CC BY
95
УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ _ _ 3 ~
ФИЛОЛОГИЯИ точик ТАДЖИКСКАЯ ФИЛОЛОГИЯ
С. Азизов
НУСХАШИНОСИИ «ФИХИ МО ФИХИ»-И МАВЛОНО ЧАЛОЛУДДИНИ БАЛХЙ ВА МАБО^ИСЕ ДАР ТАСХ.ЕХ.У НАШРХ.ОИ ОН
Вожах>ои калидй: Цалолуддини Балхй, "Фщи мо фщи", нусха-шшосй, адабиёти ирфонй
«Фих,и мо фихи»-и Мавлоно Цалолуддини Румй яке аз намунахои бехтарини насри ирфонии форсу точик ба шумор меравад, ки бо шеваи нигориши хос, бахсу баррасихои мухи ми суфиёна дар он маъруфияти тамом касб намудааст. Аз руи гуфтаи Тавфики Субвднй беш аз 40 нусхаи хаттии ин китоб дар фехристи нусхахои хаттии китобхонахо омадааст. Илова бар ин Субхонй дар идома меафзояд, ки баъзе аз нусхахои хаттии «Фихи мо фихи» аз назари фехрист-нависон дур мондааст. У мегуяд: «Масалан, ду нусхаро дар китобхонаи «Афюнкараи Х,исор» дида будам, ки дар (|)ехрисгхои дигар наёфтам. Зохиран агар дакикгар баррасй шавад, нусхахои бештаре пайдо хохад шуд (6, ёздах).
Сид цик Бехзодй дар «Китобшиносии Мавлоно» бо ихтисор якчанд нусхахои кухани «Фихи мо фихи»-ро муаррифй кардааст (10,555-559).
Китоби "Фихи мо фихи" то ба имруз хеле зиёд ба чоп расидааст. Аз фехристи тартибдодаи Сиддики Бехзод дар "Китобшиносии Мавлоно" чунин ба назар мерасад, ки нахустин чопи ин китоб соли 1318 х. кА1900м. дар Шероз сурат гирифтааст. Аммо аз чониби кадом мусаххех ба анчом расидани он зикр нашудааст. Тавфики Субхонй низ дар мукаддимаи худ бар «Фихи мо фихи» соли 1318 х-К-/1900м. ба чоп расидани онро дар Шероз зикр мекунад, аммо дар хусуси чигунагии ин нусха чизе нагуфтааст.
Машхуртарин I асхехи "Фихи мо фихи" бо кушиши Бадеуззамо-
ни Фурузонфар анчом шудааст, ки ибтидо ба соли 1330 х.к.\ 1951м. дар донишгохи Тсхроп ба чоп расид. Инчунин, соли 1346х.к.\1927м. дар асоси хафт нусхаи хаттй дар Хдндустон ин китоб руи чопро дидааст. Ба таъкиди Фурузонфар таърихи китобати нусхаи кухантарини чопи Хдндустон ба соли 1105 х.к.\1694м. будааст. Фурузонфар дар хусуси ин нусха навиштааст, ки харчанд нусхаи Х,индустон бар нусхаи чопи Техрон бартарият дорад, аммо мавриди эътимод нест. Аз он чихат. ки нусхахои он кадимтар нест ва тасарру-фоти носих дар он рох ёфтааст ва инчунин изофоте дар он дида мешавад, ки аз шева ва сабки баёни Мавлоно нест (5,13).
Як чопи дигарион соли 1333-1334 х.к.\1915-1916м. дар Техрон. бо саъю эхтимоми Мирзо Мухаммад Х,ошими Хонсорй ба чоп расид. Дар хусуси чигунагии ин нусха устод Фурузонфар, Тавфик Субхонй ва дигар мухаккикон чизе нагуфтаанд ба гайр аз он ки Фурузонфар зимни муаррифии нусхаи Хдндустон гуфта, ки бар нусхаи чопи Техрон бартарият дорад.
Нусхаи тасхех ва ба чоп омодакардаи Бадеуззамони Фурузонфар аз бехтарин чопхои интикодии «Фихи мо фихи» эътироф шудааст. Ин нусха то кунун дах маротиба руи чопро дидааст. Фурузонфар хашт нусхаи хаттй ва чопиро дар тасхехи «Фихи мо фихи» дар даст доштааст, ки аз шаш той он истифода кардааст.
Устод Фурузонфар илова бар тасхехи «Фихи мо фихи» дар хачми 85 сафха бар ин китоб хавошй ва таъликот навишта, ки бисёр арзишманд буда, барои хонанда дар мавориди зиёде кумак мекунад. Инчунин фехристхои аходис, калимоти бузургон ва амсол, ашъори арабй ва форсй, луготу таъбироти хавошии китоб арзиши кори Фурузонфарро боз хам афзудааст.
Абдулбокии Гулпинорлй - мухаккики турк хангоми тарчумаи «Фихи мо фихи» зимни баррасй ва мутолааи нусхахои хаттии он, нигохи интикодй ба тасхехи Фурузонфар доштааст. Гулпинорлй бештар перомуни масоили нусхашиносй ибрози назар мекунад ва таъкид медорад, ки дар китобхонахои Туркия чанд нусхаи хаттии «Фихи мо фихи»-ро дарёфт карда, ки машхуртарин ва чомеътарини онхо шумораи 2111 дар музеи Куния аст, ки Фурузонфар ин нусхаро хини тасхехи «Фихи мо фихи» дар даст надошт. Гулпинорлй бар он аст, ки нусхаи шумораи 2760, ки асоси кори Фурузонфар буд, галатхо ва нуксонхои зиёд дорад ва у бо вучуди ин аз ин нусха бештар бахра бурдааст. У таъкид мекунад, ки Фурузонфар мебоист аз шеваи
УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ - 5 -
илтикотй истифода мекард. Гулпинорлй беш аз 30 мавридро баршумурда гуфтааст, килагзишхои Фурузонфар дар тасхехи «Фихи мо фихи» он кадар зиёд аст, ки ин китобро гайри кобили истифода кардааст (4,135).
Албатта, тасхехи Фурузонфар холй аз нуксу камбудй нест, аммо ин доварихои Гулпинорлй, ки мегуяд «ин китобро гайри кобили истифода кардааст» ба назари инчониб гайримунсифона аст. Аввалан, ин ки Фурузонфар шеваи тасхехи «Фихи мо фихи» -ро бар асоси кухантарин нусхаи мавчуд анчом додаст. Ин шеваи тасхехро дар илми матншиносй мухаккикон «Накду тасхехи муттако бар нусхаи асос (архетип) номидаанд, ки аз равишхои макбул ва писандидаи маншиносй махсуб меёбад»(3,47). Дар ин шеваи тасхех мухаккик бар асоси кухантарин нусхаи мавчуд набояд тагйире бар матни асосй ворид кунад. Аммо мухаккикро зарур аст, ки нусхаи асосро бо дигар нусхахо мукоиса намуда дар поварак нусхабадал-хоро нишон дихад. Ин равиши тасхех аз мусаххех такозо мекунад, ки «...хатто дар мавридхое, ки забти нусхахои дигар нисбатан солиму сахех ба назар мерасанд, матни асосй тагйир дода нашавад» (3,48). Устод Фурузонфар дар тасхехи «Фихи мо фихи» ин равишро риоя намуда, бархе аз галатхои нусхаи асосро дар матн оварда, хама маврид дар поварак тавзех дода, ихтилофи дигар нусхахоро низ ба унвони нусхабадал зикр намудааст. Яъне Фурузонфар аз меъёру санчахое, ки илми матншиносй аз мусаххех такозо дорад, берун набаромадааст.
Аз суи дигар, Гулпинорлй таъкид карда, ки «Фурузонфар мебоист шеваи илтикотиро ба кор мебурд». Накду тасхехи илтикотй рави-шест, ки дар асоси якчанд нусхаи муътабару муътамад сурат мегирад (3,48). Ин равиш дар он маврид ба кор бурда мешавад, ки нусхаи муътабар ба даст наояд. Инчунин накду тасхехи илтикотй аз равишхои бисёр нозук ва мушкил аст, зеро гохо маврид мусаххех завку саликаи худро ба кор бурда бар матни асл тасарруфоте мекунад, ки ин кор хилофи илми матншиносй аст. Аз ин чихат гохо ин шеваро «тасхехи камарзиш ва завкй хисобидаанд». Аз ин ру «накду тасхехи илтикотй дар мукоиса бо равиши аввал донишу тачриба ва нуктасанчию эхтиёти бештари илмиро талаб менамояд» (3,49).
Бадеуззамони Фурузонфар аз он шаш нусхаи хаттие, ки дар даст дошт, танхо дуто аз онхо нусхаи муътабар буданд, ва шеваи илтикотй бояд аз руи якчанд нусхаи муътабару муътамад сурат бигирад. Чунонки дар боло зикр шуд, Фурузонфар нусхаеро, ки хамчун асос
кдрор дода буд, бар ин далел, ки таърихи китобаташ кадимтар аз дигар нусхахо ва мукобала шуданаш бо нусхаи аслй, яъне нусхаи шумораи 2760 китобхонаи Фотехи Истамбул, асоси кори худ карор дод. Бояд таъкид намуд, ки худи Гулпинорлй асоси кори худро бар нусхаи музеи Куния ба шумораи 2111 карор дода буд. Мавсуф ин нусхаро танхо дар чомеъ ва хушхату хушхон буданаш нусхаи асосй шинохта, ки сарнавишти таърихи китобати он низ дакик нест. Ба гайр аз хушхату хушхон будани нусха Гулпинорлй дигар далеле дар бораи ахамият ва бартарии он аз нусхаи асоси Фурузонфар шумораи 2760, ки соли 716 х.\1316м. китобат шуда, ироа надодааст (4,137).
Чунин менамояд, ки даъвохои Гулпинорлй нисбат ба тасхехи Фурузонфар пояи мустахкаме надоранд. Бо ин хама, то кунун мухак-кикон нусхахои зиёди «Фихи мо фихи»-ро муаррифй намудаанд, аммо хамоно нусхаи шумораи 2760 китобхонаи Фотехи Истамбул, ки нусхаи асоси Фурузонфар буд, хануз бар таърихи китобат акдами нусахи мавчуд аст. Илова бар ин аз пешгуфтори Фурузонфар бар-меояд, ки дар чопи ин китоб аз хамкории мухаккиконе чун, доктор Муин, Мударриси Разавй, Забехуллохи Сафо бархурдор будааст.
Агарчи чопи Фурузонфар хануз эътибори худро аз даст надода ва борхо ба чоп расидааст, лекин ба назар мерасад, ки бо пешрафти илми матншиносй дар заминахои нусхашиносй ва пажухишоти ирфонй зарурати тасхехи чадиди ин асар ба миён омадааст.
Нусхаи тасхехнамудаи устод Б.Фурузонфар борхо аз суи инти-шороти ' Амири кабир"(чопи дахуми он дар соли 1384х.\2005м.) ба чоп расидааст. Ба иловаи ин аз якчанд нашри ин китоб хабардор шудем, ки аз руи нусхаи тасхех намудаи Фурузонфар бо иловаи пешгуфторе аз чоп баромадааст. Хдтто чунин чопи ин китоб аз тарафи баъзе аз мухаккикон хам шудааст, ки гасхехи Фурузонфарро айнан чоп намуда, ба чойи номи у исми худашонро гузошта, ба унвони гасхехи нав муаррифй намудаанд. Дар бархе аз чунин чопхо дар мукаддима ишора нашудааст, ки чопи хози р аз руи нусхаи гасхех кардаи Фурузонфар ба нашр расидааст. Аммо хини мукоиса маълум мегардад, ки асос нусхаи тасхех намудаи устод Фурузонфар будааст, ки асосии ин нусах ва тавзехи мухтасари онон дар робита ба ин бахс ба таври зайл аст.
1.Фихи мо фихи. Тасхехи дуктур Митро Мехрободй, чопи дувум.- Техрон: Дунёи китоб,1386 х.\2007м
Чопи мазкури ин асари Мавлоно аз руи нусхаи Фурузонфар сурат
--- . _
УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ 7 ~
гирифтааст, аммо бар хилофи одоби илмй ин мухаккик ба чойи он ки номи Фурузонфарро ба унвони мусаххехи китоб дар чилди он гузорад, исми худашро навишта, тасхехи чадид номидааст. М. Мехрободй як пешгуфторе, ки хамагй 29 сатр аст, пеш аз мукадди-маи Фурузонфар навишта, ки чунин огоз мешавад: "Китоби хозир чадидтаринтасхех аз "Фихи мо фихи" -яке аз шохкорихои Мавлавй аст" (1,78).
Агарчи Мехрободй дар пешгуфтори китоб навиштааст, ки "китоби хозир чадидтарин тасхех аз "Фихи мо фихи" мебошад, аммо пас аз мукобалаи ин нусха аз чониби донишманди эронй Акбарзод бо чопи устод Фурузонфар маълум гашт, ки ба гайр аз он пешгуфтори кутох Мехрободй хеч гуна тасхех ё мукобала анчом надодааст. Вай хатто ягон нусхаи хаттии "Фихи мо фихи"-ро надидааст ва тасхехи Фурузонфарро, ки бар асоси шаш нусхаи хаттй сурат шрифта буд, ба номи худ мунташир кардааст (1).
2. Фихи мо фихи. Бо мукаддимаи дуктур Ч,аввод Салмосизода.-Техрон:Икбол, чопи панчум, 1385х. 2006м. 244сах.
Ин нусха хам аз руи тасхехи устод Фурузонфар бо мукаддимае дар хачми 25 сафха бо калами Ч-Салмосизода ба нашр расидааст. Дар мукаддима муаллиф дар бобати нусхашиносии ин китоб бахсе накарда ва умуман дар хусуси чонхои он сухан нанамудааст. Ачиб ин ки акаллан ёдрас накарда, ки чопи хозир аз руи тасхехи Фурузонфар сурат гирифтааст. Нафаре, ки бори аввал, бидуни огахй аз нусхаи устод Фурузонфар ин нусхаро мебинад, аз он ки муаллифи мукаддима дар бобати нусхахои ин китоб чизе намегуяд, дар хайрат мемонад ва шояд гумон мекунад, ки тасхехи матн аз тарафи муаллифи мукаддима анчом шудааст. Пас аз мукобалаи ин нусха ба тасхехи Фурузонфар ба мо маълум гашт, ки ин чоп аз руи тасхехи он факид будааст. Матни "Фихи мо фихи" дар чопи Фурузонфар дар хачми 210 сафха ва дар ин чоп дар хачми 212 сафха мебошад. Тафовути ин чоп аз чопи устод Фурузонфар дар он аст, ки веростор чопи матни Фурузонфарро бе овардани нусхабадалхо. ва хавошию таъликот ва фехристхои охири китоб ба чоп расони-дааст. Инчунин он калима ва иборотеро, ки дар нусхаи асоси Фурузонфар дида намешуд ва у аз нусхабадалхо дар даруни кавс шрифта буд, дар ин чоп бе ягон ишора аз кавс берун дар матн оварда шудааст.
Умуман маълум нест, ки Салмосизода дар чоп кадом шеваро ба кор бурдааст. Чунонки зикр намудем, дар пешгуфтор дар ин бобати
нусахи мавриди истифода ва шеваи кор хеч сухане нарафтааст. Дар пешгуфтор навиштааст, ки "Ин асари беназир ва бадил мачмуае аст муштамил бар ду чилд, мутазаммини такрироти Мавлоно, нишонае азтазкирот... (7, х). Аммо маълум нест, ки бо кадом далел ва ё аз руи кадом нусха Салмосизода "муштамил бар ду чилд" гуфтааст. Ба гайр аз ин муаллифи пешгуфтор дигар хеч яке аз мухаккикон китоби "Фихи мо фихи"-ро дар ду чилд нагуфтаанд. Худи Салмосизода низ матни аз руи нусхаи Фурузонфар чоп намудаашро муайян накардааст, ки чилди аввал то кучо асту чилди дуввум аз кучо ofo3 мешавад. Муаллиф танхо он пешгуфтори навиштаашро "мукаддимаи дафтари аввали китоби "Фихи мо фихи" дар хачми 16 сафха ва "чилди дуввум аз китоби Фихи мо фихи" дар 9 сафха чудо намудааст. Дар ofo3 як дебоча дар хачми 3 сафха дорад.
Мукаддимаи муаллиф ба зерфаслхо чудо шудааст, ба монанди "Тарочими ахволи бузургон", "Хдзрати Алй амири муъминон", "Курьонро аз Алй бояд омухт", "Куръони карим", "Равобити танготанги "Маснавии маънавй" бо китоби "Фихи мо фихи", "Касди Мавлоно дар "Маснавии маънавй", "Сирру сардор дар "Фихи мо фихи" "амир Парвона", "Масолили самоъ" "Шеър ва шоирии Мавлоно", "Масоили зан дар "Фихи мо фихи".
Аз ни1 охи илмй мукаддимаи муаллиф дорой на он кадар арзиши баланд аст, зеро муаллиф ягон бахси илмие накардааст. Чунонки аз номи зерфаслхои мукаддима, ки дар боло оварда шуд, маълум аст, мукаддима на бар пояи илмй, балки бар пояи мазхабй таълиф шудааст. Муаллифи пешгуфтор кушиш намудааст, ки "Фихи мо фихи"-ро хамчун як асари мазхабй шиа муаррифй намояд. Аммо бар ахли илм пушида нест, ки "Фихи мо фихи" аз шевотарин насри ирфонии адабиёти классикии форсу точик аст, ки Мавлоно дар он масоили бешумори ирфонй, фалсафй, ахлокй, динй, адабй ва ...баррасй намудааст.
Ч,аввод Салмосизодаро мебоист дар мукаддима ишорае мекард, ки чопи хозир аз руи гасхехи Фурузонфар сурат гирифтааст. Мутаассифона, дар хеч чой аз китоб исми устод Фурузонфар дида намешавад ва хол он ки кори гасхехи матни осори классикон аз душвортарин ва сангинтарин корхо мебошад. Ба назари инчониб ингуна чонхо кори тасхехи бузургоне чун Фурузонфарро нодида гирифтан аст. Ва дигар ин ки ононе ки дар рохи илм хидмат меку-нанд, набояд пойбанди мазхабй хеш бошанд ва хар чизеро ки хоханд
С УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ ~ 9 ~
бар пешгуфтори китобхои бузурге чун "Фихи мо фихи" нависанд. Бо ин хама, агарчи Салмосизода худро хамчун мусаххех ном набурда, аммо номи Фурузонфарро хам ёд накардааст. Ба гайр аз мукаддима дигар хеч изофае бар матн ворид насохтааст.
3. Маколоти Мавлоно (Фихи мо фихи). Вероиши матн аз Ч,аъфар Мударриси Содикй -Техрон:Нашри марказ,1376 х.\1997м. 236 с.
Аз мукаддимаи Содикй бармеояд, ки ин чоп аз руи нусхаи Фурузонфар буда, веростор дар хама маврид ихтилофи ду нусхаи Фурузонфарро ба назар шрифта ва кушиш намудааст, ки матни наздиктар ба аслро омодаи чоп созад. Тафовути ин чоп аз нусхаи Фурузонфар дар он аст, ки веростор тамоми матнхои арабиро хазф намудааст, магар дар мавридхое, ки ибороти арабй чузъи чудоно-пазири матн будааст ва хазфи он бар матн халал ворид мекард. Ашъори форсй ва арабиро низ тамоман хазф намудааст, магар як байти Саной, ки ба сурати наср навишта кардааст. Илова бар ин хазфхо веростори матн он бахш аз матолиби хар фасл, ки мустаки-ман дар тафсиру ташрехи шеър баён шуда, хазф кардааст. Агар матни чопи Фурузонфар дар хачми 210 сафха бошад, дар ин нусха дар хачми 193 сафха омадааст.
Коре ки веростор бар чопи Фурузонфар анчом дода, ин аст ки худ дар мукаддима мегуяд: "Бидуни хеч дахлу тасарруф дар сабки навиштор ва бидуни хеч сайкалкорй ва эъмоли саликае дар чихати сода кардани матн, ки пас аз фаслбандй ва тартиби фусул бо нуктагузорй, прографбандй, фосилагузорй ва якдасткардани расмулхат ва хазфхое дар чихати айни худи матн, барои хонанда мухайё шуда" (8, бисту ду).
Инчунин тартиби матни китоб аз руи нусхаи Фурузонфар набуда, балки веростор худ матнхоро аз руи мантик пайихам гузоштааст. Дигар тафовути ин нусха аз дигар нусхахо он аст, ки веростор аз даруни хар фасл чумлаеро баргузида ба унвони хамон фасл гузоштааст. Хдвошй ва таъликоту фехристхои Фурузонфар низ хазф шудааст ва худи веростор дар охир як фехристи вожанома ва номнома тартиб додааст.
Дар мачмуъ ин чоп яке аз чопхое аст, ки барои оммаи мардум тахия шудааст.
Фихи мо фихи (ва пайвастхои навёфта). Ба тасхехи Тавфики Субхонй.- Техрон: Китоби Порса, чопи дувум,1389х.\2010м. 24+444с.
Пас аз гузашти солхо ба тасхехи устод Фурузонфар бо истифода
аз нусхахои хаттй, китоби "Фихи мо фихи" аз чониби Тавфики Субхонй тасхех ва чоп карда шуд. Тасхехи Субхонй бар асоси нусхаи шумораи 2111-и китобхонаи Куния ва дар канори ин нусха аз нусхахои зер истифода намудааст:
1. Нусхаи шумораи 79, музеи Мавлоно дар Куния.
2. Нусхаи шумораи 2760, китобхонаи Фотехи Истамбул (нусхаи асоси Фурузонфар).
3. Тарчумаи Абдулбокии Гулпинорлй аз "Фихи мо фихи" бар асоси нусхаи шумораи 2111.
4. Тарчумаи Арберй аз "Фихи мо фихи".
5. "Фихи мо фихи" чопи соли 1318х.\1900м. дар Шероз, мутаалик ба китобхонаи Шафеии Кадканй.
Нусхаи музеи Мавлоно дар Куния ба шумораи 2111, асоси кори устод Субхонй аст ва J дар муаррифии ин нусха навиштааст, ки таърихи китобат надорад (6, нонздах). Бахмани Нузхат низ дар муаррифии ин нусха навиштааст, ки таърихи китобати он ба таври катъй мушаххас нест. "Шояд таърихи китобати онро бар асоси таърихе, ки дар барги 2о намоён аст, битавон дар худуди авохири карни хаштум ё авоили карни нухум донист"(4,136). Ва ин нусха, чунонки зикр шуд дар тарчумаи Гулпинорлй хамчун нусхаи асос истифода шудааст. Оид ба хусусият ва чигунагии ин нусха ниг. ба пешгуфтори Субхонй ба "Фихи мо фихи" сах15-18 (6).
Нусхаи шумораи 79 музеи Мавлоно дар Куния аз чумлаи нусахи дигари мавриди истифодаи Тавфики Субхонй мебошад. Он изофотеро, ки мусаххех "пайвастхои навёфта" номидааст, аз руи хамин нусха баргирифтааст. Таърихи китобати ин нусхаро мусаххех 753хА1352м. гуфтааст (6,17).
Ин нусха муштамил бар осори Мавлоно ва наздикони J будааст. Аз руи гуфтаи Субхонй ин нусха хафт рисоларо шомил аст, ки онхо "Маориф"-и Султонулуламо, "Фихи мо фихи", "Мактубот", "Мачолиси сабъа". "Баъзе аз суханони Мавлоно", "Маориф"-и Сайид Бурхониддини Мухаккик, "Маколот"-и Шамсиддини Табрезй.
Устод Субхонй бар асоси хамин нусха "Мачолиси сабъа"-и Мавлоноро низ i асхех ва ба чоп расонидааст ва дойр ба арзишу ахамият ва чигунагии ин нусха дар пешгуфтори "Мачолиси сабъа" муфассалтар маълумот додааст (9,13-16).
Аз пешгуфтори мусаххех чунин бармеояд, ки нашри Порса матни хуруфчинишуда аз нусхаи тасхехи "Фихи мо фихи"-ро ба у медихад
С- • 11 УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ _)- 11 -
ва тасхеху чопи мучадцади онро ба у пешниход мекунад. Тавфики Субхонй ин пешниходи аз суи нашри Порса кардаро мепазирад ва бо камоли фурутанию хоксорй дар хусуси тасхехи Фурузонфар ингуна гуфтааст: "Хдргиз ба сарофати арзаи "Фихи мо фихи" наяфтода буд, чун муътакид буду хает, ки устод Фурузонфар дар он китоб низ, хаммонанди дигар осораш корро тамом кардааст. Бо он ки медонист, нусхаи 79 аз "Фихи мо фихи" изофоте бартасхехи устод Фурузонфар дорад, ки дар ин чо он изофотро "найвастхои навёфта" номидааст, боз алокае ба тасхеху интишори он эхсос намекард" (6,20).
Инчунин Субхонй нусхаи тасхех намудашро ба се нафар аз мавлавишиносони бузург Б.Фурузонфар, А.Гулпинорлй ва А. Арберй бахшидааст.
Агар ду матни тасхех ва чопшудаи устод Фурузонфар ва Тавфики Субхониро канори хам гузорем, чунин тафовутхо ба назар мерасанд:
1. Матни тасхехи Фурузонфар бидуни мулхакот дар 209 сафха омада бошад, тасхехи Субхонй бидуни пайвастхои навёфта ва мулхакот дар 228 сафха омадааст. Аз сафхаи 229 то 238 "Пайвастхои навёфта" ва аз сафхаи 239 то 265 " Баъзе аз суханони Мавлоно Цалолуддини Румй" карор дорад, ки мусаххех ин ду бахшро аз нусхаи 79 зикр кардааст, ки дар чопи Фурузонфар дида намешуд. Субхонй илова ба фехристхои Фурузонфар фехристи оёти Ку р ьон ва фехристи чойхо ва китобхоро илова намудааст. Дар охир дар хачми 4 сафха китобнома дорад, ки дар чопи устод Фурузонфар дида намешавад.
2. Дигар аз тафовути ин ду нусха дар таъликот ба назар мерасад. Субхонй таъликоти Фурузонфарро низ пас аз матн овардааст ва танхо дар чанд маврид, ки ниёз ба тавзех дошт, мусаххех матлабро афзудааст. Масалан, Фурузонфар дар сафхаи 320 дар тавзехи "Хусомиддини Арзанчонй навиштааст: "Шархи холаш ба даст наёмад" Субхонй дар таъликот сах.356 тавзех додааст, ки ин шахе Халифаи Султон Валад дар Арзанчон будааст. Ё дар тавзехи Ч,алол Табрезй дар таъликоти Фурузонфар сах 318 омадааст: "Маълум нашуд мурод кист" Дар таъликоти Субхонй дар сафхаи 353-354 дар бораи ин шахе маълумоти лозима дода шудааст. Инчунин дар хачми 20 сафха таъликоти пайвастхои навёфтаро илова намудааст.
3. Тафовути дигари ин ду нусха дар шумори абёт аст. Дар тасхехи Фурузонфар хамагй 60 байту 4 миераи форей ва 18 байту 1 миераи арабй омадааст. Дар тасхехи Субхонй дар мачмуъ 90 байту 7 миераи форей ва 20 байту 1 миераи арабй дида мешавад. Илова бар ин
Субхонй он абётеро, ки Фурузонфар ба сурати куллй ишора намуда буд, муайян кардааст. Масалан дар байти "Чузви давешанд чумла неку бад" дар сафхаи 290 таъликоти Фурузонфар омадааст: "ин байт аз газалиёти Мавлоно". Дар таъликоти Субхонй шумораи байт дар "Куллиёт"-и Шамс ва хамчунин "Девони Кабир" ишора карда шудааст. Абётеро, ки аз ашъори Саной дар "Фихи мо фихи" ба кор рафтааст, аз руи тасхехи Мударриси Разавй ва байтхои "Маснавй" аз руи нусхаи Куния мушаххас нишон дода шудааст.
4. Дигар яке аз тафовутхои ин ду тасхех дар он аст, ки Субхонй тамоми фусули арабй, оёти Курьоп. ашъори арабй ва калимаю иборот ва чумлахои арабии дар дохили матн бударо дар хошия бо забони форсии сода тарчума кардааст. Инчунин аз чониби мусаххех тамоми матни арабии китоб эъробгузорй шудааст, ки дар нусхаи Фурузонфар ва чонхои дигар ин кор дида намешуд. Вокеан Субхонй бо тарчума ва эъробгузории матнхои арабии китоб хидмати арзандае анчом додааст, ки кори хонандаи ин китобро осон мекунад.
Бахмани Нузхат устоди донишгохи Урумия дар маколае бо номи "Нш охе ба тасхехи "Фихи мо фихи" бар асоси нусхаи Куния"нуктаи назари танкидй ба I асхехи Субхонй кардааст (4).
Бояд зикр намуд, ки хидмати Тавфики Субхонй дар I асхех ва муаррифии осори Мавлоно хеле назаррас мебошад. "Фихи мо фихи" аз охирон осори Мавлоно мебошад, ки Субхонй тасхех ва чоп намудааст. Пеш аз ин дар соли 1365 х.\1986м. ибтидо "Мачолиси сабъа", ва дар соли 1371х.\1992м. "Макотиб", дар соли 1373х.\1994м. ва сипас дар соли 1378х.\1999м. Маснавиро, дар соли 1381хА2000 м. "Куллиёти Шамс" ва дар соли 1386 х.\2007м. нусхаи Купияи "Девони кабир"-ро бо тавзехот, фехрист ва кашфулабёт ба дустдорони Мавлоно такдим доштааст (6, 18).
Ба иловаи нусха ва чопхои зикрёфта, ду шарх ба "Фихи мо фихи" навишта шудааст, ки яке шархи комил ва дигаре гузида аст.
1. Шархи комили "Фихи мо фихи". Бо кушиши донишманди эронй Карим Замонй,-Техрон: Муин,1391х.\2012м. 662с.
Карим Замонй яке аз мавлавишиносони асри мост, ки бар "Маснавии маънавй" шархи комил дар хафт чилд таълиф намудааст. Ин донишманд бар "Фихи мо фихи" низ химмат намуда шархи комил навиштааст. Усули шархи Карим Замонй чунин аст, ки ибтидо як матнро меоварад ва пас аз он луготу таркиботи номаф-хуми онро шарх медихад ва баъдан он матолиберо, ки ниёз ба тавзех
С- , , УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ - 13 -
аст, шарх, кардааст.
Чунонки аз мукаддимаи шорех бармояд, вай шархи худро аз руи нусхаи тасхех кардаи устод Фурузонфар анчом додааст ва танхо гохо маворид нусхабадалхоро тарчех додааст (3,20).
2. Гузидаи "Фихи мо фихи". Талхис, мукаддима ва шархи Хусейн Илохии Кумшай.-Тсхроп: Интишороти илмй ва фархангй, 1377х.\1998м.. 302с.
Гузидаи шархи "Фихимо фихи" бокушиши Илохии Кумшай низ чунонки дар мукаддима шорех гуфтааст, аз руи нусхаи тасхехи Фурузонфар сурат гирифтааст. Ин шорех низ гохо маврид нусхабадалхоро тарчех дода ва инчунин чанд маврид матнро бо истифода аз нусхаи чопи Техрон, ки дар соли 1334х.\1916м. ба табъ расида буд, ислох намудааст (10,46).
Чунонки зикр шуд, ин шарх гузида аст ва шорех интихобан матни "Фихи мо фихи"-ро баргузида шарх додааст. Усули шархиу дар аввал хама матнхоро бо гузоштани ракам оварда, пас аз он бо гузоштани хамон ракамхо матнро шарх намудааст. Шорех бештар матлабхои ирфонии китобро бо овардани муодилхои он аз "Маснавй" ва газалиёти Мавлоно шарх кардааст. Ин гузидаи "Фихи мо фихи" соли 2007 ба ифтихори 800-солагии Чалолуддини Румй бо хатти кириллй дар Точикистон ба чоп расид. Баргардон, тахия, тавзехот ва лугатнома аз чониби Абдуллох Муллобокизодаи Шаваткй мебошад.
Таваччух бар мавчудияти нусхахои зиёди хаттй ва чопии "Фихи мо фихи" равшан месозад, ки ин китоб дар дарозои таърихи адабиёти форсу точик ва фархангу тамаддуни исломй дар махофили ирфонй мавриди истифодаи ахли завк буда ва ба хакикат китоби рохнамоитарикати мавлавия будааст. Махз, хамин истифодаи зиёди ин асар дар миёни ахли ирфон ва бархурди котибону носихон боис гашта, ки китобати он нуфузи вофире дар каламрави адабиёти форсу точик касб намуда, ин амр ба хастии нусахи фаровоне аз он дар марокиз ва шахрхои кадимаи ахолии форсизабон боис ояд.
Бо ин хама чои таассуф аст, ки хануз хам дар кори тасхеху наш-ри китоби "Фихи мо фихи" харфи нихой гуфта нашудааст, агарчи чопхои илмй-интикодии ин китоб тасхехи устод Фурузонфар ва тасхехи Тавфики Субхонй эътироф шудаанд, аммо ин ду чоп низ холй аз нукс набуда, бо доштани камбудихое дар нусхашиносй ниёзи тачдид бар тасхеху нашри китобро бештар мегардонанд. Аз ин ру, агар тасхехи ин китоб бо мукоисаи кулии нусхахои хаттии
мавриди истифодаи Фурузонфар ва нусхахои Субхонй, Гулпинорлй ва инчунин чопхои ин донишмандон ва мукоиса бо нусхахои "Маориф"-и Султонулуламо, "Маколот"-и Шамс ва "Маколот"-и Сайид Бурхониддини Мухаккик. сурат бигирад, аз "Фихи мо фихи" чопе фарохам гардад, ки шомили такмилаи ривоёти наздик ба асл бошад, як мероси арзишманди ирфонй дар канори дигар осори Мавлоноро хохем дошт.
Мутаассифона, дар Точикистон низ то ба хол матни комили "Фихи мо фихи" ба чоп нарасидааст. Факат гузидаи он, ки ховии шархи мухаккик ва донишманди эронй Илохии Кумшай мебошад, соли 2007 ба чоп расид. Айни замон бо дастрасии бештар хадди акалл бо чопхои Фурузонфар ва Субхонй ва нусхахои хаттии мавчуд дар китобхонахои Точикистон имконе пеш меояд, ки аз нигохи илми матншиносй ва нусхашиносй нашри чадиди илмй-интикодии ин китоб анчом ёбад ва боварии комил дорам, коре поёнбурданй ва наздик ба максад аст.
ПАЙНАВИШТ:
1Акбарзод, Х,одй. Аз уст, ончи дар уст. Нигохе ба як тасхехи чадиди Фихи мо фихи \ Китоби мох (адабиёт) №58, 1390. сах 77-84 2.Замонй, Карим. Шархи комили "Фихимо фихи".-Техрон: Интишо-роти Муин, чопи саввум, 1391. 662с.
3.Насриддин, Абдулманнон Матншиносии осори адабй -Душанбе: Пайванд, чопи дуввум, 2011. 392 с.
4.Нузхат, Бахман. Нигохе ба тасхехи "Фихи мо фихи" бар асоси нусхаи Куния \Адабпажухй №14, 1389, сах. 131-155
5.Румй, Мавлоно Ч,алолуддин. Фихи мо фихи. Бо тасхех ва хавошии Бадеуззамон Фурузонфар - Техрон: Заввор, 1386.-353с.
6.Румй, Мавлоно Ч,алолудцин. Фихимо фихи (ва пайвастхои навёфта) Ба тасхехи Тавфики Субхонй,- Техрон: Китоби Порса, чопи дуввум, 1389,- 24+444с.
7.Румй, Мавлоно Ч,алоддин. Фихи мо фихи. Бо мукаддимаи Ч,аввод Салмосизода - Техрон: Икбол, 1379. - 224с.
8.Румй, Мавлоно Ч,алолуддин. Маколоти Мавлоно (Фихи мо фихи). Вероиши матн аз Ч,аъфар Мударриси Содикй -Техрон: Нашри марказ.1376,- 236 с.
9.Румй, Мавлоно Ч,алолуддин. Мачолиси сабъа. Тасхех ва тавзехи Тавфики Субхонй.-Техрон: Кайхон, чопи чахорум 1390. -240с. Ю.Сиддик Бехзодй. Китобшиносии Мавлавй. -Техрон, 1380,- 637с. 11. Кумшай, Хусайн Илохй, Гузидаи Фихи мо фихи \ Баргардон, тахия.
С УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ 15 ~
тавзех,от ва лугатнома аз Абдуллох, Муллобокизодаи Шаваткй,-Душанбе: Пайванд, 2007. -302с.
О проблемах текстологии книги «Фихи мо фихи» Мавлоно Джалолуддини Балхи и её изданий
С. Азизое
Ключевые слова: Джалолуддин Балхи, «Фихи мо фихи», текстология, суфийская литература
Статья посвящена проблемам текстологии прозаического произведения Мавлоно Джсшолуддина Балхи «Фихи мо фихи» («В ней то, что в ней») и сопоставительного изучения разных изданий этой книги. Автор на основе анализа доступных ему разных изданий «Фихи мо фихи», в том числе первого индийского литографического издания (1927г), издания Фурузанфара, четырех более поздних тегеранских изданий, двух комментариев - полного толкования Карима Замони и краткого толкования Хуссшна Илохи Кумшаи делает вывод, что в подготовке всесторонне приемлемого текста книги Джсшолуддина Балхи последнее слово еще не сказано.
On the Problem of the Textology of the Book "Fihi mo Fihi" by Mavlono Djaloluddin Balkhi and its edition
S. Azizov
Key words: Djaloluddin Balkhi "Fihi mo Fihi", textology, Safi literature
The article dwells on the problems of the textology of the prosaic work by Djaloluddin Balkhi "Fihi mo Fihi" ("In it that is what is in it") and a comparative study of different editions of this book. Proceeding from the analysis of different available editions of "Fihi mo Fihi", the author comes to the conclusion that in reference to a preparation of a versatile and ideal text ofDjaloluddin Balkhi's book the last word hasn 't been said yet. Among the editions analyzed there are: the first, Indian lithographic edition (1927); Furuicinfara's edition, four later Iranian editions published in Tehran; two commentaries -1) the first full interpretation by Karim Zamoni; 2) brief interpretation by Khusayn Ilokhi.
