Научная статья на тему 'Қўшилган қиймат солиғини ундириш механизмини такомиллаштириш йўллари'

Қўшилган қиймат солиғини ундириш механизмини такомиллаштириш йўллари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
1054
84
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — К. С. Исмайлов, М. С. Абишов

Хўжалик юритувчи субъектларнинг иқтисодий фаолиятини солиқлар воситасида, айниқса унинг энг муҳим турларидан бири бўлган қўшилган қиймат солиғини ундириш тартибини такомиллаштириш, бюджетга солиқли даромадлар тушумини ошириш ҳамда асосий воситалар ва номоддий активларни ишлаб чиқарувчи ва уни олди-сотти фаолияти билан шуғулланувчи корхоналар учун қўшилган қиймат солиғи ҳисоблашни такомиллаштириш йўлларини кўриб чиқиш шу куннинг долзарб масалаларидандир.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Қўшилган қиймат солиғини ундириш механизмини такомиллаштириш йўллари»

К.С. Исмайлов

Коракалпок Давлат университети доценти М.С. Абишов

Коракалпок Давлат университети ассистенти

КУШИЛГАН КИЙМАТ СОЛИГИНИ УНДИРИШ МЕХАНИЗМИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ЙУЛЛАРИ

Хужалик юритувчи субъектларнинг иктисодий фа-олиятини соликлар воситасида, айницса унинг энг муцим турларидан бири булган цушилган циймат солимни ундириш тартибини такомиллаштириш, бюджетга солицли даромадлар тушумини ошириш цамда асосий воситалар ва номоддий активларни ишлаб чицарувчи ва уни олди-сотти фаолияти би-лан шу*улланувчи корхоналар учун цушилган циймат солити цисоблашни такомиллаштириш йулларини куриб чициш шу куннинг долзарб масалаларидандир.

Иктисодиётни модернизациялаш ва эркинлаштириш шароитида соликлар давлат бюджети даромадларининг асосий манбайи булиши билан бир каторда, иктисодиётни давлат томонидан тартибга солиш, иктисодиётнинг устувор сох,аларни молиявий куллаб-кувватлаш давлат си-ёсатида мух,им инструментлардан бири х,исобланади. Бунда, солик тизимида етак-чи уринга эга булган ва давлат бюджети даромадларини шакллантиришда Fоят мух,им фискал вазифани бажариб келаёт-ган эгри соликларнинг ах,амияти Fоят юк-сакдир. Мамлакатимиз иктисодиётини баркарорлаштиришда солик сиёсатини такомиллаштиришга каратилган чоралар х,ам мух,им роль уйнайди. Чунки, соликлар хазинани тулдирувчи асосий манба-дир. Шунинг учун х,ам мустакиллик йил-ларида мамлакатда мавжуд солик тизи-мини такомиллаштиришга катта эътибор берилмокда.

Мамлакатимизда солик тизимини ри-вожлантиришда унинг раFбатлантириш ва-зифасидан самарали фойдаланишни талаб этилади. Бунда соликлар воситасида кор-хоналарнинг фаолиятини раFбатлантириш ва натижада улар иктисодий фаоллиги-ни ривожлантириш алох,ида ах,амият касб

этади. Чунки корхоналарнинг иктисодий фаоллигининг ривожланиши бир томон-дан, унинг иктисодий юксалишига, даромадларининг ошишига олиб келса, ик-кинчи томондан, солик туловчи сифатида соликка тортиладиган базанинг кенгай-ишига олиб келади ва бу охир окибатда бюджет даромадларининг ошишини кел-тириб чикаради.

Хозирги кунда эгри соликлар давлат бюджетининг даромадлар кисмида салмокли уринларни эгаллайди. Шу сабаб-ли эгри соликларнинг х,исобини урганиш долзарб масалалардан х,исобланади. Де-мак, х,озирда, мамлакатимиз солик тизими олдида бозор муносабатларини тулаконли шакллантириш учун шарт-шароит яратиш билан бир каторда, давлат бюджетини маблаFлар билан таъминлаш х,амда усти-вор йуналишдаги иктисодий фаолиятни соликлар воситасида куллаб-кувватлашни талаб этади. Хужалик юритувчи субъектларнинг иктисодий фаолиятини соликлар воситасида, айникса унинг энг мух,им турларидан бири булган кушилган киймат солиFини ундириш тартибини такомиллаштириш катта ах,амият касб этади.

Корхонанинг уз эх,тиёжи учун олин-ган асосий восита ва номоддий актив-

лари корхонанинг бухгалтерия балан-сида мол етказиб берувчига туланган кушилган киймат солиFи суммаси билан бирга ёзилиб кирим килинади. Агар ба-лансдаги асосий воситалар ва номод-дий активлар сотилса, у холда асосий воситалар ва номоддий активлар буйича соликка тортиш объекти булиб, сотиш бахоси билан колдик киймат уртасидаги фарк хисобланади. Бунда, агар корхо-на асосий воситалар ва номоддий актив-ларни колдик кийматида сотса, у холда соликка тортиладиган объект булмайди ва бюджетга солик туланмайди. Шунинг-дек, асосий воситалар ва номоддий ак-тивларни ишлаб чикарувчи ва уни олди-сотти фаолияти билан шуFулланувчи кор-хоналар учун кушилган киймат солиFи хисоблашнинг алохида тартиби мавжуд.

Эгри соликлар механизмидаги мухим муаммолардан бири сифатида товарлар-ни (ишларни, хизматларни) реализация килиш обороти таркибини белгилашда-ги муаммоларни келтириш уринлидир. Солик кодексининг 199-моддасига асосан товарларни (ишларни, хизматларни) реализация килиш обороти таркибига солик туловчининг уз эхтиёжлари учун уз кучи билан курилиш, монтаж, курилиш-монтаж ишларини бажариши, банкларнинг мол-мулкни уз филиалларига бериши каби жа-раёнлар киритилган булиб, булар, биз-нинг фикримизча, иктисодий жихатдан уз мазмунига эга эмас1.

Бу эса бюджетга соликли даромадлар тушумини оширишнинг аксинча натижа-ларини келтириб чикарадики, солик си-ёсатидаги нейтралликнинг йукотилиши солик юки ошиб кетишига, бу, уз навба-тида, солик туловчиларнинг соликдан кочиш максадида уз даромадларини яши-ришга, капитални "хуфёна иктисодиёт"да айлантиришга булган интилишларини ку-чайтириб юборади. Бу х,олат, давлат ва умумжамият мафаатларига зидлигидан далолат беради.

Сабаби, Давлат бюджети даромадларини купайтиришнинг иккинчи йуналиши эса солик солишнинг яширилган базасини аниклаш ва соликка тортишдан иборат.

1 Манба: Соликка оид конун хужжатлари. - Т.: «Норма» МЧЖ, 164-165 бетлар.

Шу уринда солик тулашдан кочиш, унга карши курашиш ва бу борада республи-камизда хамда хорижда кандай тадбир-лар амалга оширилиши туFрисида кискача тухталиб утиш максадга мувофикдир.

Солик тулашдан кочиш иктисодий субъектнинг фойдасини максималлашти-ришга интилишнинг натижасидир. Бар-ча соликлар ва туловлар корхона томо-нидан ташки таъсирга асосланган харажат хисобланади ва унинг маълум бир дара-жадан кутарилиши бу соликлардан кочиш ёки уларни камайтиришга кизикишни ку-чайтиришга олиб келади.

Солик тулашдан кочиш, ноконуний йуллар билан топилган маблаFлардан яна ишлаб чикаришда фойдаланиш оркали "хуфёна иктисодиёт"нинг ривожланишига замин яратади. Бизнингча, бу билан кура-шишнинг канчалик зарурлигини ортикча изохлашга зарурат йук.

Республикамизда соликка оид хукукбузарликка карши Давлат солик кумитаси ва Узбекистон Республикаси Бош прокуратураси хузуридаги Солик, ва-лютага оид жиноятларга ва жиноий да-ромадларни легаллаштиришга карши курашиш департаменти шугулланади.

Шу уринда таъкидлаб утиш керакки, Узбекистон Республикаси Президенти-нинг 2006 йил 21 апрелдаги ПК-331-сонли "Молия-иктисодий, солик сохасидаги жиноятларга, жиноий фаолиятдан олинган даромадларни легаллаштиришга карши курашишни кучайтириш чора-тадбирлари туFрисида"ги карори мазкур сохада олиб борилаётган ишларга узига хос туртки булди.

Бу борадаги яна бир муаммолардан бири курилиш сохасида кушилган киймат солиFини ундириш жараёни билан боFликдир. Маълумки, солик кодексининг коидаларига мувофик кушилган киймат сол иFи буйича "Курилиш, курилиш-монтаж ва таъмирлаш-курилиш, ишга тушириш-созлаш, лойиха-кидирув ва ил-мий ишлар, хизматлар буйича, шунинг-дек объектларни фойдаланишга тай-ёр холда куришда шартномавий нарх-лардан келиб чиккан холда хисоб-китоб хужжатлари хак тулаш учун такдим этил-ган, бажарилган ва буюртмачи томони-

дан тасдикланган ишларнинг, хизматлар-нинг кушилган киймат солиFи киритилма-ган киймати солик солинадиган базадир", деб кайд этилган. Таъкидлаш уринлики, курилиш корхоналари курилаётган объект буйича кушилган киймат солиFини бюд-жетга курилиш ишлари битгандан сунг тулайдилар. Аммо, кейинги йиллардаги тахлиллар шуни курсатмокдаки, купгина объектлар буйича курилишда матери-алларнинг меъёр талабларига мувофик сарфланмаслиги, талон-тарож килиниши окибатида объектлар ишга туширилмас-дан колиб кушилган киймат солиFи бюд-жетга ундирилмасдан колмокда. Шунинг учун курилиш корхоналари учун кушилган киймат солиFини тасдикланган лойиха кийматининг бажарилишига мувофик хар ойда тулаб борилишини жорий этиш максадга мувофик деб уйлаймиз.

Солик сиёсатида асосий эътибор, хамиша, соликларнинг давлат бюдже-тига уз вактида ва тулик келиб тушиши-ни таъминлаш масаласига каратилади. Махаллий бюджетларга солик ва бошка туловларнинг уз вактида ва тулик келиб тушмаслиги, юкори бюджетдан ажратила-диган ажратмаларнинг кискариб кетиши, уз вактида амалга оширилмаслиги каби холатлар молия йилида амалга оширили-ши кузда тутилган тадбирларнинг уз муд-датида молиялаштирилмаслигига олиб келадики, бундай холатлар иктисодий ислохотлар самарасининг пасайиб кети-шига олиб келади, иктисодий усишни се-кинлаштиради.

Солик кодексининг 203-моддаси-га мувофик ишлар, хизматлар доймий (узлуксиз) асосда реализация килинган такдирда, хисобварак-фактура ёзил-ган сана ишларни, хизматларни реализация килиш обороти амалга оширил-ган санадир1. Кушилган киймат солиFини хисоблаш пайтида соликка тортилади-ган база булиб янгидан яратилган киймат яъни товар махсулоти билан шу товарни ишлаб чикариш ишлатилган хом ашёлар киймати уртасидаги фарк хисобланади. Кушилган киймат солиFи буйича хисоб-китобларни корхона ортиб борувчи якун

1 Соликка оид конун хужжатлари. - Т.: «Норма» МЧЖ, 169 б.

билан руйхатдан утган жойидаги Давлат солик идораларига хар ойда, хисобот ойидан кейинги ойнинг 25-кунидан ке-чиктирмай, йил якунлари буйича эса йил-лик молиявий хисобот топширилган муд-датда такдим этади. Корхоналар кушилган киймат солиFини солик хисобини топшир-ган кундан кечиктирмай тегишли даврдаги хакикий сотиш оборотидан келиб чикиб тулайди. Агар корхона хисобланган солик суммасини бюджетга уз вактида утказиб бермаса, бундай холатда Давлат солик идоралари масъул ходимлари томони-дан хисобланган солик сумасига нисба-тан кечиктирилган хар бир кун учун 0,05 фоиз микдорида пеня (молиявий жазо) кулланилишига олиб келади. Бунда корхона рахбариятига нисбатан маъмурий чора кулланилмайди. Чунки, ушбу жара-ёнларнинг солик обороти сифатида бел-гиланиши солик туловчининг уз имкони-ятлари эвазига ишлаб чикаришни кенгай-тиришни раFбатлантиришни камайтиради, банкларнинг эса капиталлашувига салбий таъсир этади. Вахоланки, бугунги кунда банкларнинг капиталлашувини ошириш давлатимизнинг устувор иктисодий сиё-сати сифатида белгилаб олинган.

Бу борада кескин чораларни факат уз вактида бюджетга утказилмаётган солик суммаларига нисбатангина эмас, балки корхоналар бошка туловларининг утказилишида тухталишлар йул куйилаётган холатлар учун хам куллаш зарур. Чунки бундай холатларга йул куйилаётганлиги корхоналарнинг молиявий ахволини янада ёмонлаштирмокда. Банклар томонидан хисоб-китобларни уз вактида амалга оширишга тускинлик килаётган далиллар амалиётда куп учраб, улар охир-окибатда нотуловларнинг усишига олиб келмокда, мамлакатдаги пул муомаласининг ахволига кескин салбий таъсир курсатмокда.

Пул муомаласининг харакати мамла-кат доирасида бузилаётган экан, уни ту-затиш учун айрим холларда маъмурий характердаги карорлар кабул килиш максадга мувофик саналади. Жумла-дан, маблаFларнинг давлат бюджети-га уз вактида бориб тушишини таъминлаш борасида банклар жавобгарлигини

кучaйтиpиш 3apyp. Хуcуcaн, шлик opгaн-лapининг coликлap вa бoшкa мaжбуpий тyлoвлap cуммaлapининг cyзcиз ундиpи-лиши тyFpиcидaги тyлoв тaлaбнoмaлa-pи бaнклap тoмoнидaн биpинчи нaвбaтдa ижpo этилиши KepaK.

Xулoca килиб aйтгaндa, шлик, KoAeK-cининг 199-мoддacи бyйичa acocий вo-cитaлapни, нoмoддий aктивлapни вa ту-гaллaнмaгaн куpилиш oбъeктлapини бe-пул acocдa бepиш тoвapлapни штиш aй-лaнмacи x1иcoблaнмaйди вa нaтижaдa,

ушбу aйлaнмaлapдaн кУшилгaн киймaт coлиFи x1иcoблaнмaйди. Бу x1oлaт y3apo aлoкaдop кopхoнaлapни кУшилгaн киймaт coлиFидaн ^чиш учун кулaй им^ният-лapни яpaтиб бepмoкдa. Бизнингчa, aco-cий вocитaлapни, нoмoддий aктивлap-ни вa тугaллaнмaгaн куpилиш oбъeктлa-pини бeпул acocAa бepиш бyйичa oпepa-циялapдaн кушил^н киймaт coлиFи унди-pилиши ушбу coликдaн кoчиш йyллapини кaмaйтиpишгa вa бюджeт дapoмaдлapини oшиpишгa хизмaт килaди.

Ддабиётлар руйхати:

1. Сoликкa oид кoнун x1ужжaтлapи. -Т.: «HopMa» МЧЖ, 2008. - 416 б.

2. Т.С.Мaликoв, П.Т.Жaлилoв. Бюджeт-coлик cиёcaти I Мoнoгpaфия - Т.: «Akademnashr», 2011. - 472 б.

3. Тoшмaтoв Ш.А. Кopхoнaлapни pивoжлaнтиpишдa coликлap poли I Мoнo-гpaфия. - Т.: Fan va texnologiya, 2008. - 204 б.

4. Тoшмaтoв Ш.А. Кoмилoв М.М. Кушил^н киймaт coлиFи I Мoнoгpaфия. -Т.: Икти^диёт вa х,укук дунё^" нaшpиёти -2004. -180 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.