CC BY
55
ТАК.РИЗ ВА КИТОБИЁТ НОВЫЕ КНИГИ И РЕЦЕНЗИИ
Т. Келдиёров
НИГОХ.И ИНТИК.ОДЙ БА ШАРХ.И ИРФОНЙ (нак;ди китоби «Тафсири ирфонии Маснавии маънавй, Шар^и ^азрати Ба^рулулум», зери назар ва муцаддимаи Фаршед Ик;бол, Тех,рон, нашриёти Иронёрон, 1384, дар шаш му^аллад) Вожатой калидй: Цалолиддин и Румй, шар\и «Маснавии маънавй», АбдулалйБа^рулулум, манбаъшиносй
Абулъайёш Абдулалй Мух,аммад ибни Низомуддин Мух,ам-мад ибни Кутбиддин Ансории J1 акхравй (вафоташ 1810 мелодй) ки бо лацаби Бахрулулум машхур гардидааст, аз мутакаллимони бузурги садаи 18 мелодии х,инд аст. Падараш Мулло Низомуддин аз хонаводах,ои Фарангимах,алли Лакх,нав буда, насаби бобои Бахрулулум - Шайх Алоуддин бо дах, восита ба Хо^а Абдуллох,и Ансорй мерасад, ки аз х,и ро г ба х,ипд х,ичрат карда ва х,оло мадфанаш дар Парнова, ки миёни Дехдй ва Митх,аро аст, воцеь гардидааст.
Осори Бах,рулулум, ки асосан ба шарх,и осори бузургони адабиёти форсй ва арабй бахшида шудааст, ба забонх,ои арабй ва форсй таълиф шудааст.
Бах,рулулум ба мактаби ирфонии Ибни Арабй дилбастагии зиёд дошт ва х,адафаш х,ам аз таълифи "Шарх,и Маснавии маънавй" шарх,и асрори маснавй аз дидгох,и ^ах,оншиносии Мух,иддии ибни Арабй, машхур ба Шайхи Акбар буд.
Шарх,и Абдулалии Бах,рулулум аз мух,имтарин шурух,и ирфонии Маснавии Мавлоно мах,суб гардида, х,амагй чор сол цабл, яъне ба соли 1384 (мутобиц ба соли 2006м) бо номи "Тафсири
ирфонии "Маснавии маънавй" зери назар ва бо муцаддимаи Фаршед ИцболдарТехрон, нашриёти Эронёрон ба табъ расидааст. Ибрози андеша ро^еъ ба арзиш ва макоми шарх,и мазкур дар парной шарху шархригорй бар маснавии Мавлонои Румй дар ин навишта ма^оли баррасй надорад ва дар ин макола мехох,ем дар перомуни хусну куГ)х,и нашри OFOii Фаршед Икбол пук, гаи назари хешро баён дорем. Роста гаи, х,ангоме ки банда аз интишори ин китоб огох, шудам, хурсандиамро канор набуд ва х,атто як андоза боварам наомад, зеро дербоз дар интизори дастрасй доштан ба чунин як niapx.ii хуб будам. Дар ибтидо гумон кардам, ки шарх,и мазкур х,ам мисли шурух,и дигари маснавй, аз цабили «Мукошифоти разавй»-и Мух,аммад Ризо, «Асрор-ул-гиюб»-и Хо'(я Айюби Порсо, шарх,и «Махзан-ул-асрор»-и Акбарободй, «Ч,авох,ир-ул-асрор»-и Камолиддини Хоразмй вя дя\х,о шурух,и дигар, ки дар кишавари пахровари Эрон мунташир гардида, равзанах,ои тозаеро барон алоцамандони «Маснавй» боз кардаанд, боз намуда ва коми ташнаи моро сероб хох,ад кард. Вале, бо кушодани сах,ифах,ои аввали ин китоб хурсандии ман поён омад. Базудй дарк кардам, ки... «на он хуршед ин хуршед». Дар чопи ин шархр муътабар он к;адар галатх,ои зиёд '(ой доштанд, ки х,атто добили шумор х,ам нестанд. Ба iyiiini маъруф: Хат галат, имло галат, маъно галат.
Фаршед Ицбол зах,мати хешро дар мавриди ба нашр расонидани шарх,и мазкур чунин ба цалам додаааст:
"... Хондани асар бисёр душвор ва ба ночор мебоист чандин тан нусхаро бихонанд ва ба дастнависх,ои онон мукобилаи пих,ой сурат гирад, сииас хуруфчинй ва нусхаи хуруфчинй шуда низ чандин бор бо нусхаи асл мукоиса гардад.
Ин кори ба зох,ир сода 7 сол ба тул ан^омид ва гурух,е муташаккил аз 19 нафар амри бозхонй ва муцобаларо ан^ом доданд".
Мутаассифона, бо вучуди чунин даъво адабиётшиноси мазкур натавонистааст, он гуна, ки шоиста аст, шарх,и мазкурро бозхонй кунад ва ба нашр расонад. Дар тайи шаш му^аллади ин китоб галатх,ои зиёде рох, ёфтаанд, ки воцеан х,ам таассуфангез буда, дурустии даъвои «кори х,афтсолаи i ypyx,n муташаккил аз 19 нафарро» мавриди тардид rçapop медих,ад. Чунин менамояд, ки 1парх,и мазкур дар пих,ояти шитобзадагй ва бо истифодаи псрух,ос, ки дар кори тах,ияи матн тацрибаи кофй надоранд, ба нашр омода
гардидаст ва агар ин тавр намебуд, дар тах,ияи он оддитарин усулх,ои тах,ияи матн ба инобат шрифта мешуд.
Бояд таъкид кард, ки аксари шархдои маснавии Мавлоно, ки аз чониби донишмандони эронй ба нашр расидаанд, бо мух,имтарин усулх,ои омодасозии матни маснавй гах,ия ва ба ах,л и завц пешкаш гардидаанд. Яке аз ин усулх,о дар баробари х,ар байти маснавй гузоштани раь,ам аст, ки кори мух.яццик, ва омузаи-даро осон мекунад ва имкон медих,ад, пажух,1шп ар ба зудй байти мавриди назарро дарёбад ва ё дар х,оли зарурй бо нусхах,ои дигар к;иёс кунад. Аз ин хотир, абёте, ки дар шарх,и мазкур омадаанд, бояд рацамгузорй мешуданд. Дудигар он ки имкон дошт тах,иягари матн дар баробари матни аслии шарх,и зери дасти худ ба як нусхаи интикодии маснавй ручуъ мекард ва онро асоси кори хеш rçapop медод. Маъмулан, тах,иягарони мати дар ин замина бештар ба ду нусхаи маснавй, яке нусхаи Николсон ва дигаре нусхаи муыабари мах,фуз дар музейи К,уния, ки х,ар ду х,ам дар чах,опи маснавишиносй х,амчун иусхах,ои муыамаду муътабар иазируфта шудаанд, истифода кардаанд. Дар ин х,ол, барон мух,а^^1щи маснавй ва нафаре, ки мехох,ад аз шарх,и Бах,рулулум истифода кунад, имкони бештари к,иёсу мукобалаи нусах, калимот, ибороту таркибот ва мисраву абёти ^удогона фарох,ам меомад. Ин усул, бахусус, дар кори тах,ияи шурух,и маснавй муфид буда, арзиши кори тах,иягарро бештар месозад. Дар ин маврид тамоми шурух,и к,ади\ши маснавй, ки дар Эрой чоп гардида ва бо риояи х,а\шп припсипх,о таизим гардидаанд, мисол шуда метавонанд. Чунончй, доктор Мух,аммад Ч,аводи Шариат зимии тах,ияи шарх,и «Асрор-ул-гаюб»- таълифи Хо^а Айюби Порсо барои гасх,сх,и ашъори "Маснавии маънавй" аз пус\ах,ои Николсон, нусхаи доктор Истеъломй ва чопи Кулолаи Ховар истифода карданашро таъкид мекунад.
Нуктаи дигар он аст, ки тах,иягари матни шарх,и Бах,рулулум на тапх,о ба абёти мавриди шарх, ра^ам иагузоштааст, балки дар тамоми маворид мисраъ ва байтх,оро аз матни шарх, чудо накарда, х,амчун насри равон манзур кардааст. Албатта к, и с vie аз шорех,они маснавй, ки ба шарх,и мушкилоти маснавй пардохтаанд, зимии шарх, баъзан танх,о миераи чудогонаи байтро мавриди тафсир rçapop додаанд ва дар мати танх,о як миераъро овардаанд ва маснавиро миераъ-миераъ тафсир кардаанд. Дар
ин сурат тах,ия1 ари матнро зарур буд, монанди тах,иягари «Асрор-ул-Еуюб» дар асоси ягон нусха шакли пурраи байтро манзур мекард ва онро бо аломати к,авс ишора мекард. Азбаски Хо^а Айюб х,ам баъзан ба шархр як мисраъ аз байте мепардозад, Мух,аммад Ч,аводи Шариат ба хотири равшан шудани матни байт мисраи дигарро низ оварда, онро дар дохили iyiisc rçapop додааст. Тах,ия1 ари матни шарх,и Бахрулулум на гаих,о ба ин кор ивдом намекунад, балки мисраъ ва байтх,оро аз матни шарх, чудо накардааст. Дар тамоми Чараёни омодасозии матни шарх,и Бахрулулум мисраъ ва байтх,ои шархргаваида х,амрох, ва омехта бо матни шарх, омадаанд. На таих,о абёти маснавй, балки к,ис\ш зиёди абёти шохрд, ки аз шуарои дигар дар матни шарх,и мазкур ба истишх,од оварда шудаанд, capono галат зикр шудаанд. Чунончй, байти бисёр маъруфи х,азрати Саъдй, ки дар «Гулистон» омадааст:
Эй бартар аз хаёлу циёсу гумону ваум, В-аз yap чи гуфтаанд, шунндему хондаем. Ин байт дар сах,ифаи 2-й шарх,и мазкур х,амчуи чузъи чумла ва бо х,азфи калимот омадааст.
Тава^у^ шавад ба чопи Тезуэон:
«...? балки ба маънии ин ки нафс зот аст ва бас бартар аз хаёлу rçnëcy гумону вах,м ва аз х,арчи гуфтаанду хондаем(?), пас инсоии комилро дурии ин мартаба наметавонад бошад, ки «анко шикори кас нашавад, дом боз чин», ки ин 40 х,амеша (?) орифи Чомй аз найистон мартаба мурод иадоштаанд, балки мартабаи гайби аввал мурод доштаанд ва х,амчунин «найистон» иборат аз он мавзеъ, ки собит(?) мешавад дар он най ва сулух,и зухури иай аст ва ин маънй муносиб иест, магар мар ах,адият, ки таъйии аст, ки сулух,и субути таъйинот ва шуъунот дар уст ва аммо зот, пас х,уЧЧат(?) мустахрик аст дар у х,ар чиз... (ниг '(илди аввал, с. 2)
Дар ин пораи мати, ду байт аз Саъдии бузургвор зикр гарди-дааст, вале х,ар ду байт х,ам дар шакли хароб ва ноцис оварда шудааст. Гузашта аз ин, матн х,ам хароб буда, добили дарку фах,миш нест. Барои он ки матлаб барон хонанда рушан бошад, шакли сах,ех,и матни мавриди иазарро аз рун нусхаи хаттие, ки дар соли 1290 х,и^рй, мутобиг^ ба 1875 мелодй дар чопхоиаи машх,ури Нувалкишур китобат шуда, бо доштанн хати хоно ва зебо имтиёз мекуиад, зикр мекуием:
«Ва салб бидоят аст ва ба зоти худ комил аст, маърй (орй) аз изофот ва мупапах, аз машхудият аст ва худ назди худ х,озир аст ба зот, на ба хузури зонд, балки ба маънии ин ки нафс зот асту бас. Эй бартар аз хаёлу циёсу гумону ваум, В-аз yap чи гуфтаанд, шунндему хондаем. Пас, инсони комил аз рун ин мартаба шокй наметавонад шуд, ки расидан бо ин мартаба мух,оласт:
Анцо шикори кас нашавад дом боз чин, К-ин '(<> yамеша бод ба даст аст домро. Лих,озо орифи Ч,омй аз «найистон» ин мартаба мурод надоштанд, балки мартабаи гайби аввал мурод доштанд фало тагфал. Ва низ «найистон» иборат аст аз ин мавзеъ, ки нобит мешавад дар он ва сулух,и зухури най аст ва инро муносиб нест, магар мар ах,адият, ки таайюн аст, ки сулух,и субути таайюнот ва шуюнот дар уст ва аммо зот бах,т, пас мусгах^шк аст дар у х,ар чиз. (Нусхаи Лакх,нав, с.З)
Дар нусхаи мавриди истифодаи мо х,ар як байт, ё абёте, ки барои шарх, оварда шудаанд, аз матни асосии шарх, чудо карда шудааст ва имкон медих,ад, ки хонанда ба осонй матни шарх,ро аз абёти дигар фарц кунад.
Аз маълумоти мусахдех, Фаршед Икбол маълум мегардад, ки дар китобхонах,ои Эрой нусхах,ои хаттии ин шарх, ба циллат ба назар мерасанд ва агар ба назар расанд х,ам нусхах,ои парешон ва дорой хатн норушан будаанд. Ва муссах,х,ех, нллати аз доираи назари \[ух,ак1к1икрпи муосири эроий барканор мондани шарх,и мазкурро ба х,амин омил марбут медонад:
"Далели мазлумияти ин шарх,и ирфонй ва дур мондани он аз чашми \[ух,ак,к1ик()п хатн бисёр нозебо, чоии нописаид ва иаре-шоиии шарху х,авошин он будааст. Пас аз чанде, ки бо ин асар магшул будам, дарегам омад, онро ба сурате ороста дар ихтиёри алоь;амандон ба осори ирфонй rçapop надих,ам ва бо ин азм бо бархе аз асотид, аз чу мл а, устод Зарринкуб, дуктур Салмосизода ва дигарон ройзанй иамудам, ки бар хилофи тасаввурам аксараи фаца1 номи ин шарх, бар эшон ошно ва онро руя1 накарда буданд ва бисёр муштоци мутолиаи он буданд. Дар ^ое хонда будам, ки устод Фурузонфар дар замони нигориши шарх,и маснавии худ китоби шарх,и х,азрати Бах,рулулумро пеши ру доштаанд. Х,ол ба чй далел эшон бо шогнрдонашон дар боби он ба бах,с
напардохтаанд, худ пурсишест бе посух.Чаро ки х,ар аз гохДцар шарх,и эшон бо номи "Бахрулулум" рубару мешавем ва бештар ба ах,одиси мабсут дар он интикод намудаанд, вале дар мавориди ирфонй ва татбиции он бо осори Ибни Арабй ба бах,су назария-пардозй напардохтаанд".(чопи Тех,рои, с.6)
Ба назари мо шарх,и Бахрулум х,еч гох, аз назари \[ух,ак,к,ип()п дур набуд ва он ки устод Зарринкуб ва доктор Салмосизода таих,о бо номи ин шарх, ошной доштааид, вадх,е дигар бояд дошта бошад. Зеро устод Зарринкуб х,арчанд дар заминаи шинохти маснавй корх,ои шоистае аидом додаанд, да к; и к; а и ба та х, к, и к, и шурух,и маснавй шуга наварзидаанд. Вале мо дар корх,ои устод Фурузонфар бо номи шарх,и Бах,рулулум, зиёд бархурд мекунем, ки инро мархум Фаршед Икбол х,ам инкор намекуианд. Барон мисол рулУъ шавад ба «Шарх,и маснавии шариф»-и Б. Фурузонфар, '(илди дувум, сах, 689, ки устод дар баробари аз шарх,и Бах,рулулум аз шурух,и Валимух,аммади Акбарободй, «Латоиф-ул-лугот»-и Абдулатифи Гу^аротй, «Ч,авох,ир-ул-асрор»-и Камолиддини Хоразмй... низ ном бурдаанд. Аз ин хотир, шархр Бах,рулулумро аз циболи шурух,и ношинохта доиис-таи ва иллатн аз назари мух,авдщои дур мондаии онро «хати бисёр нозебо, чопи нописанд ва парешонии шарх,у х,авошин он х,исобидан» дуруст иест. Ин шарх, дар кдтори бех,тарии шурух,и маснавии Мавлоно царор дошта, барои кушодани бисёр ук,дах,ои иоравшани шеъри Мавлоно дорой ах,амияти вижа аст. Бешубх,а, устод Фурузонфар х,ам ба ин шарх, тавадду^11 хосса зох,ир кардаанд ва баррасии фазилатх,ои шарх,» мазкур аз корх,ои ояидаи сох,иби ин макола хох,ад буд. Мух,ак,к,ик,и олмонй хонум Аинемари Шиммел х,ам дар бораи ах,амияти шарх,и мазкур менависад:
"... Маъруфтарин шарх, бар маснавй, яъне шарх,и Абдулалии мулаць;аб ба Бах,рулулум дар авоили садаи сездах,(авохири садаи х,аждах,ум) дар Лакх,иав тасниф шуд. Донишмандоии магрибзамии ин шарх,ро бех,тарин дебоча ва рох,иамои илох,иёти Мавлавй донистааид".( П1укух,и Шамс. Сайре дар осору афкори Мавлоно. Бо муцаддимаи устод Сайид Ч,алолуддини Оштиёнй. Мугар^им х,асанн Лох,утй, чопи пан^ум, Ширкати Иитишороти илмй ва фарх,ангй, Тех,рон, 1386. с.526)
Фаршед Икбол о ид ба «хати бисёр нозебо, чопи нописанд ва парешонии шарху х,авоши»-и нусхаи мавриди истифода сухаи
рондааст, х,ол он ки имкон дошт нусхах,ои бехдарини ин шарх,ро дарёб кунад ва бо назардошти он кори тах,ияи матнро сомон бахшад. 11усхах,ои хаттии шарх,и Бахрулулум дар китобхонах,ои дунё зиёд ба назар мерасанд ва хонум Шиммел х,ам дар асари «111укух,п Шамс» ба ин маънй ишора доштааст. У аз думла, родеъ ба нусхах,ои хаттии шарх,и Бахрулулум маълумот дода, дар соли 1876 дар Лакх,иав ва дар соли 1877 дар Бомбай чопи сангй шудани шарх,и мазкурро таъкид меиамояд. (Х,амон до, с.693).
Чунонки таъкид кардем, айвой аглот дар шарх,и мазкур хеле зиёданд ва мо ин до ба хотири он ки дар чопи навбатии асар чунин хатох,о рох, наёбанд, иамунах,оеро аз он зикр мекунем. Барон боз х,ам рушантар шудани матлаб мо мутуни чопи Тех,роиро, ки бо эхдимоми Фаршед Икбол сурат гирифтааст, бо матни чопи Лакх,нав мавриди мукоиса ь;арор медих,ем. Дар нусхаи чопи Тех,рон он чи пеш аз х,ама, пешоруп хонандан асар rçapop мегпрад, афтодани порах,ои матни шарх, мебошад, ки боиси харобии маъно ва костагих,ои мати гардидааст. Чуноичй;
Чопи Теэфон:
«Ва метавонад, ки истиораи тамсилия, ки муфрадоти у бар
маъонии худ бошаид ва шикояти инсони.......(? )мазкура ва
нолидани асмо ва сифот дар нолаи инсони комил истеъмол карда шуд». t чплгтп аввал. с.З)
Нусхаи Лак^нав:
«Ва метавонад, ки истиораи тамсилия, ки муфрадоти у бар маъонии худ бошаид ва шикояти инсони комилро ба шикояти най тамсил дода, тамоми каломи мураккабро дар шикояти инсони комили мазкура ва нолидани асмо ва сифот дар нолаи инсони комил истеъмол карда шуд». (с 6)
Гумони кдвй меравад, ки ин галат бинобар мукаррар омадани ибораи «инсони комил» дар думлаи фав^ рух дода, аз бедивдатии мусахдех, ваёкотиб ибораи таркибииишоратшуда фуругузоршудааст».
Чопи Тех,рон:
«Ва чушнпш и IHK, аст, ки аидар маъшу^ афтод ва чунонки ошшфо фарти мух,аббат аст бо маъшук;, ^амчунин маъшуцро фарти му^аббат аст бо оппщ, Мавлавй кгс. ин маънй дар дафтари дпгар баён фармудаанд...» (цилди аввал, с. 7)
Нусхаи Лак^нав:
Ва чуннпни шик, аст, ки андар маъшуц афтод, чунонки ошикро
фарти мух,аббат аст бо......опищ, Мавлавй rç.c. ин маънй дар
дафтари дигар баён фармуданд».
Ин 40 х,ам фикраи «бо маъшук;, ^амчунин маъшуцро фарти му^аббат аст» аз матн афтодааст.
Айвой дигари галатх,оро метавон ба табдили калимаву иборах,о ба калимаю ибороти дигар марбут донист. Аксари ин галатх,о дар натирай дуруст хонда натавонистани матни шарх, содир шудаанд. Ин навъ галатх,о дар матни мавриди назар хеле зиёданд ва гох,о мусахдех, бинобар хонда натавонистани матн 4<ши калимаро холй низ гузоштааст. Чунончй;
Чопи Техрон:
Ва низ орифи .... ? фармуданд, ки метавонад, ки «най» бар маънии худ бошад. Лекин киноя аз инсони комил бо ин шикояти мазкураи томми(?) калом аст, зеро ки арбоби фах,м аз х,ама мав^удот ба сони (?) ах,волу авсофи ишон маъонии латифа мегиранд ва ба толибон мабзул месозанд ва ин латиф менамоянд(?). ( дафтари аввал. с.З)
Нусхаи Лакх,нав:
Ва низ орифи сомй фармуданд, ки метавонад, ки «най» бар маънии худ бошад. Лекин киноя аз инсони комил бо ин шикояти мазкураи тамоми калом аст, зеро ки арбоби фаьм аз ьама мавжудот ба лисони аьволу авсофи ишон маъонии латифа мегиранд ва ба толибон мабзул месозанд ва ин латиф менамояд. ( с.6)
Чопи Те^рон:
Пас мафод х,амон баромад, ки орифи сомй фармудаанд. Ва Шайх Абдуллатиф рах,матуллох,и таъоло аз «най» рух,и изофй (?) мурод дошта ва аз «чудои» ЧУД°Й аз истифозаи анвори х,акг (дафтари аввал. с.З)
Нусхаи Лакх,нав:
Пас муфод х,амон баромад, ки орифи сомй фармудаанд. Ва Шайх Абдуллатиф рах,матуллох,и таъоло аз «най» рух,и инсонй мурод дошта ва аз « чудо и» чудой аз истифозаи анвори х,акг (с. 6)
Х,азфи калимот бинобар хонда натавонистани матн х,атто дар тах,ияи шеърх,ои маъруф х,ам дида мешавад. Чунончй, дар ин абёти Ч,омй;
1.Х,аббазо рузе, ки иеш аз рузу шаб,
OopiiF аз ан ^ху озод аз талаб.
2. Муттах,ид будем бо шох,и вудуд. Хукми гайрият ба куллй мах,в буд.
3. Буд аъёни дах,он бе чанду чун, 3-имтиёзи илмиву гайбй масун.
4. Не ба лавх,и илмашон пакдпи субут, Не зи файзи хони х,астй хурда кут.
5. Не зи x,arç мумтоз, не аз якдигар, I aprç дар дарён вахдат cap ба cap.
6. Ногатой дар дунбиш омад бах,ри дуд, Чумларо дар худ зи худ пайдо намуд.
7. Имтиёзи илмй омад дар миён, Бенишониро нишонх,о шуд аён.
8. Водибу мумкин зи х,ам мумтоз шуд, Расму оини дуй ofo3 шуд.
9. Баъд аз он як víaisди дигар зад мух,ит. Суи сох,ил омад арвох,и басит.
10. Мавди дигар з-у иадид омад аён, Барзахи домеъ миёни дисму дон.
11. Петтти он, к-аз зумраи ах,л и х,ак, аст, Номи он барзах мисоли мутлац аст.
12. Мавди дигар боз дар кор омада, Ч,исму дисмонй иадидор омада.
13. Ч,исм х,а\[ гаштаст турран баъди Тур. То ба навъи охираш афтода дур.
14. Навъи охир одамасту одамй, Гашта мах,рум аз макоми мах,рамй.
15. Бар маротиб cap ба cap карда убур, Поя-поя з-асли худ афтода дур.
16. Чун нагардад зору мискин з-ин сафар, Нест аз вай х,еч кас мах,дуртар.
17. Най, ки 0F03H х,икоят мекунад, «Аз дудоих,о шикоят мекунад».
18. К-аз найистоне, ки дар вай х,ар адам, Ранги вахдат дошт бо нури цидам.
19. То ба тега фурцатам бибридаанд, «Аз нафирам марду зан нолидаанд».
20. Кист мард? Асмои халлоци вудуд, К-ин бувад фоил дар атвори вудуд.
21.Чист зан? Аъёни чумла мумкинот,
Мунфаил гашта зи асмову сифот.
22. Чун х,ама асмову аъён бе кусур,
Дорад андар рутбаи инсон зух,ур.
23. Чумларо дар зимии инсон нолах,ост,
Ки чаро х,ар як зи асли худ чудост.
24. Шуд гиребонгирашон хуббулватаи,
Ин бувад сирри нафири марду зан.
Ва лиллохр дурру х,озал орифил Ч,омй, он чи х,осили байтайн баён фармуд, зиёда бар ин мутасаввир нест ва мо инро асл гардонида, шарх,и абётмуносиби он хох,емкард», (нусхаи Лакхдав, с.б-7).
Барон равшанй андохтан ба матлаб мо байтх,оро рацамгузорй намудем ва таих,о он абётеро ишора мекунем, ки дар нусхаи чопи Техрои аз сабаби хонда натавонистан ё нодуруст хоидани мати галат омадаанд:
1......рузе, ки иеш аз рузу шаб,
Форш аз андуху озод аз талаб.
Дар байти фавц муссахдех, калимаи «х,аббазо»-ро хонда натавониста онро фуру гузоштааст.
4. Не малбух, илмашон нак;ши тобут, (?)
Дурусташ:
Не зи файзи хони х,астй хурда цуг.
Нодуруст хондани калимах,о ва бедгщцатии мусах,х,ех, дар шинохти шакли х,уруф боиси чуиии галати цабех,и харобкунаидан вазиу маънй гардидааст. Ин 40 имкон дошт мусахдех, матни сах,ех,ро аз девони Абдурах,мони Ч,омй дарёб мекард ва шакли асах,и онро барцарор мекард, аммо бинобар шитобзадагй ин корро ан^ом надодааст.
10 ва 11. Ин ду байт дар чопи Тех,рон ба назар нарасид. Аз сабаби он, ки аввали байти 10 бо ибораи "мав^и дигар" ofo3 шудааст, тах^гягар аз беэътиной онро бо байти 12, ки низ бо х,амин ибора 0F03 мешавад, як мех,исобад ва х,амии тавр ин ду байт фур^гузорй мешавад. Бо ин усул х,азфи пораи мати дар нусхаи мавриди назар зиёд ба мушох,ида мерасад. 12. Мав^и дигар боз дар кор омада, Ч,исму ^оне падидор омада. (?)
Вазии мисран дуюми байт хароб аст.
14 ва 15. Ин абёт дар нусхаи чопи Тех,рон дида нашуд.
20 ва 21 Кист худ асмои халлоци вудуд К-ин бувад фоил дар атвори вудуд. (?) Кист зон аъёни думла мумкинот, Мунфаил гашта зи асмову сифот(?)
Азбаски дар найномаи маснавй дар бораи нолаи марду зан сухан меравад, пас хазРати Ч,омй тарной пурсу иосухи «кист мард?» ва «кист зан?» матлабро дар абёти 20 ва 21 шарх, додааст.
Ва них,оят, гумон намекунам, ки думлаи зерииро як нафар алоцамаиди адабиёт тах,ия карда бошад:
«Ва ^ама дар хаз ал ориф к-он дой (?) он чи хосил табйин(?) баён фармуда, зиёда бар он мацсуд(?) нест ва мо инро асл гардоиида, шарх,и абёт муносиби он хохем кард». (Чопи Техрон, с. 4).
Баъзе галатхоро метавон бо андак тааммул ба ислох овард. Азбаски микдори чунин галатхо дар нусхаи мавриди гаваддух, аз Хадди шумор берун аст, барон намуна чанде аз онхоро бо мукоисаи нусхаи шахсй зикр мекунем:
Чопи Техрон: «... Ва баъзешархро аз «сина» синаи мухотаб ииндоштаанд». (с4)
Нусхаи Лакхнав: «... Ва баъзе шуррох аз «сина» синаи мухотаб пиндоштаанд».
Ч,ойи тардид намемонад, ки муссах, х,ех, калимаи «шуррох»-ро иодуруст хондааст. Чопи Техрон:
«Ва гуфта, ки цавли хазрати Хода цаддасаллох,у сирруху далолати куллй дорад бар он ки лафзи "бидуст"(?) бар ciiFan итлок;(?) аст ва пушида бар ту нест, ки ин ношй аз хатоест, аз Шайх Афзал рахматуллоху таоло, ки дар ахзи маънии байги сопи к, карда. Ва ту донистй, ки маро дар (?) байги собик; нолаи цалбиа бо дамеи дамъиёт. Ва ин муносиби нафйи исботтуст(?), на исбот». (с. 6) Нусхаи Лакхнав:
«Ва гуфта, ки цавли хазрати Хода цаддасаллоху сирруху далолати куллй дорад бар он ки лафзи "надует" бар ciiFan исбот аст ва пушида бар ту нест, ки ин ношй аз хатоест, аз Шайхи афзал рахматуллоху таоло, ки дар ахзи маънии байти собик; карда. Ва ту донистй, ки мурод дар байти собик; нолаи цалбист бо дамеи дамъиёт. Ва ин муносиби нафйи исбот дустан аст, на исбот». (с9) Нусхаи Техрон:
«Пас инсони комил мух, 104 ба x,arç аст ба дамеи вудуд(?) ва баъди вудуд оипщи рамоли у гардид, ба ва^х,е, ки x,arç му i ах,аллил васоираст(?) дарх,арчу зиувасавоих,ацдигаррох,(?)намебинад. Ва x,arç субх,она муип ок,и инсони комил аст то маъбуд ба вадх,и атамм гардадва ма^бубият(?) ба вадх,и акмал мутассиф гардад». Нусхаи Лакх,нав:
«Пас инсони комил му^тод ба x,arç аст ба дамеи вудух, ва баъди вудуд оннщи дамоли у гардид, ба нядх,с, ки x,arç му 1 ах,аллил ва сорист дар х,ар дузви у ва савои x,arç дигарро намебинад. Ва x,arç субх,она муштоци инсони комил аст то маъбуд ба ва^х,и атамм гардад ва ба мах,бубият ба ва^х,и акмал мутассиф гардад». (с. 10) Чунин галатх,оро фаровон метавон ба истишх,од овард, вале мо нуктаи дигарро таъкид карданием. К,обили таъкид аст, ки пайдарх,амии мати х,ам дар нусхаи Тех,рон куллан риоя нашудааст ва хонандаро ба саргумй мебарад. Такрор омадани мутун ва пасуиеш омадани он дар баробари галатх,ои дигар навоциси дигарест, ки ба арзиши китоби мазкур латма ворид месозад. Х,ангоми мутолиа дарёфтем ки дар нусхаи Техрон матнх,о такро-ран (ва мутаассифона иих,оят зиёд мушох,ида шуд!) чои шудаанд ва х,атто дар баробари такрор омадани мати х,атто сарлавх,ах,о х,ам мисли матни шарх, оварда шудаанд ва хонанда байни мати ва сарлавх,а фарц гузошта наметавонад.( ручуъ кунед ба сах,ифах,ои 309-310 ва317). Зиёда аз ин таваддух, кунед ба сарлавх,аи зер:
«Макр(?) кардани бародарон ианди бародари бузургро ва цабул накардани у. ..»(цилди шашум, с.369). Ин до сухан дар бораи достоин машхури «Дижи хушрабо» аз дафтари шашуми маснавй меравад. Пас ин калима бояд мукаррар бошад, на макр! Кор то он доест, ки муссахдех, х,атто калимаи «фард» ва «абёт»-ро, ки баъзан барон мушаххас шудани мисроъ ва абёт дар дохили мати зикр мешавад, дузъи мати х,исобида, х,атто хузури абётро низ дарк накардааст. Чунончй;
«...фард, ки ба чашмоии дил мабии дуз дуст, х,ар чи бинй, бидон, ки мазх,ари уст....» (Чопи Теурон, цилди б, с.425).
Мусаллам аст, ки ин 40 калимаи «фард» бояд аз ин ду мисраъ дудо навишта шавад, то ин ки матлаб рушан гардад: Фард:
Ки ба чашмоии дил мабии дуз , (уст, Х,ар чи бинй, бидон, ки мазх,ари уст.
Чунонки цаблан таъкид кардем, дар нусхаи Техрон матни абёти маснавй ва матни шарх, аксаран пасупеш омадаанд ва ин х,олат то он доест, ки хонанда наметавонад шарх,и абётро аз идомаи х,амон матни шеър иайдо бикунад. Яъне матни маснавй меояд ва аз паси он шарх,и калимах,о ва абёте, ки бояд сонитар оварда шавад, ё чаид сафх,а пештар зикр шуда буд, оварда мешавад. Хонандаи мухдарам дар ин маврид метавонад ба шарх,и достони «х,икояти он подшох, ва васият кардан се писари худро...» аз дафтари шашуми маснавй, ки тайн сах,ифах,ои 309 то 444 чопи Техрои оварда шудаанд, тавадд^х, кунад ва гувох,и ин гуфтах,оро дарёбад. Мутаассифона, ин берабтй, ки дар тамоми дилдх,ои китоб ба мушох,ида мерасад, х,амрох, бо тамоми аглоти дигар билохира нусхаи мазкурро гайрикобили истифода муаррифй мекуианд.
Дар охир бояд бигуям, ки барои ман ва дустони май, ки тайн солиёни дароз аз расмулхати ииёгои идборан дур шуда будем, содир кардани чунин галатх,о (х,арчанд нобахшиданист!) шояд як андоза айб набошад, вале барои онх,ое, ки меросбари ростиии ииёгои ва х,одии рох,и мо х,ам х,астанд ва дар хондану навиштани расмулхати бобой пепюруяпкш ишколи маснуй вудуд надорад, чунин тарзи муносибат ба мероси бойи гузаштагон ва сахдангориро чи гуна метавон таъвил намуд. Май наметавонам шодиву фарах,е, ки бори нахуст дар дили ман аз дастрасй ба нашри шарх,и мазкур х,осил шуда буд, баён созам, бо шавцу х,ирси беиоёи ба мутолиаи ин китоб пардохтам, аммо дойи он х,ама шодию фарах,ро дар ибтидо тааддуб ва них,оят шикастадилй фаро гирифт.
Х,оло ки ин нуктах,оро менависам, бароям мух,им нест, ки чаро муссахдех, мугобици фех,расти алифбой кашфулмисроъро тах,ия накард, ё.... балки суол ин дост, ки чаро муссахдех, х,аигоми омода сохтани матни шарх,и мазкур барои иитихоби нусхаи бехдарин кушиш ба хард иадод ва ба х,ован об кубид?! Охир ин шарх, на танх,о барои маърифати маъонии мармузи маснавй, балки барои нусхашиносии ин шох,кори адаби ирфонй низ аз манфиат холй нест. Ч,ойи тааммул аст, вякде шорех,и нуктасаид родеъ ба асолати абёти мавриди шарх, менависад: «... баъди ин шарх, дар нусхаи мутадовилатулявм ин байт аст, ки :
Одам аз фирдавс аз болои х,афт,
Поймочон аз барои узр рафт. - ва шорех,е гуфта, ки ин байт аз мулх,акот аст.. ..»(нусхаи Техрон, цилди аввал, с. 220).
Х,арчанд дар бораи ин китоби гаронцадр су\апх,ои зЬёде гуфтаанд, вале яке аз рохдое, ки моро ба шинохти ин асари бузург рах,намой мекунад, мутолиа, тахдиц ва шинохти шур^х, ва тафосири маснавй ба х,исоб меравад.
Критический взгляд на мистический комментарий Т.Келдиёров
Ключевые слова: Джалолиддин Руми, комментарии к «Маснавй Манави», Абдулали Бахрулулум, источниковедение.
Рецензия на книгу «Мистический комментарий» к (Маснавй ма нави). Толкование Бахрулулума, изданную под редакцией Фаршеда Икбола в 1384 году в 6 томах в Тегеране. Детальный аналнз текста тегеранского издания в сравнении с Лакхнавуским изданием 1875 года, позволил автору статьи выявить в тексте многочисленные неточности, ошибки и пропуски. Автор вполне обоснованно делает вывод о недостоверности и малой пригодности тегеранского издания.
Critical View of Mystical Commentary Т. Keldiyorov
Key words: Djaloliddin Rumi, commentaries to "Masnavi Manavi", Abdulali Bakndidum, original studies.
The article may be considered as the review of the book "Masnavi Manavi"(.Mystical Commentary), Bakndidum s interpretation under the editorship of Farshed Ikbol, being published in 6 volumes in Tehran in 1384. Detailed comparison of Tehran edition with the one issued in 187'5 afforded the author to elicit numerous inaccuracies in the text, mistakes and omissions. The author makes the substantiated conclusion proving the drawbacks of the Tehran edition, its non-authenticity and poor fitness.
