CC BY
1
Абдуллоев Ромезцон Холмуминович,
н.и.ф., дотсент, сардори раёсати илм ва инноватсияи МДТ «ДДХ ба номи акад. Б. Гафуров» (Тоцикистон, Хуцанд) Абдуллаев Ромезджон Холмуминович, к.ф.н., доцент, заведующий управлением науки и инноваций ГОУ «ХГУ имени акад. Б.Гафурова» (Таджикистан, Худжанд)
Abdulloev Romezjon Kholmuminovich,
candidate of philological sciences, associate professor, head of the department of science and innovation, SEI "KSU named after acad. B. Gafurov" (Tajikistan, Khujand), E-mail:romizjon-84@mail
Вожа^ои калидй: Волаи Догистонй, "Риёз-уш-шуаро", мунаккид, накди шеър, интикоди суханварони гузашта ва муосир, интисоби тазкира
Макола ба тахлилу баррасии яке аз масъалахои мухими накду сухансанци- шевахои корбасти афкори интикоди дар тазкираи «Риёз-уш-шуаро»-и Волаи Догистонй бахшида шудааст. Цайд мешавад, ки муаллифи тазкираи «Риёз-уш-шуаро» ба масъалахои накд бештар таваццух доштааст ва хамин омил боис шудааст, ки яке аз рисолахои арзишманди накди адабии шибхи кораи Хцнд - "Танбех-ул-гофилин"-и Сироциддин Алихони Орзу ба таври комил дар тазкираи мазкур зикр шавад. Тазаккур меёбад, ки «Риёз-уш-шуаро»-и Волаи Догистонй аз лиуози баррасии ашъори суханварону шоирон, арзёбии арзишуои уунарии онуо, бауогузорй ба ашъори уамдигар ва дар мацмуъ, муносибату мубориза, цамкориву интицодуо афзалияти бештар касб кардааст.Тахлили масоили мазкур нишон медихад, ки Волаи Догистонй хамчун тазкиранавис, суханвари тавоно дар фазои накду бахогузории ашъори суханварон сахми назаррас гузоштааст.Хулоса мешавад, ки тазкираи «Риёз-уш-шуаро»-и Волаи Догистонй хамчун сарчашмаи накду сухансанци дар инкишофи афкори интикоди дар шибхи кораи Хцнд хидмат намудааст.
Ключевые слова: Вола Дагистони, "Риёз-уш-шуаро", критик, критика поэзии, критика предшественников и современников поэта, атрибуция, антология
Статья посвящена анализу и обсуждению одного из важных вопросов критики - способов использования критического мышления в тезкире «Риёз-уш-шуаро» Вола Дагистани. Отмечается, что в антологии «Рияз-уш-шуаро» Вола Дагистани большое внимание уделялось проблеме критики, именно поэтому один из ценнейших трактатов Причерноморья Индийского субконтинента, который носит название «Танбех-ул-гофилин", было подробно представлено в нем. Стоит отметить, что фитология «Риёз-уш-шуаро» Вола Дагистани приобрела более приоритетное значение в плане критики стихов поэтов, оценки их художественной ценности, оценки стихов друг друга, да и в целом отношений и полемики, сотрудничества и критики. Анализ этих вопросов показывает, что Вола Дагистани как выдающийся мастер антологического жанра, талантливый поэт внес неоценимый вклад в жанр критики и оценку стихов поэтов. Делается вывод о том, что тезкире Вола Дагистани «Риёз-уш-шуаро» послужило источником критики и риторики в развитии критической мысли в Индийском субконтиненте.
Key words: Vola Dogistnoni, "Riyaz-ush-shuaro", criticism, poetry, criticism ofpoets of the past and present, attribution
The article is devoted to the analysis and discussion of one of the important problems of the speech and rhetoric, including the usage of critical thinking in the poems of "Riyaz-ush-shuaro" by Vola Dogisntoni. It is mentioned that the book "Riyaz-ush-Shuaro" by Vola Dogistoni was interested in the ways of criticism and this factor was the reason of the creation of valuable creation of Shibh Qorai Hind which is called "Tanbe-ul-gofilin". It is stated that the book of "Riyaz-ush-shuaro" of Vola Dogistani received priority in terms of reviewing poems of orators and poets assessing their artistic values in the poems. Analysis of the issues shows that Volo Dogistoni as a prominent writer, a powerful orator made significant contribution in the sphere of writing and evaluating the poems of speakers. It is concluded that "Riyaz-
DOI:10.51844-2077-4990-2023-2-232-239
ШЕВАХОИ НАКД ДАР ТАЗКИРАИ "РИЁЗ- УШ- ШУАРО"-И ВОЛАИ ДОГИСТОНЙ СПОСОБЫ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ КРИТИЧЕСКИХ МЫСЛ В "РИЁЗ- УШ-ШУАРО" ВОЛА ДАГИСТАНИ
WAYS OF CRITICISM IN "RIYAZ-USH-SHUARO" BY VOLA
DOGISTANI
ush-shuaro" by Volo Dogistoni is a valuable source of writing speeches in the development of critical thinking in Shibh Qorai Hind.
Тазкираи «Риёз-уш-шуаро»-и Волаи Догистонй (1124/1712) дар тачассуми масоили наеду сухансанчй ва равиши бахогузорихои ашъори шоирони шибхи цораи Х,инд чойгохи махсусеро доро мебошад. Мутолиаи тазкираи мазкур нишон медихад, ки Волаи Догистонй оид ба муносибатхои суханварони ин доираи пурнуфуз огахии комил дошта, аз китобу рисолахои алохидаи наццодй ва инчунин усулхои равишманди онхо доир ба шеъру сухан ва ашъори суханварони давр ба таври васеъ истифода намудааст. Х,амин шеваи хос боиси ба як раванди муайян равона гардидани нацди Волаи Догистонй гардидааст ва муаллиф коре, ки дар китоби мазкур ба анчом расонидааст, рисолаи "Танбех-ул-гофилин"-и Сирочиддин Алихони Орзуро, ки аз чехрахои маъруфи ин давра дар арсаи наеду сухансанчй ба шумор меравад, бар хилофи тазкиранигорй дар тазкираи хеш овардааст. Рисолаи "Танбех-ул-гофилин" бар зидди Мухаммадалии Х,азин таълиф гардида, Волаи Догистонй сабаби овардани рисоларо дар тазкира чунин таъкид менамояд: "Подшоху умарову соири нос камоли мухаббату муроот нисбат ба вай (Мухаммадалии Х,азин-А.Р.) маръй медоранд, лекин аз ин чо, ки муруввати чибиллию инсофи зотии хазрати Шайх аст, умами ахли ин диёр (Х,инд.-А.Р.)-ро аз подшоху умаро ха^вхои ракик, ки лоици шаъни Шайх набуда, намуда. Хдрчанд уро аз ин адои зишт манъ кардам, фоида набахшид ва то хол дар кор аст. Лобуд, поси намаки подшоху хацци сухбати умарову ошноёни бегунох гиребонгир шуда, тарки ошноиву мулоцоти ин бузургвор намуда, ин дидаро нодида ангоштанд. Офарин бар хулци кариму каррами амими ин бузургон, ки бо камоли цудрат дар садади интицом барнаёмада, бештар аз пештар дар риояти ахволаш худро маоф намедоранд ва ин маънй зиёда мучиби хичлати уцалои Эрон, ки дар ин диёр ба балои гурбат гирифторанд, мешавад:
%ар, ки по кац мегузорад, мо дили худ мехурем, Шишаи номуси олам дар 6aFm дорем мо.
Алцисса, баъзе аз гаюрони ин мамлакат камари интицом баста, теги хичо бар вай кашида, дар назари арбоби хирад хафифаш намуданд. Аз чумла, Сирочиддин Алихони Орзу, ки аз шуарои ин шахр асту дар фазилату суханварй гуй аз майдони хамгинон мерабояд, бисёр ашъори галат аз девони Шайх бароварда, рисолае мусаммо ба "Танбех-ул-гофилин" навишта ва абёти мазкурро як-як зикр кардаву таъризот намуда, чунончи цадре аз он рисола дар ин чо зикр карда мешавад, то арбоби фикрату зако ибрат аз он гиранд" [1,с.658].
Волаи Догистонй аз овардани рисолаи Сирочиддин Алихони Орзу ба накду сухансанчй таваччух доштани худро собит кардааст ва дар баробари ин метавон таъкид кард, ки зикри рисолаи Орзу низ дар ин давра ба чандин омилво бастагй дорад. Яке аз омилхои асосй ва мухими масъалаи мазкур иртиботу муносибати муаллиф ба Мухаммадалии Х,азин ва кабул накардани мавкеи у дар муносибат ба суханварони сарзамини Х,инд мебошад. Аз ин чихат, тазкираи «Риёз-уш-шуаро»-и Волаи Догистонй аз лихози баррасии ашъори суханварону шоирон, арзёбии арзишхои хунарии онхо, бахогузорй ба ашъори хамдигар ва дар мачмуъ, муносибату мубориза, хамкориву интикодхо афзалияти бештар касб кардааст. Як хусусияти тазкира аз он иборат аст, ки доманаи нигохи муаллифро дар фарогирии масоили накду сухансанчй ва шевахои бахогузорй ба ашъори гузаштагон ва хамасрон аз нигохи замонй хеле фарох, масалан аз замони Унсуриву Хоконй то замони зиндагии муаллиф тачассум гардонидааст.
Х,амин фазои пурзиддияти адабиёт ва муборизахои мунтацидони замон нисбат ба яке аз чехрахои хамасри Волаи Догистонй Мухаммадалии Х,азин ба тамоми самтхои адабй, аз чумла шеъру шоириву тазкиранигорй бетаъсир намондааст ва ин масъаларо адабиётшиноси эронй Шафеии Кадканй дар китоби "Шоире дар хучуми мунтацидон: накди адабй дар сабки хиндй перомуни шеъри Хдзини Лохичй" мавриди тахциц царор додааст.
Забехуллохи Сохибкор мусаххехи девони Х,азин дар баррасии муносибатхои шоирону суханварони хамасри Х,азини Лохичй тазкираи «Риёз-уш-шуаро»-и Волаи Догистониро ба сифати як маъхази мухими адабии нимаи аввали асри XVIII корбаст намудааст. Ин равиш як андоза ба ахамияту арзиши тазкираи Волаи Догистонй дар наеду бахогузорихои ашъори шоирон ишорат мекунад.
Яке аз фаслхои калонтарини боби чоруми китоби "Нацди хаёл: баррасии дидгоххои нацди адабй дар сабки хиндй" -и Махмуди Футухй «Риёз-уш-шуаро» унвонгузорй шудааст. Муаллиф
чойгохи тазкираи «Риёз-уш-шуаро» -и Волаи Догистониро дар самти тачассуми масоили накду сухансанчй ва баррасии шевахои равишманд нишон додааст. Фикру мулохизахои Волаи Догистонй дар нух бахш оид ба накд-уш-шеър ва дигар масъалахои марбут ба он тасниф шудааст. Бахши "Намунахое аз мулохизоти накдии вай"-ро метавон аввалин кушиши арзёбии шевахои накду сухансанчии тазкираи мазкур дар адаби форсй унвон кард.
Ба хар хол ба назар мерасад, ки тазкираи «Риёз-уш-шуаро»-и Волаи Догистонй аз лихози бахогузорй, накд ва муаррифии чехрахои барчастаи он, муборизахои солим ва гайрисолими намояндагони адабй, ба хушунат табдил ёфтани накд ва гайра яке аз маъхазхои мухими ин давра ба хисоб меравад. Бозгуии муборизахои суханварон дар асрхои гуногун, ба вучуд омадани хачвхои интикодй, таъсирпазирии жанрхои адабй аз хамин гуна зиддиятхо, овардани намунахо ва г. чойгохи тазкираро дар накду сухансанчй мумтоз гардонидааст. Х,арчанд тазкираи «Риёз-уш-шуаро»-и Волаи Догистонй дар мадди назари мухаккикону мусаххехони осори адабии Шибхи кораи хинд карор гирифтааст, аммо баррасии чунин хусусиятхо то имруз сурат нагирифтаанд.
Дар раванди баррасии тазкираи «Риёз-уш-шуаро»-и Волаи Догистонй доир ба накду сухансанчй як усули равишманде, ки хамчун хати сурх аз огоз то анчоми тазкира идома пайдо кардааст, зикри муносибатхои пурихтилофи чехрахои маъруфи карнхои гуногун, аз чумла мунокишаи Хокониву Абуъалои Ганчавй, Адиб Собиру Рашидаддини Ватвот, муносибати Мучири Байлакониву Хоконй ва хикояи катли Мучир, Fазоирии Розй ва Унсурй, Дарвеши Дехакиву Ч,омй, Сирочиддин Алихони Орзуву Мухаммадалии Х,азин, Мавоно Мазхарии Кашмирй бо падараш ва г. ба шумор меравад. Масалан, дар бораи Абуъалои Ганчавй ва Х,оконии Шарвонй чунин навиштааст: "Устод Фалакию Иззуддини Шервонй ва Хдким Хоконй аз тарбиятёфтагони ваянд (манзур Абуъалои Ганчавй-Р.А.). Чун Хоконй ба вай расида, хануз сабзаи боги узораш нодамидаву самароти нихоли камолаш норасида буд, ба назари шафкату мухаббат дар вай дида, ба ташрифи тарбияту шарафи домодии худ мумтоз гардонида, дар мачлиси подшох вайро бар акрон тарчех ниход. Лекин дар охир ба сабаби тафаттуни мунофикон мухаббат ба адоват мунчар шуда, мухочоти ракика фй мобайни эшон вокеъ гардид, чунончи ин абёт намунае аз онхост:
...Кудакимактабиман хоца шудаст,
Гурбаи матбахи ман шери ман аст.
Бо %ама тантанае Хоцонй,
Гарчи бар арш равад, зери ман аст " [1^.67].
Х,амин тарик, байни Абуъалои Ганчавиву Хоконй ва Мучири Байлакониву Хоконй бахс дар доираи накд берун шуда, ба хушунати шахсии байни устоду шогирд табдил ёфтааст ва муборизахои Байлакониву Хоконй баъдан ба халокати Байлаконй мунчар шудааст. Дар ин маврид Волаи Догистонй бо овардани намунаи хачвияхои шоирони мазкур чунин маълумот додааст:
"Хацв мегуй, эй Муцирак, %он! То аз ин мар туро ба цон чй расад? К..и олам ба к..и Хоцонй, То ба ту, хоми цалтабон, чй расад?
Ин касида ба Хдким Хоконй расид. Дар маъзарати ин касидае дар мадхи ахли Сифохон ва гила аз таври эшон, ки чурми дигареро интиком аз дигаре мегиранд, гуфта, (Хоконии Шарвонй - Р. А.) ба Исфахон фиристод.
Хулоса, мардуми Исфахон ба он кадар иктифо накарда, Мучирро, ки аз кибали Атобаки Элдигиз... буд, куштанд" [4,с.35].
Волаи Догистонй хушунати байни суханваронро ба истилохи "ба кулфат мунчар шуда" ёд кардааст ва пас аз кайди вокеоти тарчумаихолии суханварон ва окибатхои ногувори зиддияти онхо, масалан зикри ду ходисаи ногувор аз паи хушунатхо ба монанди гарк шудани Адиб Собиру кушта шудани Мучири Байлаконй аз чониби мардуми Исфахон аз ногувории мулокоти Дарвеши Дехакиву Абдуррахмони Ч,омй сухан ба миён оварда, ба авч гирифтани чунин зиддиятхо байни Дехакиву Ч,омй ишорат намудааст: "Мавлавй Ч,омй дар хангоме, ки равонаи Хичоз шуда, дар маскани вай (яъне, Дарвеши Дехакй-Р.А.) бо у мулокот кардааст ва у Мавлавй Чомиро вакъе нанихода, балки сухбат ба кулфат мунчар шуда, аз дидани якдигар хаззе барнадоштаанд, лекин Мавлавй изъон ба шоирии у доштааст ва у бар хилофи он. Вайрост:
Эй боди сабо, бигу ба Цомй,
К-эй дузди суханварони номй,
Бурдй ашъори куцнаву нав
A3 Саъдию Aнварию Хусрав.
AKHyH, ки сари Хицоз дорй,
Оцанги "Хицоз" соз дорй,
Девони Зацири Форёбй
Дар Макка бидузд, агар биёбй [2, c. 35].
Яъне, бештар ба чанбахои интикодиву чадалии осори сyханварони гузашта назар афкандани Волаи Догистониро аз таъсири бемайлони рушди афкори шадиди интикодии аср ба хисоб овардан мумкин аст.Дар ин маврид бо вучуди хамин гуна мавцеи номацбули Хазини Лохичй интиком начустан, яъне аз паи озору шиканча ва хатто нобудй нарафтани суханварони Х,инд як навъ далели ба Х,азини Лохичй эхтирому эътицод цоил будани онхо ба шумор меравад. Аз ин чихат, ба ахли сухану маърифати сарзамини Х,инд офарин хондани Волаи Догистонй маншаъ аз хамин гуна бардошту огохии у гирифтааст.
Яке аз афзалиятхои дигари тазкираи Волаи Догистонй дар он зохир мегардад, ки у афкори интицодии суханварони гузаштаро мунсифона бахогузорй кардааст. Масалан, Мучири Байлацониро нах зада, чихати аз шогирдии Хоцонй даст кашиданаш менависад: "Дар баъзе цасидахояш таънахо ба Хдким Хоцонй карда ва гофил аз ин, ки хеч таърифе аз барои вай бех аз ин набуд, ки мардум уро шогирди Хоцонй гуянд, чи ба эътицоди роцими хуруф, шогирди вай будан бехтар аз устоди дигарон будан аст" [4,с.32].
Хамин тариц, тавре ба мушохида расид, боло гирифтани хисси хушунати байнихамдигарии суханварон то чое ба фикри солим, бахогузории мунсифона, эътирофи мацому манзалати хамдигарй, эхтироми мактаби устодиву шогирдй ва дар мачмуъ нигох доштани меъёрхои нацду сухансанчй таъсири амиц расонидааст. Аз ин чихат, Волаи Догистонй дуруст таъкид мекунад, ки Хоцонии Шарвонй бо он мацому манзалате, ки дар адабиёт дорад, бо равнаци чунин раванди носолими нацд аз чониби баъзе суханварон, ки номи онхо шояд бо сабаби шогирдии Хоцонй боиси обруву эътибори зиёдашон дар адабиёт мегардид, баракс мавриди таънаву ихонат царор гирифтааст.
Илова бар ин, Волаи Догистонй сабабхои нобуд шудани мероси адабии баъзе суханваронро низ дар ин маврид зикр кардааст. Аз чумла, доир ба F азоирии Розй менависад: "Гуйи шухрату фазилат аз майдони шуарои пойтахт даррабуда ва аз султон хам силоту инъомоти гарон пай дар пай гирифта. Хдким Унсуриро рашк бар вай омаду ба тазеъ ва истехлокаш камар баст. ^асидаи машхури уро, ки дар мадхи султон ба назм оварда буд, чавоб гуфта, дар он цасида эътирозоти бемазза бар вай намуд. Охир, ки дар вай очиз шуд, девонашро гирифта, дар хузураш дар об шуст" [3,с.226].
Аз маълумоти зикрнамудаи Волаи Догистонй бар меояд, ки рашку хасад хам яке аз омилхои афзоиш ёфтани мухолифату хушунатхо гардидааст.Дида натавонистани хунару истеъдод, дастоварду муваффациятхои хамдигарй низ тавре мушохида шуд, ба оцибатхои нохушоянд оварда расонидааст. Яъне, Вола бо зикри иттилооти арзишманд ва хамгун доир ба суханварони гузаштаву муосир таърихчаи умумии муносибатхои ахли суханро дар адабиёт манзур сохтааст, ки дар раванди омузиши омилхои хамин гуна чараёни мухими суханшиносй ахамияти хос дорад.
Ба назар мерасад, ки баъзан андешахои Вола хилофи якдигар хам ба вучуд омадаанд. Масалан, агар "зехни наццод"-и Мучири Байлацониро тавсиф карда бошад, бар хилофи он, хислати ноцидонаро лоици шаъни Хдзин намедонад.
Хисси мазхабй низ яке аз сабабхои авч гирифтани хушунату мухолифатхои суханварон, аз чумла Мазхарии Кашмирй ва падараш гардидааст, ки дар ин маврид мехонем: "Аз шуарои муцаррари машхури баландфитрат буда (Манзур Мазхарии Кашмирй-Р.А.). Бо Мавлоно Мухташаму Мавлоно Вахшй муосир буда, ба Ироц рафта, бо эшон сухбат дошта, боз ба Хиндустон мурочиат кард. Чун вай шиимазхабу падараш аз ахли суннат буда, нафрину дашноми бисёр ба якдигар гуфтаанд, балки Мазхариро дар хачви падар ашъори бисёр аст, эроди он лоиц набуд" [4,c.192].
Хдмин тарик, ба назар мерасад, ки Волаи Догистонй аз мероси адабии суханварони гузашта ба сифати як сарчашмаи мухими шеъру сухан ва муборизаву мухолифатхои интикодй бахра
бардошта, фикру мyлоxизаxои xешро xамчyн тазкиранигор ва сyxанвари огоx баён соxтааст. Аз нигоxи Bолаи Догистонй осори сyxанварони пешин на чун маъxази xачвy мyбоxисаxои чадалй, балки xамчyн манбаи баxогyзориxои мунсифонаи эшон нисбати xyнар ва истеъдоди якдигар низ царор гирифтааст ва дар ин маврид байти зерини Мачди Хамгар дар бораи мавкеи Саъдиву Имомии Х,иравй дар чодаи шеъру шоирй далели xамин гyфтаxост:
Мо гарчи ба нутц тутии хушнафасем, Бар шаккари гуфтацои Сaъдü магасем. Дар шеваи шоирü, ба ицмоъи умам, Х,аргиз ману Сaъдü ба Имомü нарасем [ 1,c.109].
Дигар баxши афкори баённамудаи Bолаи Догистонй ба масъалаи инттаоби ашъор ва тахриру бознигарии мероси шоирон аз чониби шоирони дигар аст, ки дар накду сyxансанчй ва xyсyсан шеъру шоирй чойгоxи xоса дорад. Дар тазкираи Bолаи Догистонй як маврид доир ба Хдким Pyкниддин Масеxои Кошй, ки устоди Соиби Табрезй маxсyб мешавад, масъалаи интиxоби ашъор баррасй гардида, аxамиятy арзиши ин суннати адабй чунин арзёбй шудааст: "Мирзо Соиби мархум шогирди уст. ^ариб хафтсад байт аз девони у интиxоб карда, ки хар байт бо хазор байти xyб баробарй мекунад ва боции ашъори девонаш ба кор намеояд. Алхац, Мирзо Соиби мархум аз инттаоби он ашъор адои хацци устодии у кардааст, чунончи биайнихи ин корро Мавлавй Ч,омй ба девони устоди xyд АмирШохй кард, ки як хазор байти онро инттаоб карда, нигох дошту боциро шуст ва он хазор байт гуё хазор девон шеър аст" [4,с.157]. Бознигарй ва гулчини ашъор як суннати адабй буда, дар тули адабиёт бо намyнаxои барчаста идома пайдо кардаанд. Сафинаву чунг дар батни xеш мyнтаxаби ашъори сyxанваронро маxфyз доштаанд ва аз чониби шоирони xирфаие чун Соибу Ч,омй интиxоб шудани ашъори шоирони мазкур барои ба чилва омадани ашъори тозаву ноб ва як навъ дорои рангу тавровати xоса мусоидат карда, гуяндагони ощоро маъруфу маъмул гардонидааст. Хусусан, дар сарзамини Хинд густариш пайдо кардани ин шева ба сyxанвароне алокамандй доштааст, ки дар вусъатёбии шеъру адабиёт чойгоxи xосаеро ба даст овардаанд.
Bолаи Догистонй ба масъалаи тачассуми маън^ои ашъори шоирон низ дар вусъати ашъори xамдигар таваччyx зоxир кардааст. Яъне, ин усул чунон аст, ки як сyxанвар як маънии тозаеро меофарад ва баъдан маълум мегардад, ки чунин маъниро шоири дигар цаблан гуфтааст. Bолаи Догистонй бо зикри ин шева баъзе мyлоxизаxои мунаккидону мудаккикони дигарро нисбат ба ашъори шоирон оварда, доманаи бахсхои xешро пурвусъат гардонидааст. Масалан, як андешаи Гулшаналии Ансории Чунпурй доир ба як байти зерини Чдлолии Хдндиро чунин зикр соxтааст: 'Ъаъдаи васли ту, эй мох, ба ид афтодаст, Bаx, ки ин ваъда чи бисёр баъид афтодаст.
Азизулцадр Œmx Гулшаналии Ансории Чунпурй зикр карда, ки дар девони Œ^x Камоли Хучандй ба тагйири бахр мазмуни ин байт ба назар расида ва он ин аст:
Гуфта% пурсам аз ту иди дигар, Оц, к-ин ваъда цам баъид афтод" [ 1,c.533].
Афзалияти маълумоти Bолаи Догистонй дар он зохир мегардад, ки бо истифодаи усулхои равишманд, у мисли Гулшаналии Ансории Чунпурй симохои навтарини нацди адабии мархилахои гуногунро зикр намудааст. Ба назар мерасад, ки бо пайравй аз ин гуна равишхо аз раванди афкори интицодии адабиётшиносони барчаста ба таври самаранок корбаст намуда, xyд низ дар ин масир ба мероси сyxанварони адабй бахогузории амиц анчом додааст. Аз чумла, мазмуни рубоии зерини ^озй Абдуллохи Pозиро баргирифта аз як байти Асадуллохи Fолиб дониста, навиштааст:
"Эй саъбтар аз %ар гами цонко% фирок, Сарфитнаи %ар балои цонко% фирок Гуянд зи марг дар ца%он нест батар, Ва-л-Лофирок, сумма ва-л-Лофирок!
Ин рубои мазмуни ин байти Асаддуло% ал^олиб аст, алай%иссалом: Якулуна инна-л-мавта саъбун ва иннамо Муфоракату-л-а%боби ва-л-Ло%и асъабу " [3,c.515].
Bолаи Догистонй ба тарици xоб адо шудани баъзе цисматхои шеърро низ хамчун як василаи бахогузории шеъри сyxанварон истифода карда, дар ин маврид ба матни шеър эрод дошта бошад хам, аммо эродхои xешро бо сабабхои эътицодоти диниву мазхабиаш вазъ нанамудааст:
"Шабе хазрати Асадуллох ал-Fолиб Амиралмуъминин Хайдар Алй ибни Абитолиб, алайхиссаломро дар хоб дид, ки фармуд:
- Эй Мухташам, аз барои фарзанди худ марсияе гуфтй, чаро барои цурратулъайни ман нагуфтй?".
Субх бедор шуд ва дар андешаи ин хоб буд, ки шаби дигар боз хоб дид, ки марсияе ба чихати фарзандам - Хусайн бигу. Арз кард:
- Фидоят шавам, чй бигуям?
Хазрат фармуданд, ки бигу:
Боз ин чй шуриш аст, ки дар халци олам аст?
Бедор шуд. Мисроъ дар хотираш буд. Хамон соат ба юмни таваччухи назари макрамати шохи авлиё шуруъ дар гуфтани марсия кард, то расид ба ин мисраъ, ки
Хаст аз малол гарчи барй зоти Зулчалол,
мисраи дигар ба хотир намерасид. Чанд руз бар ин гузашт. Шабе хазрати сохибуззамон, салавоту-л-Лохи алайхиро дар хоб дид, ки фармуданд:
У дар дил асту хеч диле нест бемалол.
Fараз ин, ки шубхае дар ин нест, ки марсияи он мархум цабули чаноби Расули мухтор ва аиммаи атхор, салавоту-л-Лохи алайхим ачмаъин, шуда, лихозо, ин цабулийятро ба хам расонида ва илло бехтар аз он ашъор метавон гуфт, лекин он цабулийят кyчост?"[4,c.103]. Хамин тариц, санадхои овардашуда нишон медиханд, ки Волаи Догистонй дар баробари идомаи суннати тазкиранависй бехтарин шевахои нацду сухансанчиро идома дода, барои ривочи нацди адабй, муаррифии рисолахои алохида ва инчунин намояндагони барчастаи онхо кушиш ба харч додааст. Мутолеаи тазкира бори дигар собит намуд, ки у ба ашъори хамасрон ва мацому мартабаи онхо нигохи хос дошта, баъзе нуктаву назархои хешро низ нисбат ба хунару истеъдод ва норасоиву камбудихояшон баён доштааст. Масалан, дар бораи Мухаммадхусайнбеги Махфуз ва байти зерини у менигорад:"Дар чавоби ин газали Хоча, ки
Дар вафои ишци ту машцури хубонам чу шамъ газале гуфтааст, ки ин байт аз он чост:
Чу зарфи мино ба базми ёрон шудам пур аз гули чарог, Шаби васлаш ба куи базмаш гудозонам чу шамъ.
Лафзи "чу" исцот шуда, ба сабаби ин ки аз изофот медонад ва бо Хоча бахс мекунад, ки дар шеър лафзи бекор овардан ёд аз бевуцуфихо медихад" [4,c.275]. Бо як мисол тазкираи мазкур аз тазмину истицболияхои шоирони хамасри суханвар ва идомаи чунин як анъанаи суннатии адабиёт огохй пайдо менамоем. Чун мувофици иттилои сохиби тазкира Мухаммадхусайнбеги Махфуз ба мусицй хам шавцу рагбати хоса доштааст, мутаассифона охангнокй ва мусицоии тазминоти у бо газали Хофиз мутафовит аст ва хатто аз лихози вазн хам ин чунин фарциятхо дида мешаванд, ки баррасии ин масъала чои бахси дигар аст. Бояд таъкид кард, ки эродхои Волаи Догистонй нисбат ба ашъори шоирон махдуд ба ашъори хамасронаш руи кор наомадаанд, баракс муаллиф доманаи ин манзараро васеъ гирифта, фикру мулохизахои танцидии худро нисбат ба суханварони гузашта низ баён намудааст, ки як намунаи эроди вай ин чо дар мисоли як байти Мирзо Низом Дастгайби Шерозй оварда хохад шуд:
"Барои роцати худ дог меницам бар тан, Ки цар куцо наницам дог, бештар сузад.
Ба эътицоди роцими хуруф, агар мисраи аввалро чунин бихонанд, бехтар аст: Барои роцати худ доги у ницам бар тан" [4,с.344].
Волаи Догистонй бо пешниходи варианти дуюми байти болой як андоза тахрироте, ки ба матни шеър ворид кардааст, воцеан хам маънии байтро хам нисбат ба гунаи аввалаш бехтару хунармандона ифода карда тавонистааст. Аммо тахрироте, ки ба мисраи зерини байти Мавлоно Мацсуд Хурдаи Кошй анчом додааст, хусни сухани муаллиф халал ёфтааст:
Aз он лаб як сухан, як царфу як дашном мехоцам, Такаллуф бартараф, имруз аз он лаб ком мехоцам.
Ба эътицоди роцими хуруф, агар мисраи аввалро чунин бихонанд, бехтар аст: Aз он лаб ё сухан, ё ханда, ё дашном мехоцам [4,с.199].
Яъне, дар байти боло ба чои калимаи "як" "ё"-ро гузоштааст, ки такрор шудани он ягон бартарй пайдо накарда, баракс хусни сухани гуяндаро костааст.
Волаи Догистонй холати сарфахм нарафтани баъзе шоирон ба маънии байтхои сурудаашон ва инчунин дар ин замина ба маънигузор ва шорех ниёзманд шудани онхо ишора мекунад. Масалан, дар мавриди Нофеи Кумй менависад:
Як сари ришта вуцуду сари дигар адам аст, Нест фарце ба миён, ин чй цудусу цидам аст? Ба хидмати Мавлоно Абдурраззоци магфур омада, илтимос мекунад, ки байте гуфтааму маънии онро намефахмам. Мавлоно байти мазбурро шарх навишт [4,c.435].
Дар мачмуъ, метавон таъкид кард, ки Волаи Догистонй аз цонунмандихои адабиёт, нацду тасхех, шарху тафсир дар Шибхи Кораи Х,инд бахрахои фаровон чуста, бо ин рох хамин махсусиятхои адабиро дар осори хеш тачассум намудааст. Нуктаву назархои танцидии муаллиф нисбат ба меросу осори хамасронаш дар китоби донишманди эронй Махмуди Футухй "Нацди адабй дар сабки хиндй" оварда шудааст, аз ин чихат бо зикри чанд намуна дар ин навъи осор иктифо менамоем. Масалан, дар бораи Мирзо Мухаммади Фозил чунин менависад: "Аксар абёти у сода ва бемазза вокеъ шудааст" [3,с.414]. Ба назари у Мирзо Чончонони Мазхар дар "шеър бемоя аст" [4,c.267], Мирзо Мачидй "ба дацоици маротиби суханварй ошно нест" [4,c.277], Саййидмухаммади Гесудароз "Дар тарици гуфтугу чандон риояти бахру цофия намефармуда" (ч.4.80), ки воцеан хам дар баробари муваффацияту дастовардхои эчодй дар ин сарзамини шеъру адаб чунин омилхо боиси нигаронии мутахассисону донишмандони хирфаи хавзаи мазкур гардидааст.
Дар мачмуъ, санадхои овардашуда нишон медиханд, ки тазкираи «Риёз-уш-шуаро»-и Волаи Догистонй ба сифати як сарчашмаи мухими нацду сухансанчй ахамияти зиёд дошта, маълумоти фаровонеро доир ба таърихи дурударози зиддиятхову муноцишахои намояндагони адабиёт фаро гирифтааст. Муаллиф бо таъсирпазирй аз афкори интицодии замони хеш, ки ба шиддат байни суханварон ба вуцуъ мепайваст, ин тазкираро таълиф намудааст. Тавре ба мушохида расид тазкираи Волаи Догистонй аз чанд чихат ахамият дорад. Масалан, аз чихати зикр кардани мухолифатхову зиддиятхои эчодии суханварон, ки сабаби ба миён омадани афкори интицодй гардидааст ва хамчунин доир ба ин ё он шеъри шоирон овардани афкори интицодии суханварону донишмандон, ки намунахояшон цаблан баён шудаанд. Дуздидану аз худ кардани ашъори шоирони фавтида, ба монанди Кулихонбеки Мучрим, ки Тации Авхадй ашъори уро аз они худ кардааст [4,c.128] чанбаи дигари тазкираи Волаи Догистониро дар ин арса ба намоиш мегузорад. Мутолиаи тазкира нишон медихад, ки Волаи Догистонй мунацциди пухтакор ва назарияпардози хуби замон дар Шибхи Кораи Х,инд ба шумор меравад. Дар вацти таълифи тазкира ба тарици назм ироа кардани эроди суханвар низ ба мушохида расид, ки аз сабаби чо доштани нуцс ва як андоза хунармандона анчом наёфтани афкори интицодии у зарурати зикри он пеш наомад. Дар мачмуъ, метавон таъкид кард, ки маълумоти тазкираи Волаи Догистонй аз лихози зикри таърихчаи муносибатхои ихтилофангези суханварон, бахогузории мунсифона ва гайримунсифонаи онхо ба ашъори хамдигар хеле чолиб буда, ахамияту арзиши ин сарчашмаро аз лихои нацду баррасй боз хам барчаста ба чилва овардаанд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Догистонй, Вола. Риёз-уш-шуаро. Иборат аз чахор чилд. Чилди якум. Муцаддима, тасхех ва тахцици Мухсин Ночии Насрободй. Баргардонандаи матн ба хатти кириллии точикй, муаллифи пешгуфтор ва шархи луготу тавзехот доктори илмхои филологй Мисбохиддини Нарзицул. - Душанбе: Офсет, 2018. - 728 с.
2. Догистонй, Вола. Риёз-уш-шуаро. Иборат аз чахор чилд. Чилди дуюм. Муцаддима, тасхех ва тахцици Мухсин Ночии Насрободй. Баргардонандаи матн ба хатти кириллии точикй доктори илмхои филологй, профессор Мисбохиддини Нарзицул ва Бобоева Озода Имомцуловна. - Душанбе, 2018. - 776 с.
3. Догистонй, Вола. Риёз-уш-шуаро. Иборат аз чахор чилд. Ч,илди сеюм. Мукаддима, тасхех ва тахкики Мух-син Ночии Насрободй. Баргардонандаи матн ба хатти кириллии точи-кй, муаллифи пешгуфтор ва шархи луготу тавзехот доктори илмхои фи-лологй Мисбохиддини Нарзикул ва Бобоева Озода Имомкуловна. - Душанбе: ЭР-граф, 2018. - 752 с.
4. Догистонй, Вола. Риёз-уш-шуаро. Иборат аз чахор чилд. Ч,илди чахорум. Мукаддима, тасхех ва тахкики Мухсин Ночии Насрободй. Баргардонандаи матн ба хатти кириллии точикй, муаллифи пешгуфтор ва шархи луготу тавзехот: доктори илмхои филология, профессор
Мисбохдддини Нарзикул ва Бобоева Озода Имомкуловна. - Душанбе: Паёми ошно, 2019. -752 с.
5. Лохдчй, Хдзин. Девон.Бо тасхехи Забеуллохи Сохибкор.-Техрон.Нашри Соя, 1378.-832 с.
6. Футухй, Махмуд. Накди адабй дар сабки хиндй. Чопи аввал.-Техрон:Сухан,1385.- 440с.
REFERENCES:
1. Dogistoni Vola. Riyaz-ush-shuaro. Consists of 4 volumes. Volume 1.Preface, edited and researched by Mohsin Noji Nasrobodi. The translator of the text into Tajik Cyrillic script, the author of foreword and commentary on the vocabulary and notes. Doctor of Philological Sience Mishobiddin Narzikul- Dushanbe: Offset, 2018-728 p.
2. Dagestani Vola.Riyaz-ush-shuaro.Consists of four volumes. The second volume. Introduction, revision and research of Mohsin Noji Nasrobodi. The translator of the text into Tajik Cyrillic script the doctor of philological science, professor Mishobiddin Narziqul and Babeva Ozoda Imomkulovna.- Dushanbe, 2018-776 p.
3. Dagestani Vola. Rutaz-ush-shuaro. Consists of four volumes. The third volume. Introduction, revision and research of Muhsin Noji Nasrobodi. The tlansator of the text into Tajik Cyrillic script, the author of the foreword and glossary and commentary, Doctor of Philological Science-Misbohiddin Narziquland babeva Ozoda Imamqulovna- Dushanbe: ER-graf , 2018-752 p.
4. Dagestani Vola. Riyaz-ush-shuaro. Consists of four volumes. The fourth volume. Introduction, revision and research by Muhsin Noji Nasrobodi. The translator of the into the Tajik Cyrillic script, the author of the foreword and glossary and explanations: Doctor of philological Science, Professor Misbohiddin Narziqul and Babeva Ozoda Imamqulovna- Dushanbe: Payomi oshno, 2019-752 p.
5. Lohiji, Hazin. Devon. Edited by Zbeulloh Sohibkor-Tehron. soya, 1378.-832 p.
6. Futuhi Mahmud. Literary criticism in the Indian style. First edition. - Tehron: Suhan, 1385.-440p.
