CC BY
105
Келдиёров Тоцибой Султонович,
докторанти ДДХ ба номи акад. Б. Гафуров
ABBAЛИН ШОРЕХ, BA ^ХУСТИН ШAРХИ “МAСНABИИ МAЪНABЙ”
Ба риштаи тадкик кашидани мероси бойи гyзаштагони адабиёти пуриф-тихори точику форс имкон медихдд, ки бисёр нуктадои мудим ва норушан барои алокамандони каломи бадеъ возеду равшан гардад. Бисёр иттифок афтодааст, ки навиштадои як муаллиф ба номи муаллифи дигар интишор гардад ва ба ин васила номи суханвари асиле барои чанд муддат дар паси пардаи фаромушй карор гирад.
^молуддини Хусайни Хоразмй низ аз дамин гуна суханвароне аст, ки ашъори пур аз рамзу роз ва ирфонии у бино бар иштибод ба номи суфии машдури карни 1Х Хусайн ибни Мансури Халлоч интишор гардидааст. Чунончи, дар соли 1343 д. олими эронй доктор Дурахшон китоберо бо номи “Девони мансуб ба Мансури Халлоч” дар Тедрон ба нашр расонид ва баъддо маълум гардид, ки ин асар моли Халлоч набуда, ба аввалин шореди маснавй -^молуддин Хусайни Хоразмй тааллук доштааст. Иллати ин иштибод он буда, ки ^молуддини Хусайн бо тахаллуси «Хусайнй» шеър менавишт ва доктор Дурахшон дам гумон кардааст, ки девони мазкур ба Мансури Халлоч тааллук дорад. Аммо ба забони форсй шеър гуфтан, ё датто як чумлаи форсй навиштани Халлоч маълум нест.
^молуддин Хусайни Хоразмй, ки дар сарчашмадо бо номи ^молуддини ^бравй, ё ^молуддини Хоразмй низ шинохта шудааст, аз суханварони бузурги садаи чордади мелодй мебошад. Дар баробари осори дигари ирфонию тасаввуфй, ки аз у ба ёдгор мондааст, шудрати уро китоби “Ч,аводир-ул-асрор ва заводир-ул-анвор”, ки дар шарди маснавии Мавлоно нигошта шудааст, афзун гардонидааст. Ин асар дарчанд нотамом аст, вале аз он чидат, ки ба унвони аввалин шарди маснавии Мавлавй мадз дар сарзамини Мовароуннадр навишта шудааст, шоистаи ифтихори мардуми мо мебошад. Дар катори осори дигари муаллиф девони ашъори у низ аз дайси мазмуну мудтаво кобили мулодиза ва тадкику баррасй мебошад. Осори ^молуддини Хоразмй, ки аз чидати микдор аз дад адад зиёд нестанд, ба масоили мухталифи ирфону адаб бахшида шуда, баёнгари дунар ва мадорату кудрати суханварии ^молуддин Хусайни Хоразмй мебошанд. Чандин асари дигаре низ дастанд, ки ба ^молуддини Хусайн нисбат дода шудаанд ва баръакс чунин иттифок дам афтода, ки таълифоти ^молуддинро ба номи каси дигар забт кунанд.
Рочеъ ба зиндагии хонаводагй ва шахсии ^молуддини Хусайн иттилооти зиёде дар даст нест. Аммо ончи аз маълумоти «Мачолис-ун-нафоис» ва "Мачолис-ул-муъминин" маълум мегардад, он аст, ки падари у Шадобуддини
Хусайн аз авлоди шайхи бузургвор Бурдониддини ^илич будааст ва дар чавонй аз Андичон ба Хоразм рафта ва дар он чо издивоч мекунад. Камолиддин дар он чо ба дунё омадааст.
Аз даводиси дигаре, ки дар зиндагии у иттифок афтода, он аст, ки мардуми Хирот уро ба сабаби як байт шеър такфир кардаанд ва Шодрух Мирзо ба дамин сабаб уро ба Хирот хонд ва ба мудокимаи маздабй кашид ва чун марди донишманд буд, натавонистанд чизе бар у собит кунанд, ба диёри худ бозгашт. Вале узбакдо аз у даст барнадоштанд ва саранчом уро дар соли 840 д. (такрибан соли 1470 мелодй) ба шадодат расониданд. Алишери Навой дар ин бора дар тазкираи «Мачолис-ун-нафоис» менависад:
«Мавлоно Хусайн Хоразмий - Хожа Абулвафо (цуддиса сиррууу)-нинг зоуир илмида муридидур. Мавлоно уз замонининг машоуиридиндур ва «Мацсади ацсо»-анинг таснифидур. Ва Мавлоно Жалолуддин Румий (цуддиса сиррууу) маснавийсииа шару битибдур ва «Касидаи бурда»-иа уам хоразмча туркий тил билан шару битибдур. Узга мусаннафоти уам бор. Аммо ахлоц ва сифоти ботин илмида ёруилик топцоннинг мунофисидур .
Ва Мавлоно Шоурух Мирзо замонида бир иазал учун такфир цилиб Хоразмдин Хирийиа келтурдилар. Чун донишманд ва истилоу билур киши эди уеч нима собит цила олмадилар. Кайтиб яна уз мулкига кетти. Ва ул иазалнинг матлаи будурким:
Эй дар уамаи олам пинуон туву пайдо ту,
Хам дарди дили ошиц, уам асли мудово ту.
Мавлонони Тансуфий булоиида (Хоразмда) узбак шауид килди ва цабри Хожа Абулвафо (цуддиса сиррууу) цабрининг оёии саридур» (4, 14).
Чунонки ба назар мерасад, Навой Камолуддинро муриди Абулвафои Хоразмй донистааст. Абулвафои Хоразмй - аз суфиёни машдури силсилаи кубравия (мутаваффо ба 835д мутобик ба 1431-1432 м.) аст, ки дар замони худ бо номи Хоча Абулвафо машдур будааст. Дар бораи Абулвафои Хоразмй дар сарчашмадои мудими замони у ишорадое чой дошта, шахсияти уро дамчун яке аз чедрадои дурахшони ирфонии давр ба калам додаанд . Маълум мегардад, ки Абулвафо аз идомадидандагон ва пайравони афкору акоиди Айнулкуззоти Хамадонй ва Ибни Арабй буда, таъсири андешадои онон дар ашъораш ба хубй эдсос мегардад.
Чунонки аз гуфтаи Навой бармеояд, Хоча Абулвафо аз акобири авлиё буда, дар вучуди худ улуми зодиру ботинро чамъ карда буд. Аз руи сурудадояш у на дамчун як файласуф, балки дамчун як шоири суфй намудор мегардад. Аз мудтавои рубоиёташ муносибати бадбинонаи у нисбат ба фалсафа намудор мегардад ва датто дар як рубоии худ, ба таври возед Ибни Синоро мазаммат кардааст. Абулвафо ба ашъори Мавлоно дилбастагии зиёд доштааст ва дар шеърдои хеш бештар аз Мавлоно Чдлолуддини Румй илдом гирифта ва ба осори у ишку иродати хос доштааст. Хамин мудаббати у нисбат ба осору акоиди Мавлоно боис гардидааст, ки шогирди у Камолуддин Хусайн низ пайрави у гардида, нидоят барои анчом бахшидани шарди маснавй бо номи «Ч,аводир-ул-асрор» кушиш ба харч дидад.
Осори ^молуддини Хоразмй, ки аз чидати микдор дад ададанд, ба масоили мухталифи ирфону адаб бахшида шуда, баёнгари дунар ва мадорату кудрати суханварии ^молуддин Хусайни Хоразмй мебошанд.
Доктор Мудаммадчаводи Шариат, ки шарди «Ч,аводир-ул-асрор ва заводир-ул-анвор», ки Хусайни Хоразмиро ба нашр расонидааст, дар мукаддимаи асари мазкур микдори таълифоти ^молуддини Хоразмиро чунин номбар кардааст:
1. "Ч,аводир-ул-асрор ва заводир-ул-анвор". Ин асар шарди мансури маснавии Мавлоно буда, тандо фарогири се дафтари аввали маснавй аст. Шоред, ба эдтимоли зиёд, бар асари ба катл расидан онро ба поён нарасонидааст. Ин асар дар соли 1384 тарики интишороти «Асотир» дар чадор чилд дар Эрон ва бо кушиши Мудаммадчаводи Шариат интишор ёфтааст.
2. '^унуз-ул-дакоик фй румуз-ид-дакоик" (шарди манзум бар маснавии Мавлоно)
3. "Янбуъ-ул-асрор фй насоед-ил-аброр"
4. "Насидатномаи шодй" ё "Насоеди шодй"
5. «ал-Максад-ул-аксо фи тарчимат-ил- Мустаксо»"
6. Девони ашъор. Ин асар дар соли 1343 бо номи "Девони ашъори Хусайн ибни Мансури Халлоч" тавассути китобхонаи Саной чоп шудааст, аммо баъд маълум мешавад, ки ин девон аз Халлоч набуда, балки аз ^молидини Хоразмй будааст, ки у бо тахаллуси «Хусайнй» шеър гуфтааст.
7. "Тудфат-ул-аброр фй афзал-ит-тазкор". Мудтавои ин китоб дар масоили ирфону тасаввуф буда, дар «Ч,аводир-ул-асрор» худи муаллиф ба ин маънй ишора кардааст: «Ва ин мабодисро дар китоби «Тудфат-ул-аброр фй афзал-ит-тазкор» дар фасли робеъ аз кисми аввал истифо кардаем» (1, чилди 1, 147). Низ дар поёни маколаи дафтуми «Ч,аводир-ул-асрор» он чо, ки дар бораи мабдаъ ва маод бадс мекунад, менависад: «Ва ин мабодисро дар фасли робеи кисми дуюм аз китоби «Тудфат-ул-аброр» овардаем» (1, ч 1, 157).
8. Kитобе дар улуми зодирй ва истилодоти он;
9. Рисолае дар мастй аз бодаи ирфон;
10. "Шарди касидаи "Бурда".
Дар миёни осори зикршудаи ^молуддини Хоразмй, пеш аз дама шарди «Ч,аводир-ул-асрор ва заводир-ул-анвор» дорои адамияти бисёр аст, зеро он нахустин шарди «Маснавии маънавй»-и Мавлоно Чдлолуддини Румй мадсуб мегардад.
Ч,олиби диккат аст, ки Хоразмй устоди худ Абулвафои Хоразмиро дар шумори комилон ва содибкамолон дониста бар он бовар аст, ки руди Хазрати Мавлоно пас аз сад сол дар сурати Абулвафо зудур кардааст. У ин гуфтаи хешро бо ин шеъри Мавлоно аз Жуллиёти Шамс» истидлол мебахшад:
Пештар о, пештар о, Булвафо,
Аз ману мо бигзару зутар биё.
Пештар ову гузар аз мову ман,
Пештар о, то ту намонй, на мо.
Гуфт: «А ласту». Ту бигуфтй: «Бало»,
Шукри «бало» чист? Кашидан бало.
Сирри «бало» чист, ки яъне: «Манам,
Халцазани даргауи фацру фано» (5,157).
Харчанд ки ин чо аз «Булвафо», ки дар мисраи аввал омадааст, мурод Хазрати Одам (а) аст, Хоразмй як рубоии устоди хеш Абулвафоро, ки як навъ акси садои шеъри Мавлоност, ба сурати зерин зикр мекунад. Абулвафо мегуяд: Як байт зи гуфтауои он шоу маро,
Беутар зи уазор равзаву богу саро.
Он шоу, ки сад сол зи мелодам пеш,
Гуфтаст маро, ки «Булвафо, пештар о!».
Албатта, аз замони валодати Мавлоно Чдлолуддини Pyмй (1207 м) то соли валодати Абулвафои Хоразмй (1359 м) фосилаи замонй бештар аз 150 сол аст ва агар ин фосиларо аз замони валодати Абулвафо то замони вафоти Мавлоно дам дисоб кунем, аз 86 сол тачовуз намекунад ва ин ки Абулвафо рочеъ ба раками «сад сол»-и мелоди хеш сухан мегуяд, раками такрибй аст. Аз ин ру, бедтар аст, ки ин рубоиро мубаййини иртиботи маънавии Абулвафо ва Мавлоно Чдлолуддин баршуморем. Чунонки таъкид кардем, Абулвафо мудаббати хешро нисбати осору афкори Мавлоно бар шогирди худ ^молуддини Хоразмй низ интикол дода буд. Шояд дамин мудаббат, ки донадои он дар замини калби ^молуддин ба воситаи устодаш Абулвафо сабзу борвар гардида буд, саранчом боиси таълиф гардидани аввалин шард бар маснавии Мавлоно гардида бошад.
Чунонки таъкид кардем, «Ч,аводир-ул-асрор ва заводир-ул-анвор» шарди нотамомест, ки се дафтари «Маснавии маънавй»-ро дарбар дорад ва дар чор мучаллад ба нашр расидааст. Сабаби дар чор чилд тадия шудани ин асар он аст, ки шореди Хоразмй пеш аз огоз кардани шарди мазкур ба унвони раднамо ё заминагузории вуруд ба чадони фикрии Мавлоно мукаддимаи муфассале иборат аз дад макола навиштааст, ки он дар чилди аввали нусхаи тедронии «Ч,аводир-ул-асрор» чой дода шудааст. Хамин тавр, се дафтари дигар бошад, мутаносибан шарди се дафтари аввали маснавиро дарбар гирифтааст.
Мукаддимаи шарди «Ч,аводир-ул-асрор», ки дар чилди аввали китоб мураттаб гардидааст, дачман хеле бузург аст ва ба як рисолаи марбут ба ирфону тасаввуф шабодат дорад. Табиист, ки навиштани чунин рисола бе замина ва омодагии каблй сурат намегирад. ^молуддини Хоразмй худ аз пуяндагони роди тарикат буда ва илова бар ин чандин сарчашмадои дигарро низ пеши назар доштааст, ки он аз мудтавои мукаддимаи мазкур ба равшанй дувайдост.
Сарчашмадои фикрии ^молуддини Хоразмиро дар навиштани ин манокиб осори мансуру манзуми адабию ирфонии арабию форсй ташкил додаанд, ки дар ин миён «Тазкират-ул-авлиё»-и Шайх Аттори Нишобурй, «Тароик-ул-дакоик», кЖашф-ул-мадчуб^и Усмони Хучвирй, таълифоти Хоча Абдуллоди Ансорй, «Мирсод-ул-ибод»-и Начмуддини Pозй, ашъори арабии Ибни Сино, оёту дадис, «Маснавии маънавй» ва девони газалиёти Шамс, ашъори Хоконй, баъзе сурудадои Абулвафои Хоразмй ва рисолаи Сипадсолорро зикр кардан мумкин аст. ^абл аз баёни манокиби ричоли тасаввуф Хоразмй тайи як мукаддима суханро аз муночот ба даргоди Худованд огоз мекунад.
Дар китобхонадои дунё нусхадои хаттии шарди мазкур зиёд ба назар мерасанд. Як нусхаи нашри лакднавии шарди Хоразмй дар дастрасии доктор
Бадеуззамони Фурузонфар карор дошта ва теъдоде аз нусхадои он низ дар китобхонадои Эрон мавчуд будааст. Б. Фурузонфар дар ин бора менависад: «Ин шард дар соли 1312 дичрии камарй дар Лакднав ба табъ расида ва як нусхаи хаттии он назди ин заъиф мавчуд аст» (3, ёздад). Аз чумла, нусхаи нисбатан кадимитари шарди мазкур, ки доктор Мудаммадчаводи Шариат онро ба унвони нусхаи асл дар тадияи шарди мазкур ба асос гирифтааст, дар китобхонаи Донишгоди Тедрон нигоддорй мешавад. Доктор Шариат таъкид мекунад, ин нусха дар миёни нусахи дигари мадфуз дар китобхонадои Эрон комил ба шумор меравад. Вокеан дам дар киёс бо нусахи дигаре, ки аз ин шард бокй мондааст, нусхаи мавриди бадс дорои тафовутдоест, ки онро аз соири нусах имтиёз мебахшад. Бартаридои нусхаи мазкурро метавон ба тарики зерин арзёбй кард:
- Тандо дамин нусха аст, ки дар он дам мукаддима, дам дад макола ва дам шарди се дафтари маснавй ба пуррагй вучуд дорад.
- Тандо дар мукаддимаи дамин нусха кисмати эддоии китоб ба писари Шодрух Мирзо дида мешавад;
- Ин нусха кадимитарин нусхаи шарди Хоразмист ва ин матлаб аз таърихи китобати он, ки дар охири дафтари аввал ба сурати «дадуми чумодиюлаввали соли 840/Х1.1436» ва дар охири дафтари сеюм ба гунаи «зулдиччаи соли 841/У.1438» омадааст, фадмида мешавад.
- Дебочае, ки дар огози ин шард ба забони арабй омадааст, дар деч як аз нусахи дигар ба назар намерасад.
Рочеъ ба мудассаноти нусхаи мазкур бияфзоем, ки он бо хати настаълики зебо навишта шудааст, аммо аз мутолиаи он метавон ба натичае расид, ки ин нусха нусхаи асл нест ва бояд аз руи нусхаи дигар руйнавис шуда бошад. Мудаккикони дигар дам бо назардошти чой доштани галатдои марбут ба тарзи навишти калима - дуруст хонда натавонистани котиб ва дар натича нодуруст китобат шудани баъзе калимадо дар матни шарди мазкур бар ин натича расидаанд, ки зодиран котиби ин нусха шахси босаводе набудааст ва «аз руи нусхае, ки дар пеш дошта, наккошй кардааст» (1, понздад). Ин нусха аз 573 сафдаи 19-сатрй иборат мебошад.
Нусхаи дигаре аз ин шард дар Китобхонаи миллии Эрон мадфуз аст, ки онро доктор Шариат бо аломати шартии «мим» ишора кардааст. Ин нусха хати настаълики рушан дорад ва навиштаи Хусайн - фарзанди Мадмуди Шабустарй буда, кисмате аз ибтидои матни он (то зикри Робеаи Адвия) вучуд надорад, вале шарди се дафтарро фаро гирифтааст. Таърихи китобати он ба моди рамазони соли 889/1Х.1484 рост меояд.
Таърихи китобати нусхаи китобхонаи Остони кудси разавй маълум нест, вале он бо нусхаи хаттии Китобхонаи миллии Эрон шабодати зиёд дорад ва чунин менамояд, ки дар ду аз руи як нусха китобат шуда бошанд. Ин нусха дам бо хати насхи зебо навишта шудааст ва аз нусхадои кадимии шарди маснавй буданаш аз эдтимол дур нест. Монандии ашъори арабй, оёт ва адодис дар ин ду нусха дар мавриддои зиёде метавонад мушкилоти марбут ба шарди Хоразмиро то андозае аз байн бардорад.
Дар китобхонаи Остони кудси разавй нусхаи дигари ин шард низ нигоддорй мешавад, ки бо хати насх навишта шуда, дар замони Низомшод дар шадристони Давлатобод ба соли 1039 китобат шудааст. Иборат аз 180 садифа буда, шомили мукаддима ва маколоти дадгона мебошад. Бо он ки ин нусха бегалат нест ва порае афтодагидои матнй дам дорад, боз дам имкон дорад барои рафъи бархе мушкилоти нусахи дигар созгор ояд.
Мавлавипажуди турк Абдулбокии Гулпинорлй дар китоби «Мавлавия пас аз Мавлоно» аз мавчудияти нусхае аз шарди Хоразмй дар китобхонаи Донишгоди Истанбул хабар дода, аз чумла менависад:
«Шарди мавсум ба <Жунуз-ул-дакоик фй румуз-ид-дакоик» аз ^молуддин Хусайн ибни Хасани Хоразмй, даргузашта дар 840д. (1435-1436м) шарди чандон шинохташуда нест. Нусхаи китобхонаи донишгоди Истанбул, ки дар соли 1069 д. истинсох шуда, шарди се дафтари маснавй аст ва дар мукаддимаи дафтари дуюм омада аст, ки шарди ин дафтар рузи дуюми рамазони соли 833д. (25. V. 1430м) огоз шудааст. Мудаккикан ин шарди форсй яке аз авомили шарди маснавй ба забони туркй будааст. Шарди Хоразмй дар Хиндустон ба чоп расидааст» (2, 205).
Ба назар мерасад, ки Гулпинорлй иштибодан ба чойи «Ч,аводир-ул-асрор» кЖунуз-ул-дакоик» навиштааст, зеро кЖунуз-ул-дакоик» шарди манзум буда, аз он абёти пароканда бокй мондааст, на се дафтар!
Шарди Хоразмй дар соли 1893 мелодй дар чопхонаи машдури Лакднав дар се чилд (дар як мучаллад) ба чоп расидааст ва нашри аввалини чопии он, ки мавриди бадси мо карор дошт, аз тарафи Мудаммадчаводи Шариат дар чор мучаллад интишор ёфтааст.
Хамин тарик, «Ч,аводир-ул-асрор ва заводир-ул-анвор» аввалин шарди «Маснавй» аст, ки тахминан як аср пас аз таълифу тадвини ин шодкори ирфонй аз тарафи як нафар суханвари суфимашраб ва пайрави мактаби Мавлавй навишта шудааст. Шарди мазкур ба тафсиру ташреди се дафтари аввал аз дафтардои шашгонаи маснавй ихтисос дошта, дар солдои охири умри муаллиф ба риштаи тадрир кашида шудааст. Муаллиф тавфик наёфтаст, ки дафтардои бокимондаи маснавиро шард дидад.
Калидвожа^о: Камолуддини Xоразмй, шару, “Цавоуир-ул-анвор”, Мавлоно Цалолуддини Румй, Навой, тасаввуф
Пайнавишт:
1. Xоразмй, Камолуддин Хусайн ибни Хасан. Цавоуир-ул-асрор ва завоуир-ул-анвор. - Теурон: Асотир, 1384, Дар 4 муцаллад, чопи аввал.
2. Гулпинорлй, Абдулбоцй. Мавлавия пас аз Мавлоно. Тарцумаи Тавфиц Субуонй. -Теурон. 1384, чопи савум.
3. Фурузонфар, Бадеуззамон. Шаруи маснавии шариф, цилди 1. - Теурон: Заввор, 1387.
4. Навой, Алишер. Мацолисуннафоис. - Тошкент, 1997.
5. Куллиёти Шамси Табрезй. Ба инзимоми шаруи уоли Мавлавй ба цалами Бадеуз-замони Фурузонфар, ба замимаи фаруанги лугот ва таъбироти девони Шамс. -Теурон: Амири кабир, 1363.
Келдиёров Тоцибой Султонович,
докторант ХГУ им. акад. Б. Гафурова
Камолуддин Хусайн Харазми - первый комментатор “Маснави маънави” (Поэмы о скрытом смысле) Мавляна Джалаладдина Руми
Ключевые слова: Камолуддин Хоразми, толкование, “Джавохир-ул-анвор”, Мавлоно Джалолуддини Руми, Навои, суфизм
В данной статье рассматриваются жизнь и творчество одного из первых комментаторов “Маснави маънави” Мавляна Джалаладдина Руми - Камолуддина Хусайна Харазми.
Камолуддин Хусайн Харазми - поэт, учёный и один из последователей тариката суфийской Кубравии, который жил в 14 веке нашей эры. Основываясь на истинной любви к “Маснави” Мавляна Джалаладдина Руми, он посвятил себя изучению и толкованию данного всемирно известного произведения. Комментарий Харазми, который был известен, как “Джавахир аль-асрар ва завахир аль-анвар ”, является толкованием трёх записей (дафтар) начала “Маснави”. Остальные записи “Маснави” автору истолковать не удалось.
В данной статье речь идёт о личности Камолуддина Харазми, его литературного наследия, а также о его основных взглядах и письменных образцах данного толкования.
T.S. Keldiyorov
Kamaladdin Khusayn Khorazmi as the first Commentator of “Masnavii Manavi” (the Poem about the Hidden Sense) by Mavlon Jaloluddin Rumi
Key words: Kamaladdin Khorazmi, interpretation, “Djavokhir-ul-Anvor” by Mavlono Djaloluddin Rumi, Navoi, sufizm
The article dwells on the life and creation of the first commentator of Mavlono Djaloluddin Rumi's “MasnaviiManavi”Kamaladdin Khusayn Kharazmi.
Kamaladdin Khusayn Khorazmi is poet, scientist, one of the suceessors of Sufi Kubraviya tarikat who lived in the 14-th century. Being infatuated with Rumi's “Masnavi” he devoted his life to the study and interpretation of this world famwus literary production. Kharazmi's commentary khown under the title of “Djavokhor al-Asrar va Zavakhar al-Anvar” is an interpretation of three notes (daftar) related to the beginning of “Masnavi”. As for the rest sequences from “Masnavi ”, the author didn't manage to interpret them.
The given article deals with Kamaladdin Khorazmi's personality, his literary legacy, principal viewpoints and written paragons of the interpretation in question.
