турк Судии Буснавй собит менамояд, ки шарххо дар баробари бархурдор будан аз арзишхои маънавй барои муайян кардани асолати сухани шоир ва дурустии калимот низ хидмати босазое ба анчом расонида метавонистаанд. Аз хамин чо ахли шарх сахех хондани матн, аник; таъин намудани фоилу мафъули шеър, тааллукоти замир, бaëни мушаххаси маонии вожахо ва хамчунин фаро гирифтани чанд нусхаи ихтилофноки матн ва нусахи кадимиро аз шарти аввалияи тафсиргарй мехисобанд. Зеро бе матни эътимодбахш маърифати асари бадей ва шарху тафсири мукаммал чой дошта наметавонад. Аз чониби дигар матни шурух дар кашфи муаммои маърифати бадей ва aндaрëфти матолиби адиб кимату арзиши баланди матншиносиро доро мебошад, ки ин нукта дар пажухишоти мондагори профессор А.Насриддинов ба собит расидааст. Аз ин чихат мухимтарин рукни фаъолияти сухансанчии шорехони aсримиëнaгй ин тадкику тасхехи мутуни осори адабй аст[6,85]. Пас маълум мегардад, ки шорехон накду тасхехи матнро бо накди маънй ва маънишиносй дар як поя гузошта, матншиносиро аз рукнхои асосии кори худ хисоб намудаанд. Чунончи аз пажухишоти адабдатшиносон М.Урунова [7], ва Т.Келддаров [4, с.5], бармеояд, шорехи «Гулистон»-и Саъдй Мухаммад Fиëсyддини Ромпурй ва Мухаммад Алавии Шодиободй- шорехи касоиди Хоконии Шарвонй дар муайян кардани асолати матн ва нишон додани тагйирот, тахриру тахриф ва тасхифу тахриби матни осори ин суханварон хидмати арзандаеро ба субут расониданд. Зеро шорехон вазифаи худ медонистанд, ки матни асарро аз чихати тахриру тасхех доварй намуда, оид ба дурустии матн андеша намоянд ва мукаддамтар аз ин матни дуруст ва пурэътимодро тафсиру тасхех намоянд.
Судии Буснавй ин суннати деринаи шархнигориро дар асри XVI давом дода, дар «Шархи Судй бар Хофиз» ба масоили матншиносй таваччухи алохида додааст.Назар ба кавли Ч,.Шанбезода Судй бори аввал осори Хоча Хофизро аз газалдат ва байтхои илхокй тоза кардааст[9]. Хамон тавре ки аз ишороту кайдхои Судй зимни шархи ашъори Хофиз бармеояд, шорех хини шархнависй аз ëздaх нусхаи девони Хофиз истифода бурда, онхоро мукоисаву мукобала намуда, нусхаи дурусту асолатдоштаро интихоб карда, баъд ба он шарх бастааст.Чунончй Судии Буснавй баъди шархи газали «Ба фароги дил замоне назаре ба мохруе» аз мавчудияти ëздaх нусхаи девони Лисонулгайб дар наздаш сухан гуфтааст: «Ин газал дар ëздaх девони мавчуд дар наздамон дида нашуд, аммо факат дар як девон забт буд. Ба хамин муносибат шархаш бо ихтисор гузашт» [3, с.2646].
Дар чои дигар низ ба ин мазмун ишора дорад: «Маълум гардад, ки ëздaх девон дар пеши мо мавчуд аст ва ин ду газал (манзури Судй ин газалхост: «Эй бурда диламро ту бад-ин шаклу шамоил» ва «Рохравонро ишк бас бошад далел» - Б.М.) дар хеч яке онхо пайдо нашуд» [3, с.2592].
Аз ин аснод маълум мегардад, ки Судй дар шархи газалхои Хофиз аз як ë ду нусха истифода накарда, балки ëздaх нусхаи девони Хофизро дар ихтдар дошт, ки барои таъину аник кардани матни сиххату комил ба y кумак мерасониданд. Шорех вазифаи хешро танхо дар тафсири маънй ва маънишиносй иборат надониста, аз хусуси гуногунии нусхахо ихтилофоти матн, сахву хатохои носихон, интисоби ашьор ва ашъори илхокй дар девони Хофиз сухан ба мдан овардааст. Андешахои Судй дар ин маврид аксаран бар пояи далелу бурхонхои кавй буда, дар натичаи киëси нусхахои гуногун ба субут расидаанд.
Судй зимни кор бо нусхахои гуногуни девони Хофиз нусхаи сахехро ба таври возех нишон дода, афзалияти онро аз дигар нусхахо зикр менамояд. Чунончй, зимни шархи байти зерин ба таври сарех аз гуногунии нусхахо сухан ба мдан оварда, бартарии ин ë он нусхаро дар матншиносй таъкид намудааст:
«Сax^aрaм кaрaшмaи вaслaш бaшорaте хуш дод, Ки Kac x^aмешa гирифтори sam Haxo^ad монд.
Дар баъзе аз нусах ба чои «васлаш» - «васлам» вокеъ шуда, бо замири "мим" ва дар баъзеи дигар «сахар таронаи чангам башорате хуш дод» омада, ликулли вачх». Агар «васлаш» бошад, лозим меояд, ки ба «сахар» як «мим»-и мутакаллим (бандаки хабарии -ам-Б.М.) изофа шавад, ба такдири «сахарам» ва агар руи нусхаи «васлам» маъно шавад, ичоб мекунад, ки ба мими мутакаллим» музофе тавдир шавад ба такдири «васли чононам». Аммо агар «чангам» бошад, дигар бо ин такдирхо эхтдач пайдо намекунад» [2, с.1057].
Аз ин иктибос падидор аст, ки шорех хангоми овардани нусхахо хеле бомулохизаву дакикназарона рафтор менамояд, атрофи нусхахо бахс мекунад, тааллукоти замир ва фоилу мафъули амалро хангоми кабули ин ë он нусха таъин менамояд, то маърифатгари хушзавк
дурустр о аз носиддат имтиёз намуда тавонад. Ин рафтори шоред имкон медидад, ки баробари дар сари ва;т ислоду шарди матни ашъори Хофиз маърифатгарро тадричан бо дама мураккабидои накду тасдеди осори адабй ошно намояд ва нисбат ба забони форсй эдтиёткориву бомулодизагй омузонад. Зеро нозукидои забонро садед дарк нанамуда, шеърро маърифат намудан гайриимкон аст. Хусусан, шарди Судй, ки барои маърифатгарони турк нигаронида шуда буд, ин гуна рисолатро адо карда метавонист. Дар зимни маъникушоиву шард зикри сиддат ё галати матн дар пайвастагй бо маълумоту нозукидои забонй сурат гирифтааст, ки ин равиши кор дар такмили дониши сарфиву надвии маърифатгарон мусоидат мекард. Шарди байти зер тасди;и фикри мо менамояд:
«Зи хонацох, ба маихона меравад Хофиз, Магар зи мастии зух,ду риё ба хуш омад.
Дар аксар нусхадо «зухду риё» бо атф во;еъ шуда, аммо дар баъзеи дигар бо изофа аст. Зодири амр ин аст, ки долати изофа ношй аз тасарруфи котибон мебошад. Зеро годе мумкин аст, бо «ё»-и нисбат «зудди риёй» гуянд. Пас маълум шуд, ки бидуни «ё» изофа кардан галат аст» [2, с.1037].
Ба ин монанд аз шард мисолдои фаровонеро фародам овардан мумкин аст, ки доири мавзуи бадсанд вале худ ин ду- се и;тибоси зикршуда далолат менамоянд, ки Судй дангоми шарди ашъори Хофиз як силсила садву галатдои содирнамудаи котибону носихонро нишон дода, бо ин амали худ як мардилаи муайяни тасдеду тоза кардани матни ашъори Хофизро ба анчом расонидааст. Ин амалро нодида гирифтан нодуруст аст. Зеро Судй дангоми шарднигорй чунон ба ашъор бо эдтиёт муносибат менамояд, ки датто мавриди нусхадои ин ё он Fазал домани бадс боз кардааст. Чунончй, дар шарди Fазали тадти шумораи 490-ум бо матлаи зерин овардааст:
Эй дил, ба куи дуст гузоре накардаи, Фурсат зи даст додаву коре накардаи.
«Ин газалро айнан бо табдили радиф дар дарфи «ё» овардаанд. Бо ин матлаи байт: Эй дил, ба куи дуст гузоре намекуни, Фурсат зи даст додаву коре намекуни.
Дар куллиёти девони мавчуд дар наздамон газали мазкур дамон тавр, ки ишора шуда, чузви дарфи «ё» ;айд шудааст ва дар деч кадом чузви дарфи «до» дида намешуд. Магар дар шарди о;ои Сурурй. Пас, иншооллод шардашро зимии радифи «ё» бо радифи «намекунй» (бо дарду радиф) тавзед ходем дод» [3, с.2311].
Ё дар мавриди мисраи «Дар интизори руят мову умедворй» навишта омадааст: «Баъзедо мисраи аввалро «Дар интизори руят моро умедворй» навиштаанд. Бояд гуфт, ки ин нусхаро мухолифи тамоми нусхадои садед навиштаанд. «Дар интизори руят мову умедворй» дуруст аст. Яъне умед дорем, ки туро бубинем» [3, с.2330].
Во;еан, чунин мушодидакориву бомулодизагии Судй дар чараёни шард такрор ба такрор мушодида мешавад. У аз руи манти;и сухан ва мутоби;ати маъно ба ашъор назар намуда, бо далелу бурдони ;авй галат будани нусхадои дигари мавчударо рад менамояд. Хамин манти;и сухан, мутоби;ати маъно ва падлудои дигари эчодиёти шоирро ба инобат гирифта, Судй дар мавриди интисоби баъзе ашъор ба Хофиз издори назар кардааст. Чунончй, и;тибоси зерин далел ба гуфтадои болой шуда метавонад:
«Лутф бошад гар напуши аз гадо^о рутро, То ба коми дил бубинад дидаи мо рутро.
Fазали соби; агарчй дар аксар девондо ноёб аст, аммо интисоби он ба Хоча ба чанд чидат мумкин аст. Яке ин ки мазмуни газал ба тафсили мусофирати Хофиз ба Язд, ки дар ман;абати Хоча навишташуда, наздик аст ва дигар ин ки сабки шеър бо равишу расми шоир муносиб аст. Аммо ин газалро ба Хоча нисбат додан бисёр мушкил аст. Ба далели ин ки аввало, ин газал дар девондо бисёр камёб аст. Сониян, дар газали панчбайтй мукаррар омадани ;офияи се байти он ба хусус, аз адли зав; бисёр баъид аст. Солисан, лугати гадо, ки аз завилу;ул аст, чамъ бастани он бо «до» шоз аст.
Пас асноди ин газал ба Хофиз аз вадй ва заъф аст. Магар ин ки бигуем: ин газалро дар овони дол, яъне замони мубтадй буда, сурудааст. Ва ашхосе, ки дар он замон буданд, баъддо онро бо баъзе девондои шоир илдо; кардаанд. Аммо ба гумони банда, ин газал аз шоирест бо номи Хофизи Шона - адли Табрез, ки ба Хофизи Таро;чй тахаллус дошта, дар наводии Шоми Шариф як ми;дор аз газалдояшро дидам, ки аксар ;офиядояш мисли дамин газал фосид буда, агарчй аз руи чадолат чамъ кардани ин навъ ;авофиро дунар медонист» [1, с.111].
Аз санади овaрдaшyдa пайдост, ки Суди дар мавриди интисоби газал ба Хофиз дyрyдaроз бахс нaмyдa, дар мавриде аз Хофиз бyдaни ин ашъорро чонибдорй менамояд. Баъд онро комилан моли шоири дигар медонанд ва хоса чун сyxaн дар мавриди ;авофии газал рафт, бо боварй мегуяд, ки газал ,аз Хофизи Шона аст.
Ба маврид аст гуем, ки ин асноди Судй хангоми тартиб додани нашри девони ашъори Хофиз ба эътибор гирифта шуда, газали дар боло овардашуда, хатто аз доираи газалдати мансуб ба Хофиз хазф карда шудааст. Дар ин бора мураттиби девони Хофиз Абдурахими Халхолй дар фасли «^азалдати мансуб ба Хофиз» менависад: «Чун газали «Лутф бошад, гар напушй аз гадохо рутро» аз Хофизи Шонатарош аст, чунончй Судй шоири маъруфи турк, дар тарчумаи девони Хофиз тасрех кардааст, бад-ин чихат хазф гардид»[10, с.377].
Ин санад гувохй медихад, ки ба шарти тад;и;и пурраи маводи матншиносии шурух ва баргузидани бехтарини онхо матншиносии муосирро мумкин аст, сарчашмаи муътамаде барои интисоби аншъор, тасхеху тан;ехи матн ва хазфи aбëти илхо;ии Хофиз зери даст ;арор гирад.Ба хар оин ба эътибор гирифтани санадхои марбут ба матншиносии шурухи aсримиëнaгй аз хар чихат ба манфиати адабдатшиносй хизмат хохад намуд.
Агар ба ибтидои ин бахс баргардем, маълум мегардад, ки Судй аз руи ;авофии ашъор на танхо интисоби ин ë он асарро, балки нисбат доштани aбëти алохидаро ба ашъори Хофиз муайян намудааст. Чунончй, Судй ва;ти ташрехи байти:
Ба 6ycmaH рав, ки аз булбул румузи ишц гирй ëd, Ба мацлисa, ки аз ХоФ^ Fазал гуфтан бжмузй. зимни ;офия муайян кардааст, ки ин байт илхо;ан ба Faзaли Хофиз ворид гардидааст: «Чун ;офияи ин байт бо ;офияи байти соби; (бдамузй - Б.М.) якест, ва дар девонхо хам дида намешуд, пас маълум мешавад, ки байти соби; аз они Хоча нест[3, с.2432].
Во;еан, ин байт ва байти ;аблии он, ки дар шархи Судй омадааст, дар девонхои Хофиз, ки зери дасти мо мавчуд буданд, дида нашуд. Ин нукта бори дигар собит менамояд, ки шархи Судй бар Хофиз аз арзиши матншиносй бархурдор буда, маводхои он бояд дар амалияи матншиносй мавриди корбурд ;арор ëбaнд.
Судй чои дигар боз хам аз руи ;офияи ашъор ва як-ду далели манти;й ба ашъори Хофиз ворид гардидани панч байти ;асидаи Салмони Совачиро ба ;айд гирифтааст. Шорех аснои шархи байти
Ба ишци руи ту ХоФ^, тарици бахри балaст, Ки фавт мешавад инак, бие', яке дарëб.
менависад:
«Чун ин байт дар баъзе нусах мавчуд аст, мо хам навиштем. Аммо дар ин ки марбут ба Хоча бошад, чои тардид аст, зеро хам ;офияааш бо ;офияи ма;таи сонй, ки дар девонхо мавчуд аст, муттахид мебошад. Ва хам лафз ки дар мисраи сонй во;еъ шудааст.
Аз газали мазкур панч байти он дар ;асидае, ки Ч,амолиддини Салмон онро ба номи Муизиддин Султон Увайс суруда мавчуд аст. Ва матлаи ;асидаи мазкур бо ин байт шуруъ мешавад:
Зи сими барф замин шуд чун цулзуми ^мо6, Бжву киштии дарëи лаълрa дарëб.
Ин ;асидаи мушойаи Хоча Салмон аст, ки aбëти он мутачовиз аз панчох байт мебошад, пас маълум мешавад, ки нассох дар он ;асида тасарруф кардаву як матлаб ва як ма;таъ пайдо намуда ва онро ба Хоча Хофиз аснод додаанд, зеро эхтимоли таворуд надорад, агарчй Хофизу Салмон муосир будаанд ва мобайнашон тараддуду мухаббат вучуд дошта, чунонки аз ин байти Хоча истинбот мешавад: Байт:
Шаханшaхи Фузшо, пaдшaхи мулки сухан,
Цамaли миллату дин Хaцаи цахaн Салмaн» [1, С.139-140].
Хамон тавре ки аз и;тибоси овардашуда маълум мешавад, ки Судй дар сари матн ами; кор менамояд ва бо табиату фазилати ашъори Хофиз сахт ошно буда, сухани шоирро аз ашъори воридгаштаву сохта ба хубй имтдаз менамояд. Судй бо сабки шеър ва хусусиятхои дигари эчодтети Хофизу Салмон эътибор дода, байтхои илхо;иро берун оварда, маърифатгаронро аз иштибох рахой мебахшад. Хамчунин Судй дар шархи хеш махлутшавии баъзе аз Faзaлхои ин ду суханварро таъкид медорад. Масалан, шорех Faзaли «Гуфтам, ки хато кардиву тадбир на ин буд» -ро дар девони Салмони Совачй ба мушохида гирифта, менависад: «Ин газал биайнихй дар девони Салмон мавчуд аст, аммо махлас (охир, ноëн -Б.М.) -и байт дар он чо дида нашуд, яъне
нест . Дар аксари девони Хофиз дам махласи байт, нест, аммо дар баъзедо байти зерин пайдо шуд ва баёнаш лозим аст:
Гуфтам, ки зи Хофиз ба чи муциб шудаи дур, Гуфто, ки вацт моро доия ин буд» [2, с.14].
Ин равиши кори Судй ба мо имкон медидад, ки бо боварии том бигуем, ки шоред хусусиятдои мудими адабй ва тафаккурй эчодии садаи чадордадумро бо он дама душворидояш дарк менамуд. Хамин назари фарох ва мувофи;ат бо мудиту тафаккури суханвар ба Судй имконияти бештареро мудайё сохтанд, ки у битавонад бо занни голиб соди;ро аз козиб бишносад ва аз байни ашъори Хофиз дурри носуфта ва байти шоир ногуфтаро тамиз намояд. Чунончй, зимни шарди байти зерин Судй менависад:
«Ба шукри сухбати асхобу ошноии бахт, Ба ёд дор гарибони дашту сахроро.
Ин байт дар девондои Хофиз ба нудрат дида шуда ва занни голиб аст, ки моли Хофиз набошад, аммо барои татимаи фоида навишта шуд» [8, с.32].
Судй бо табиати ашъори Хофиз сабк ва шеваи баёни шоир сахт ошност, камтарин ихлол аз ;абили такрор шудани ;офия ё зикри нодурусти замирро эдсос намуда, дар мавриди ондо андеша менамояд. Масалан, шоред таъкид медорад, ки «Аз такрори лафзи он маълум мешавад, ки ин байт ва байти соби; моли Хоча нест. Аммо барои татимаи фоида шард дода шуд» [2, с.646].
Фазилати суханшиносии Судй дар мавриди шарди рубоиёти Хофиз, махсусан дар му;обалаю му;оисаи рубоиёти шоир бо чадормисраъдои шоирони дигар, мисли Амир Хусрави Дедлавй, Умари Хайём ва дигарои равшантар зодир мешавад. Чунончи, у аз хусуси рубоии ба ин матлаъ гуфташуда, андешаронй намуда, нависад:
Цонам ба фидои он, ки у ахл бувад, Сар дар цадамаш, агар нихи сахл бувад.
«Ин рубой аз Хайём аст. Баъзедо руи адами иттилоъ ин чо навиштаанд» [2, с.646].
Судй бо дамин ишора иктифо намуда, дар мавриди ба Хофиз нисбат додани ин рубой чизе намегуяд ва дамчунин далели аз Хайём будани рубоиро нагуфтааст. Мо низ аз мачмуи рубоиёти Хайём, ки имруз зери дастамон буд, ин рубоиро пайдо накардем, баръакс он дар аксари нусхадои девони Хофиз дида шуд.
Ин санад гуводй медидад, ки на дама асноди овардаи шоредон дар мавриди интисоби ашъор ба во;еият наздиканд. Аз ин вачд, ба ин ;абил ишораву ;айддо ботааммул назар намудан ба фоидаи кор аст.
Дар мавриди арзиши матншиносии шарди Судй тава;;уф намуда, илова намудан бамаврид аст, ки шард аз баъзе иштибодот низ холй нест. Судй барои та;вияти андешаи хеш ва ё бадри исботи маонии баёншуда аз суханварони дигар абёти зиёдеро и;тибос кардааст ва дар аксар маворид муаллифи и;тибосро зикр менамояд. Вале долатдое ба мушодида мерасад, ки Судй муаллифи и;тибосро нодуруст оварда, боиси сар задании иштибоди наву тоза гардидааст. Масалан, як байти Хилолиро ба номи Осафй ба ин тари; сабт кардааст:
Як ду - рузе сабр кун, эй цони бар лаб омада, Чунки мехохам ба пои дуст биспорам туро [1, с.93].
Ин байт аз Fазали маъруфи Бадриддини Хилолй мебошад, ки матлааш ин аст: Тарки ёри кардию ман хамчунон ёрам туро, Душмани цонию аз цон дусттар дорам туро.
Гузашта аз ин, Судй дар байти и;тибосшуда мисраи дуюмро бо тагирот овардааст, ки шакли садеди ои бояд чунин бошад: «3-он ки ходам дар дузури дуст биспорам туро». Ё ин ки Хучанду Хоразмро шадри узбекону чагатоя гуфтани Судй далел бар он аст, ки шоред аз ;аламрави забони форсй иттилое надоштааст. Шоред дар масири шарди байти зерин ин андешаро тал;ин сохтааст:
Хофиз чу тарки гамзаи туркон намекуни, Дони, куцост цои ту, Хоразм ё Хуцанд.
«Шадри Хоразм ва шадри Хучанд дар Мовароуннадр ном шадрест, ки аз сарзаминдои атрок, яъне диёри узбеку чагатой мебошад» [2, с.1063].
Боз дам дар чои дигар адли Самарканду Бухороро турк гуфта, хатои фодишеро содир намудааст: «Самарканду Бухоро - номи ду шадрест, ки мардумони дар ду турканд» [1, с.25].
Хамин тарик;, дар заминаи ин маълумот ба хулосае мерасем, ки Судй побанд ба калимаи «турк» гардида, ки он дар мисраи аввали хар ду байт омадааст, ин шахрхоро ба туркон нисбат додааст. Вобаста ба ин бояд зикр намуд, ки туркгароии Судй дар ин гуна маворид равшан аён шудааст, харчанд ки уро наметавон сирф туркгаро гуфт. Модом, ки ха;и;ати хол чунии аст, манти;ист, ки он ангезаеро, ки Судиро ба туркгарой водор кардааст, аз мухиту замони шорех бояд чуст. Судй наметавонист дар чунин як мухити туркй зиндагонй намуда, аз инхисори он берун монад. Ин шорех баъзан аз хад зиёд туркгарой намуда, дар шархи вожаи «Туркистон»-и байти зер аз ;аламрави инсоф хам гузаштааст:
Ду чашми масти ту ошуби цумла Туркистон, Ба чини зулфи ту Мочину Х,инд дода хироц. «Туркистон - Самарканду Бухоро, ин навохй то худуди Хинд Туркистон номида мешавад» [2, с.638].
Ин гуна туркигароихои Судй ва шархи маглути уро Бахоуддини Хуррамшохй дар «Хофизнома» -и хеш борхо таъкид намуда, маънои аслй ва дурусти ин гуна таъбирхоро бо камоли огохиву доной сабт намудааст [2, с.8-109, с.135 - 1163].
Дар натичаи омузишу бардоштхо дар мавриди арзиши матншиносии шарх ба чунин хулосахо расидан мумкин аст:
1.Судй барои муайян намудани асолати сухан ва сиххати калимоти суханвари Шероз хадамоти босазоеро анчом дода, аз руи бештар аз дах нусхаи девони Хофиз ин амалро ба чо овардааст.
2.Шорех зимни кор бо нусхахои гуногуни девони Хофиз нусхаи сахехро ба таври возех нишон дода, афзалияти онро аз дигар нусхахо зикр менамояд.
3.Муфассир дар чараёни шарх ба манти;и сухан, мутобиати маъно ва тааллу;оти шеърй (;офия, радиф ва f.) эътибори чиддй дода, дар мавриди интисоби баъзе аз ашъор ба Хофиз ва ё байтхои илхо;й ибрози назар намудааст, ки дар матншиносии девони Хофиз ба эътибор гирифтани онхо судманд хоханд буд.
4.Шорехи Хофиз дар сари матн ами; кор менамояд ва аз табиату фазилати шеъри суханвари Шероз огохии комил дорад ва сухани шоирро аз ашъору абёти илхо;й имтиёз медихад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Буснавй, Мухаммад Афандй Судй. Шархи Судй бар Хофиз. Тарчумаи доктор Исмат Сатторзода.-Техрон, 1372.-636 с.-1 ч.
2. Буснавй, Мухаммад Афандй Судй. Шархи Судй бар Хофиз. Тарчумаи доктор Исмат Сатторзода.-Техрон, 1372.-1474 с.-2ч.
3. Буснавй, Мухаммад Афандй Судй. Шархи Судй бар Хофиз. Тарчумаи доктор Исмат Сатторзода.-Техрон, 1372. - 2904 с.-4ч.
4. Келдиёров, Т. С. «Шархи ;асоиди Хо;онй» - Алавии Шодиободй ва масъалахои маърифати бадеии ашъори Хо;онй. - Рисола барои дарёфти дарачаи илмии номзади илмхои филологй. Хучанд, 2000.-163с.
5. Келдиёров, Т. С. Комментарии Шодиобода и проблемы художественного восприятия поэзии Хакани. Автореф. дисс. канд. филол. наук. - Худжанд, 2000.-24с.
6. Насриддинов, А. Шархнависй дар таърихи адаби форс- точик. К^.-2. -Хучанд: Нашриёти давлатии ба номи Р. Ч,алил, 2001,- 262с.
7. Урунова, М. Лексикографические особенности «Бахори борон»-и комментария «Гулистон»-а Мухаммада Гиясуддина Ромпури. Автореф. дисс. канд. наук. - Душанбе, 1993.-25 с.
8. Хуррамшохй, Б. Хофизнома. Шархи алфоз, аълом, мафохими калидй ва абёти душвори Хофиз, Техрон,1372.
9. Шерозй, Хофиз.Куллиёт/Мураттиби китоб ва муаллифи сарсухан Чдмшед Шанбезода. Мухаррир М. Шералй. - Д.: Ирфон, 1983. - 672 с.
10.Шерозй, Хофиз Хоча Шамсуддин. Девон. Ба тасхехи Абдурахими Халхолй,- Техрон: Интишороти Хофиз.- 1369.
REFERENCES:
1. Busnavi, Muhammad Afandi Sudi. Sudi's Commentary on Hofiz. Translated by Dr. Ismat Sattorzoda. -Tehran, 1372 hijra. - 636 p. - V.1.
2. Busnavi, Muhammad Afandi Sudi. Sudi's Commentary on Hofiz. Translated by Dr. Ismat Sattorzoda. - Tehran, 1372 hijra. - 1474 p. - V.2.
3 . Busnavi, Muhammad Afandi Sudi. Sudi's Commentary on Hofiz. Translated by Dr. Ismat Sattorzoda. - Tehran, 1372 hijra. - 2904 p. -V.4.
41. Keldiyorov, T.S. "Commentary on Hoqoni's Poetry" - Alavi Shodiobodi and Issues Beset with Imaginative Enlightenment of Hoqoni's Poetry: candidate dissertation in philology. - Khujand, 2000, -163 p.
5. Keldiyorov, T.S. Shodiobodi's Comments and the Issues Beset with Imaginative Enlightenment of Hoqoni's Poetry: synopsis of candidate dissertation in philology. - Khujand, 2000. - 24 p.
6. Nasriddinov, A. Commentary on the History of Persian-Tajik Literature. -P.2. - Khujand: Rahim Jalil, 2001, - 262 p.
7. Urunova, M. Lexicographic Peculiarities of "Spring Rain" in the Commentary of "Guliston" by Muhammad Giyasuddin Rompuri: synopsis of candidate dissertation in philology. - Dushanbe, 1993. - 25 p.
8. Khurramshahi, B. Hofiz-Name. Explanation of Language, Proper nouns, Key Concepts and of Hofiz's Difficult Verses, - Tehran, 1372 hijra.
9. Sherozi, Hofiz. Collection of Compositions / compiler and author of the introduction: Jamshed Shanbezoda / under the editorship of M.Sherali. - Dushanbe: Cognition, 1983. - 672 p.
10. Sherozi, Hofiz. Khoja Shamsuddin. Divan / under the editorship of Abdurahimi Khalkhali, -Tehran: Publishing-house named after Hofiz. - 1369 hijra.
