CC BY
6
5.9 ФИЛОЛОГИЯ
5.9 (10 01 00) ФИЛОЛОГИЯ
5.9 PHILOLOGY
5.9.2 Литература народов мира (таджикско-персидская
литература)
5.9.2 Literature of the peoples of the world (Tajik-Persian
literature)
5.9.2 (10 01 03) Адабиёти халвдои ча^он (адабиёти форсу
точик)
УДК 821.0
DOI10.24412/2413-2004-2022-3-54-63
«ИБРАТ- УЛ^ОФИЛИН»-И МИРЗО МУХАММАД РАФЕЪИ САВДО ВА МАСЪАЛАХрИ НАКДУ СУХАНСАНЦИ ДАР ШИБХИ КОРАИ ХИНД
"ИБРАТ- УЛ-ГОФИЛИН" МИРЗО МУХАММАДА РАФЕЪ САВДО И ПРОБЛЕМЫ ЛИТЕРАТУРНОЙ КРИТИКИ В ИНДИЙСКОМ СУБКОНТИНЕНТЕ
"IBRAT-UL-GOFILIN"BYMIRZO Abdulloev, Romezjohn Kholmuminovich, MUKHAMMAD RAFESAVDO AND THE candidate of philological sciences, Associate PROBLEMS OF LITERARY CRITICISM Professor, chief of the department of science IN INDIAN SUBCONTINENT and innovations under the State Educational
Institution "Khujand State University named after academician B. Gafurov "(Tajikistan, Khujand) E-MAIL: romizjon-84@mail.ru
Вожа^ои калиди: нацди адаби дар адабиёти форсизабони асруои XV111 Xиндустон, «Ибрат-ул-гофилин»-и Мирзо Мууаммад Рафеъи Савдо, Мирзо Фохири Макин, Ашраф Алихон, инкор ва ислоуи байтуо, тасуеу, усули бауогузори
Усулу шевауои нацду сухансанции Мууаммад Рафеи Савдо дар рисолаи «Ибрат-ул-гофилин» мавриди барраси царор гирифтааст. Цайд гардидааст, ки «Ибрат-ул-гофилин» ба нацду тащили эродуои Мирзо Фохири Макин бахшида шудааст. Мирзо Фохири Макин, ки яке аз уамасрони Мууаммад Рафеъи Савдо мебошад, уамчун мууаррири як тазкираи беноми Ашраф Алихон ашъори суханварону шоиронро дар тазкираи мазкур инкор карда, баъзеи онуоро хат зада, цисми дигарашонро таурир сохтааст. Муаллиф бештар ба арзёбии афкори танцидии Мууаммад Рафеъи Савдо таваццуу зоуир карда, онро аз чандин циуат, аз цумла муайян кадани дидгоууои Савдо доир ба шеър, муносибати у нисбат ба
Абдуллоев Ромезцон Холмуъминович,
номзади илмуои филология, дотсент, сардори раёсати илм ва инноватсияи Муассисаи давлатии таълимии "Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Б. Fафуров(Тоцикистон, Хуцанд)
Абдуллоев Ромезджон Холмуминович,
к.филол.н., начальник отдела науки и инноваций ГОУ "ХГУ им. акад. Б. Гафурова "(Таджикистан, Худжанд)
Серия гуманитарных наук
суханварони гузашта ва муосир, таулили афкори интицодй, таурири ашъори Мирзо Фохири Макин ва г. бозгу сохтааст. Хамчунин баъзе чеурауои нацди адабии Xиндустонро аз цалиби Ашраф Алихон, Сироциддин Алихон Орзу, Оятуллоуи Саноро муаррифи кардааст. Таъкид гардидааст, ки коре, ки Мирзо Фохири Макин дар рад ва инкори ашъори шоироне чун Мавлоно Цалолиддини Руми, Саъдии Шерози, Амир Хусрави Деулави, Абдураумони Цомй анцом додааст, сабабуои муукам надошта, таурироти вориднамудааш ба ашъори суханварони дигар на ин ки боиси афзоиши уусни суханвари гардидаанд, балки маъни ва мазмуни умумии шеъри гуяндаро хароб кардаанд. Хулоса мешавад, ки рисолаи «Ибрат-ул-гофилин»-и Мууаммад Рафеи Савдо дар фарогирии масъалауои нацду сухансанции шибуи цораи Хинд цойгоуи мууим дошта, омузиши он уамчун сарчашмаи мууими адаби аз ауамият холи нахоуад буд.
Ключевые слова: литературная критика, персоязычная литература Индии, XVIII в., «Ибрат-ул-гофилин» («Назидание невежам»), Мухаммад Рафеъ Савдо, Мирзо Фохир Макин, Ашраф Алихон, инкор (отвержение) и исправление бейтов, редакции, методы оценки
Анализируются принципы и методы литературной критики в трактате «Ибрат-ул-гофилин». Отмечается, что в указанном трактате рассматриваются критические приемы и замечания Мирзо Фохира Макина, одного из известных поэтов-представителей индийского стиля, подвергшего открытой критике и неприятию творчество выдающихся представителей индийского стиля: Файзи, Гани, Носирали, Бедиля. Мирзо Фохир Макин, один из современников Мухаммада Рофеъ Савдо, в качестве редактора безымянного тезкире Ашрафа Алихона в ходе редактирования отвергает некоторые байты известных поэтов или вносит в них соответствующие исправления. Уделяется внимание критическим мыслям Мухаммада Рафеъ Савдо, в частности его отношению к поэзии предшествующих и современных литераторов, анализу литературной критики, редактированию поэзии Мирзо Фохира Макина и др. Подчёркивается, что отвержение и отрицание Мирзо Фохиром Макином стихотворений известных поэтов, в том числе Мавлоно Джалалуддина Руми, Саади Ширази, Амира Хусрава Дехлави, Абдурахмона Джами не всегда является обоснованным и аргументированным. Более того, внесенные им исправления в стихи других литераторов не только не увеличивают красоту стиха, а наоборот, разрушают его мотив и общее содержание. Делается вывод, что, несмотря на сказанное, тракт «Ибрат -ул-гофилин» Мухаммада Рофеъ Савдо сыграл значительную роль в исследовании проблем литературной критики индийской персоязычной литературы и считается важнейшим из источников её изучения.
Key-words: literary criticism, the literature of India written in Persian, the XVIII-th century, "Ibrat-ul-gofilin " ("Edification for Ignoramuses"), Mirzo Mukhammad Rafe Savdo, Mirzo Tohir Makin, Ashraf Alihon, inkor (rejection) and correction of beyts, recensions, methods of appreciation
The article dwells on the principles and methods of literary criticism in the treatise "Ibrat-ul-gofilin ". It is marked that the latter considers critical devices and remarks belonging to Mirzo Tohir Makin, one of the renowned poets-representatives of Indian style who subjected to open criticism and reluctance the creation of the outstanding men-of-letters who confessed Indian style: Fayzi, Yani, Nosirali, Bedil. Mirzo Tohir Makin, one of Mukhammad Rafe Savdo's contemporaries, as an editor of Ashraf Alihon's untitled tezkire, when dealing with the latter he rejects some beyts of well-known poets or emends respective correction into them. Attention is
paid to critical ideas expressed by Mukhammad Rafe Savdo; in particulal, such issues being touched upon as his attitude towards the poetry of both preceding and contemporary men-of-letters, analysis of the pieces of literary criticism, edition of Mirzo Tohir Makin's verses and others. It is underscored that rejection and negation of the works of such famous poets as Mavlon Djalaluddin Rumi, Saadi Sherozi, Amir Husrav Dehlavi, Abdurakhmon Djami are not always well-grounded and they lack argumentation. Moreover, the corrections in questions don't elevate the poems finesse only, but, on the contrary, they frustrate the motives and contents of the analyzed poetical productions either. The conclusion is made that notwithstanding everything told the treatise "Ibrat-ul-gofilin " by Mukhammad Rafe Savdo played a conciderable role in the studies of the issues of literary criticism in reference to the literature of India written in Persian and it is regarded as the most important source for its exploration.
Дар асри XV111 дар баробари фархангнигориву тазкиранависй дар сарзамини Хиндустон чараёни накди адабй низ ривоч пайдо кардааст. Дар канори тазкирахо рисолахои зиёде таълиф гардидаанд, ки зиддияти иддаи суханварони ин хавзаро тачассум менамоянд. Яке аз чунин рисолахои арзишманд «Ибрат-ул-гофилин»-и Мирзо Мухаммад Рафеъи Савдо ба шумор меравад. Рисолаи мазкур яке аз рисолахои накди адабии шибхи кораи Хинд махсуб мешавад, ки асосан ба баррасии муносибатхои ду чехраи адабии сабки хиндй Ашраф Алихон ва Мирзо Фохири Макин нигаронида шудааст. Мирзо Фохири Макин аз шоирон ва намояндагони барчастаи сабки хиндй ба хисоб меравад, ки ба ашъори шоирони Хиндустон, ба монанди Файзиву Fанй, Носираливу Бедили Дехлавй зиддиятхои ошкоро зохир карда, тарзу сабки эшонро написандида, аз он дурй чустааст. Ашраф Алихон низ аз тазкиранависони хамасри Мирзо Мухаммад Рафеъи Савдо муаллифи «Ибрат-ул-гофилин» мебошад. У зохиран дар зарфи 15 сол тазкираеро таълиф намуда, дар он намунахои ашъори шоирон ва суханварони гузаштаву муосири хешро зикр сохтааст. Дар китоби «Ибрат-ул-гофилин» унвони тазкираи Ашраф Алихон дида намешавад ва аз тарзи баёни муаллиф маълум мегардад, ки Ашраф Алихон дар ин раванд тачрибаи бойи тазкиранигорй надорад. Аз сабаби ин ки Мирзо Фохири Макин мухаррири тазкираи мазкур кисми ашъори суханварони гузаштаву муосирро дар ин китоб ислох кардааст, ин амали у сабаби таълифи китоби «Ибрат-ул-гофилин» шудааст. Рисолаи «Ибрат-ул-гофилин» чавоби эродхои Мирзо Фохири Макин буда, дар доираи накди адабии шибхи кораи Хинд, аз чумла инкишофи накду сухансанчй макоми хосаеро доро мебошад.
Рисолаи мазкур соли 2011 бо мукаддима, тасхех ва таъликоти Шариф Хусайни Косимй дар Дехлии Нав чоп шудааст. Мусаххех дар пешгуфтори китоб доир ба раванди тахия ва шинохти нусхахои он маълумот дода, аз чумла чунин навиштааст: «Матни форсии «Ибрат-ул-гофилин» каблан хадди акал се бор бо «Куллиёт»-и Савдо, ки онро Нувалкишур аз Гонпур чоп кард, дорои «Ибрат-ул-гофилин» аст. Абдулбории Осй онро дар мучаллади дуввуми «Куллиёт»-и Савдо ва сипас Амрат Лаъли Ишрат дар хиссаи аввали «Куллиёт»-и Савдо чоп кард. Ин чопхо иштибохоти чопй доранд. Бар асоси ин хар се чоп матни перостаи «Ибрат-ул-гофилин» такдими хонандагони гиромй мешавад» (5, 37). Лозим ба таъкид аст, ки рисолаи «Ибрат-ул-гофилин» то ин дам мавриди тахкикоти алохида карор нагирифтааст. Махмуди Футухй донишманди эронй, ки дар китоби хеш «Накди хаёл» масъалаи накди адабиро дар сарзамини Хиндустон мавриди баррасй карор додааст, доир ба Мухаммад Рафеъи Савдо ва рисолаи «Ибрат-ул-гофилин»-и у иттилоъ наовардааст. Харчанд дар китоби «Накди хаёл» аз 'Танбех-ул-гофилин"-и Сирочиддин Алихони Орзу, ки яке аз сарчашмахои «Ибрат-ул-гофилин» ба хисоб меравад, ёд шудааст. Шариф Хусайни Косимй мусаххехи китоби «Ибрат-ул-гофилин» доир ба ахамияту арзиши рисолаи Савдо ва таъсирпазирии он аз 'Танбех-ул-гофилин"-и Сирочиддин Алихони Орзу чунин таъкид сохтааст: "Савдо аз Сирочиддин Алихони Орзу истифодаи илмй намудааст. У бо 'Танбех-ул-гофилин"-и
Серпя гумйнптйрных нйук
орзу, ки дар xyдyди 1161 xичpй ба такмил pacид, oшнoй дoштa ва агар му^даае дар матолиб ва мyxтaвoëти 'Taнбеx-yл-Foфилин" ва «Ибpaт-yл-Foфилин» ба амал oяд, метaвoн ба ocoнй ба ин натича pacид, ки Сaвдo на факат дар иcми ришлаи xyд аз pиcoлaи Орзу и^м гирифта балки меъëpи шеър, ки Орзу o^o дyнбoл кард ва муътабар xoнд, Сaвдo xa^ xoмй ва пайрави кopи xaмoн равиш буд" (5,37). Бoяд кайд кард, ки C^o^rç^™ Aлиxoни Орзу китоби 'Taнбеx-yл-Foфилин"-po бар зидди Мyxaммaдaлии Хазин таълиф нaмyдaacт ва бaxpaгиpиxoи С^до дар ин китоб бopи дигар есбит менашяд, ки Caвдo ба чараени накду cyxaнcaнчй, аз чумла ocopи нaмoяндaгoни барчастаи oн дар capзaмини Хинд orox^ кoмил дoштaacт ва кopе, ки дар ин маврид ба aнчoм pacoнидaacт, ин мacъaлapo рушан менашяд. Caвдo мдали Cиpoчидцин Aлиxoни Орзу pиcoлaи xешpo ба киcмaтxo чудо карда, 6o xa^™ pox xycycиятxoи тaxpиpy эpoдoти Миpзo Фoxиpи Мaкинpo арзабй намудааст. Риcoлaи «Ибpaт-yл-Foфилин» аз к^мата oFoзин, панч фacл ибopaт мебoшaд ва аз xa^™ к^мат^и pиcoлa маълум мегардад, ки эpoдoти Мирзе Фoxиpи Макин ба тазкираи Ашраф Алижн 4op xycycият дoштaacт. Дар байни pиcoлaxoи накди адабй, ки дар capзaмини Xиндycтoн ба вучуд oмaдaaнд, ду ригола аз чумла «Ибpaт-yл-Foфилин»-и Caвдo ва 'Тaxкик-yc-caдoд фи мазалат-ул- Озoд"-и Мyxaммaд Сиддики Cyxaнвap 6o тaъcиpпaзиpй аз шеваи тaзкиpaнaвиcй таълиф гардидаанд (1,58). Мyxaммaд Рафеъи Caвдo дар фacли аввали «Ибрат-ул-Foфилин», ки "Дар бaëни мучиби навиштани pиcoлa" yнвoн дopaд, дoиp ба caбaби таълифи pиcoлaи мазкур чунин таъкид менaмoяд: "Ашраф Aлиxoн марде бузург аз xoнaдoни умдае, ки oшнoи дерини ин axrçaparç^ аз тaзкиpaxoи кадим ва чадид ба машаккат пoнздax coл кариб лак ^ад xaзеp) байт аз тазкираи xya, таълиф намуда, ба xH^am Миpзo Фoxиp мyтaxaллиc ба Макин oвapдaнд ва илxox ва caмoчит бapoи тacxеx бурданд. Миpзo cox^6 фармуданд, ки мopo димoF нест. Хуб ин кoppo бapoи xoтиpи шyмo ба шарте кабул кунам, ки аштори тaмoми шyapoи X^^^o аз Файзиву Faнивy Ниcбaтивy Ho^paT^y Бедилу Cиpoчидцин Aлиxoни Орзуву Мир Шaмcидцини Факир гирифта як калам xaт бикашам... Хoни мазкур ба иcтимoъи ин xapфи бемаънй тaзкиpapo бapдoштa oвapдaнд ва кабул нафармуданд" (5,43). Хамин тарик, тавре аз cyxaни Caвдo бар меoяд, Ашраф Aлиxoн 6o Caвдo paвoбити xoнaвoдaгй дoштaacт. Aммo таълифи pиcoлa аз руи меъëp cypaт гирифта, caнaцxoи oвapдaшyдa axaмиятy арзиши китoбpo бoлo бурдаанд. Ашраф Aлиxoн муаллифи тазкирае, ки Caвдo ëд мекунад, дар риголаи мазкур xaмешa аз тарафи муаллиф тaвcиф ва 6o нaзapдoшти aлoкaмaндиaш ба aшъopи cyxaнвapoни гузашта ва мyocиpи aдaбиëти фopcй ба некй ëд мешавад. Тавре аз мутолиаи «Ибpaт-yл-Foфилин» бар меoяд, Ашраф Aлиxoн тазкираи xешpo паз аз тaxpиpи Оятyллoxи Caнo бopи дуввум бapoи тacxеx ба назди Миpзo Фoxиpи Макин oвapдaacт ва тaxpиpoте, ки дар ин раванд Миpзo Фoxиpи Макин aнчoм дoдaacт, дар ришла ба чанд кдомат дастабандй шуда, мавриди бappacй кapop гирифтааст. Оятyллoxи Cенй аз cyxaнвapoн ва шoиpoни маъруфи xaмacpи Caвдo мебoшaд, ки бapoи Ашраф Aлиxoн дар тaxpиpи тазкира бедapеF xидмaт рашничааст. Хамин тарик, метaвoн таъкид кард, ки дар фаоли аввали ригола муаллиф ба Ашраф Aлиxoн муаллифи тазкира, мyoмилaвy мyнocибaтxoи у 6o мyxappиpoни тазкира ишopa карда, дар ин раванд po6mrn xешpo низ 6o ин чеxpaxoи acp бaëн дoштaacт.
Фacли дуюми pиcoлa, ки унюнаш "Дар басни aшъopе, ки Миpзo Фoxиp бар у xaт кашидаанд" acт, 13 байт аз Амир Хycpaви Деxлaвй, 6 байт аз Саъдии Шеpoзй, 2 байт аз Мaвлoнo Чашлидцин Румй, 6 байт аз Aбдyppaxмoни ^мй, 2 байт аз Оxии Caбзaвopй, як байт аз Мaвлoнo Aфcapй, 9 байт аз Hеъмaтxoни Олй, як байт аз Шафетои Acap, як байт аз Амиши Начафй, 8 байт аз Хoлиc, 6 байт аз ^иб, 14 байт аз ^^айни Шуярат, 11 байт аз Cиpoччидцин Aлиxoни Орзу, 28 байт аз Салими Туршезй, як байт аз Хизри Xoraop^ 2 байт аз Ч,алили Халил, 3 байт аз Дарвеши Деxaкй, 2 байт аз Мир Разии Дoниш, 2 байт аз Дoвyди Мутаваллй, 2 байт аз Даракии Кумй, 3 байт аз Дoнoи Кашмирй, як байт аз Фaкеxи Дардманд, як байт аз Зеx,нии Мaшxaдй, 2 байт аз Ризеyддини Hишoпypй, як байт аз Разии Иcфaxoнй, як байт аз Ризеии Хиравй, 2 байт аз Мир Риюи Apтмoнй, як байт аз Риюи Кoшй, як байт аз Саъдуддини Рoким, як
байт аз Мyxaммaд Замонхони Росих, як байт аз Хасанбеки Рафеъ, 2 байт аз Салмони Совачй, 2 байт аз Саной, як байт аз Мир Низомиддини Сyxaйлй, 2 байт аз Шафеи бухорй, як байт аз Мирзо Салмон Ч,обирии Вазир, 2 байт аз Хрчй Фapидyни Шафеъ, 2 байт аз Мирсанчари Кошй, 2 байт аз Мyxcини Сиратй, 7 байт аз Солики Кдзвинй, як байт аз Мир Саёдати Лоxypй, 2 байт аз Сархуш, як байт аз Сайрии Мaшxaдй, як байт аз Сyхaнвap, 2 байт аз Шоx Буалии Каландар, як байт аз Шоx Вокифй, як байт аз Шоx Хусайн, як байт аз Шарифи Табрезй, 2 байт аз Шарафи Ч^он, як байт аз Мир Шо^й, як байт аз шопур, як байт аз Хайдари Шaкyйй, 5 байт аз Шифой, 2 байт аз Бaxоyддини омулй, як байт аз Камолиддини Биной, 5 байт аз Шарафиддин Алии Пасм, як байт аз Бокии Кошй, 9 байт ва 6 ру6ой аз Мирзо Бедил, 4 байт аз Шавкати бухорой, 10 байт аз Faнибеки Кабул, 2 байт аз Оятулло^и Сано, 13 байт аз Хазин, 11 байт аз Саид Ашраф, 3 байт аз Холатй мавриди кабули Мирзо Фохири Макин наафтодаанд. У на ин ки ашъори шоирони Хиндро "як калам хат кашидааст", балки байщои зерини суханварони барчастаи адабиётро, ба монанди Саъдии Шерозй: "Бар ман, ки сабу^й задаам хирка xapом аст, Эй мачлисиён pоxи харобот кадом аст?», "Орзу мекашадам бо ту даме дар бустон, Ё ба xap гуша, ки бошй ту, ки худ бустонй", "Чу танг набошад дили мискини xyмомй, Кас ёри хушовоз нагирад ба доме", "Хар Faмеpо фapaxе xacт аз он метарсам, Пеш аз онам бикушад зaxp, ки тарёк ояд", "Чарову чун нарасад бандагони мухлисро, Равост, гар xaмa бад мекунад, нагу, ки накуст", "Пеши дигаре наметавон рафт, Аз ту ба ту омадам ба зинxоp" ва Абдура^мони Ч,омй: «Суруди мачлиси дард аст оxy нолаи мо, Хубоби чун чигари лолагун пиёлаи мо", "Маро ба куи ту хоxaм, ки хонае бошад, Зи бaxpи омадан он чо бaxонaе бошад», "Ox он шух, ки ман бар сари pоxaш чу равам, Бaxpи мaxpyмии ман аз paxp дигар гузарад", "Гузар кун аз сухани буса ин на бас бошад, Ки бигзарад сухани ту бар лабу дaxaнaш","Хоxaм аз дил бар кашам пайкони ту, Лек аз дил бар намеояд маро", "Шикорпеша ду турканд хуфта чашмонаш, Hиxодa бар сари болин худ камон xap,^»^, ки аз суханварони Хинд нестанд, ба катори бaйтxои радшуда ворид намудааст. Иcтилоxxои "хат кашидан" маънои "хат задан" ва "радшудан" маънои "инкоршудан"-ро доранд.
Бо назардошти ин ки теъдоди бaйтxои радгардида дар фасли мазкур зиёданд, ба чуз чанд маврид сабаби инкори ощо дида намешавад. Аз чумла, дар байни ашъори Мавлоно Ч,алолиддини Румй, Саъдии Шерозй ва Абдyppaxмони Ч,омй тaнxо далели инкори бaйтxои зерини Мавлоно ба мyшоxидa расидаанд, ки чунин мебошад: "Эй Худованд яке ёри чафокораш деx, Дилбаре, ишвагаре, саркаши хунхораш деx. То бидонад, ки шаби мо ба чй сон мегузарад, Дарди ишкаш деxy ишкаш деxy бисёраш деx.
Ин xap ду шеър (байт -А.Р.) дар аксар тaзкиpaxо ба номи Мавлавии Рум сабт шудааст ва забонзади олам низ чунин аст ва мирзо со^иб (манзур Мирзо Фохири Макин-Р.А.) мефармоянд, ки ин xapдy шеър аз Мавлавии Рум нест" (5,52). Хамчунин xолaти хат зада шудани байт аз сабаби бемаънй будани он ба кайд омадааст. Ин xолaт як маротиба дар мисоли байти зерини Шавкати Бухорой, ки Сирочиддин Алихони орзу низ онро тaxpиp кардааст, дида мешавад: "Касе месанчад он дандону ёкути лаби уро, Ки аз шабнам бувад сангу зи барги гул тарозуяш". Хони Орзу дар аввали мисраи ин байт чунин дохил кардааст: "Насанчад гaвxapи дандону ёкути лабаш он кас, Ки аз шабнам бувад сангу зи барги гул тарозуяш". Мирзо со^иб баъд аз хат кашидан дар тазкираи мазкур ба дастхати хос навиштаанд: "Дар xap ду сурат маънй надорад ва бар арбоби фaxм рушан аст, ки ба xap ду сурат маънй надорад ва дар дохили Хони Орзу тараккии маънй аст" (5,79-80). Яъне, тавре маълум гардид, дар ин маврид муаллиф на асли байти Шавкати Бухорой ва на тaxpиpи Сирочиддин Алихони Орзуро пазируфтааст. Хамчунин xолaтxое xaм ба
назар мерасанд, ки баъзе бaйтxои каммазмунро ба унвони баландмазмун ё ба иcтилоxи
- 5B -
Серш гумaнпmapных нйук
муаллиф "баландрутба" пазируфта, баъзе бaйтxoи бaлaндмaзмyнpo бapaкc xaт зaдaaacт. Мacaлaн, xaмин xoлaт дар мавриди як байт ва як pyбoии Халата ба назар меpacaд: "Аз xoки танам дар дили пypxyн назаре кун, Haззopaи caд 6op зи ман xacтaтapе кун. Бo меxpy мyxaббaт ту чaфoпешa чй дopй, Рав дoF ба чoне неxy xyн дар чигаре кун.
Cyбxoнoллox ин xap ду шеър (байт-А.Р.)-и Xoлaтиpo баландрутба дoниcтa дар тазкираи мазкур ба xara xyд навиштаанд ва бар xaмчy шеъри pyтбaдopи у xaт кашидаанд, ин acт:
Кашида теFy capи Xoлaтй ба фитpoкaш,
Хабар диxед, к-аз ин pax чунин caвop гузашт" (5,85).
Хамин тарик, бат^и дар к^мата мазкур вopидшyдa нишoн медиxaнд, ки Миpзе Фoxиpи Макин ба аштори cyxaнвapoни гузашта чун Caнoивy Саъдиву Aмиpxycpaвy ^мму Бишй ва аз чумла нaмoяндaгoни адабиёти фopcизaбoни Хинд "радди кабул намуда" баъзан бaйтеpo макбули cитoиш дoниcтaacт, ки аз нити xyнapивy маъшй ва дигар меъëpxoи бaxoгyзopй дopoи чунин xycycият нaмебoшaнд. Ба назар меpacaд, ки дар тазкираи Ашраф Aлиxoн интиxoби aшъopи шoиpoн якдаст набуда, дар oн aшъopи "паструт6а"-ву аз нити маънй xapo6 низ дида мешаванд. Аз тарзи зикри aшъopи ин бaxш бapмaлo эxcoc мегардад, ки Миpзo Мyxaммaд Рафеъи Caвдo ба ин равиши шри Миpзo Фoxиpи Макин кaнoaтмaнд нест. Дар байни шoиpoни гузаштаи адабиёт Мaвлoнo Чаголиддини Румй аз caбaби ба у тааллук нaдoштaни байт^и oвapшyдa аз чoниби Миpзе Фoxиpи Макин ёд шyдaacт.
Caвдo як маврид аз афтори Миpзo Фoxиpи Макин иcтикбoл xaм нaмyдaacт. Муаллифи 'Мбрат-ул^фит^' як xoлaти пacтpyтбa яъне пастмаъш ë кaммaънo xиcoбидa шудани 6arnxo аз чoниби Миpзo Фoxиpи Мaкинpo ëдoвap шуда, ин матлаби ypo иктибoc кapдaacт: "Ачаб xoле acт, ки муаллифи тазкира шеъри бaлaндpyтбapo мавкуф дoштa, балки мавкуф бар навиштани дигapoн гyзoштaacт, бaйтxoи бacтpyтбapo интиxoб кapдaacт" (5,88). Хангоми тадкики тaзкиpaxoи шибxи кopaи Хинд, аз чумла тазкираи Ашраф Aлиxoн ба ишбат гирифтани мacoили мазкур аз axaмият xoлй нaxoxaд буд.
Ч,анбаи дигари кopи муаллиф ба иcлoxи бaйтxoи cyxaнвapoн aлoкaмaндй дopaд. Ин бaxш ниcбaт ба бaxши аввал шмгуи cyxaнвapoнpo кам фapo гиpифтaacт. Аз чумла, нoмxoи ^иби Табрезй, Ч,ашлиддин Румй низ дар ин бaxш тaкpopaн дида мешаванд. Миpзo Мyxaммaд Рафеъи Caвдo байт^и иcлoxшyдapo дар кaнopи матни аол зикр намуда, баъд бaxoгyзopй менaмoяд. Мacaлaн, дар байти зер иcлoxи ифoдaи "кифoят acт"-и Coиби Табрезй чунин cypaт гиpифтaacт: «Як диданаш бapoи надидан кифoят acт, Харчанд руи мардуми дунё нaдидaниcт.
Миpзo Фoxиpи coxиб дар миcpaи аввал чунин иcлox намудаанд: Як диданй бapoи надидан бувад зарур.
Фacoxaти миcpaи Миpзo Coиб ва мдараи иcлoxи Миpзo Фoxиp ба чашми Faвp мyлoxизa бoяд намуд, кифoят acт» (5,89). Яъне, гунаи а^ии бaйтpo афзалтар аз варианти иcлoxшyдa мешyмopaд. Агар миcpaи аввал ба rncp гapдoнидa шавад чунин маънй xocra мешавад. Якум: Як (мapoтибa) дидани руи ёр бapoи дигар надидани у кифoят (бacaндa) аст. Дуввум: Як (мapoтибa) дидани руи ёр бapoи дигар надидани у зарур (вoчиб, лoзим) acт. Яъне, дар xaмин маврид иcтифoдaи кaлимaxoи ифoдaкyнaндaи кaнoaтмaндй кифoят бacaндa, ндабат ба вoжaxoи тo aндoзaе xитoбии зарур, лoзим, вoчиб шoиpoнaтapy Xyнapмaндoнaтapy пypфacoxaттap мебoшaд. Хамин тарик, ба чoи кaлимaxoи "xaвo" "бу" (Чун xaвo дар xaмa oфoк бувад xoнaи мo), ба чoи 'ho^' "тoк" (Зери чoки кaмoни абруи у),
ба чои "меой" "мебинй", ба чои "мегуй" "мепурсй" (Чу меой xaмa чашмам, чу мегуй xaмa гушам) гузошта шудаанд, ки xy^py завки суханвариро коста гардонидаанд.
Дар мачмуъ, бо ифодаи "ба чашми Faвp бояд мyлоxизa намуд" ба эродоти Мирзо Фохири Макин посух дода, дар бисёр маврид ифодaxои бapFaлaти уро бо зикри миcолxо бартараф кардааст. Ин бахши кори у ба ба yзвxои ^нссй, аз чумла шунидану дидан марбут аст. Масалан, дар мавриди байти зерини Hypyлъaйни Вокиф чунин менигорад: "Дидам caxap зи мypFи чаманзод дар кафас, Hолидaне, ки зилзила афтод дар кафас.
Мирзо со^иб дар мисраи сонй ба лафзи бетобе тасарруф намуда, мефармоянд, ки нола мутааллик ба шунидан аст, на ба дидан. Хол он ки шеъри Мудсини Tabœp, ки аз устодони забондон ва аз аъзаи Эрон аст, санади шеъри Вокиф аст. Му^сини Tabœp мефармояд:
Асари нолаам охир ба кафас оташ зад, Кас чунин нолаи мypFOни гирифтор надид.
Ва чаноби файзмаоб xaзpaти Шероз Хоча Хофиз низ мефармояд: Ин чй шурест, ки дар даври камар мебинам, Хама офок пур аз фитнаву шар мебинам.
Ва низ бояд донист, ки аз бетобии мypFи зилзила дар кафас лутф надорад ва агар ватвот xaм болу пар бичунбонад, кафас дар xapaкaт меояд. Дар ин чо лутфи савлат таъсири нолаи мypF муддаои шоир аст" (5,86). Кори Мирзо Фохири Макин дар ин раванд аз руи алокамандии ифодaxои гушу чашм бо шунидану дидан сурат гирифтааст. Савдо ба ин масъала чунин ишора кардааст: "Ч,ое, ки чашму гуш аст бинй чаро набошад"(5,87). Як кисми мyбоxиcоти Савдо ба шакли чамъбандии арабии калимаи форсй нигаронида шудаанд, ки ин равиш xaм мучиби аз чониби Мирзо Фохири Макин писанд наомадани байти зерини тазкираи "Риёз-уш-шуаро"-и Ашраф Алихон, ки баргирифта аз сафинаи дacтхaтxои Мyxaммaд Алии Хазин мебошад, гардидааст. Дар байти мазкур шакли чамъбандии калимаи "тазйиб", ки решаи асосии он вожаи форсии "зеб" ба шумор омадааст, боиси пархошу чадащои Мирзо Фохири Макин гардидааст: "Яке шурида боFе дод тартиб, Шмудй аз paëxин зебу тазйиб....
Тазйиб» аз лафзи «зеб» зоxиpaн баровардаанд. Чунончи мазиб ба маънии ороста мегуянд. Fофилaнд, ки чун аслаш, ки зеб аст, лафзи форсй аст, мазиб ва тазйиб чй гуна дуруст бошад. Чунин лaFЗиш дар каломи ноогоxон бисёр аст.» (5, 91). Савдо дар посух ба Мирзо Фохири Макин менависад: «Чун муаллифи тазкира навишта, ки аз баёзи дастхати Шайх Мухаммад Алии Хазин ... дар ин сурат кинояи ноогоxй ва беилмй ба тарафи шайх аст.. ва устодон аксар алфози форсиро муарраб намуда, дар ашъори худ овардаанд. Чунончи xaким Хоконй дар «Tyx,фaт-yл-иpокaйн» фармуда: «Зулхуршедайн шуд Хуросон».... ва маъахазо axли Араб xaм аксар алфози Ачамро муаарраб намудаанд.Чунончи лафзи «^x» -и форсй аст. Инро муарраб намуда «мyбaxй» гуфтаанд ва «Хинд»-ро «Мyxaннaд». Пас «зеб»-ро «тазйиб» кардан чй нуксон дорад?... xaмчyнон «музаллаф», ки асли моддааш «зулф» аст. Аз Амир Хусрав аст: Мурон хат ба даври рухат саф кашидаанд, Сад гуна чавр аз ту музаллаф кашидаанд» (5, 92).
Taвpе ба мyшоxидa расид зимни ироаи масъала як андоза бaxогyзоpиxо нисбати суханварони шибxи кораи Хинд низ ба амал омадааст. Савдо дар рисолаи мазкур доир ба мавкеи Хазин ва ^сир Алй бaxои баланд дода, эxтиpомоти хешро бо ифодaxои «хубони рузгор», «абруи шуарои Хиндустон» ифода кардааст. Савдо пас аз бар шумурдани
Серш гумaнпmapных нйук
xypдaгиpиxoи Миpзo Фoxиpи Макин дар бopaи у фикру мyлoxизaxoи aлoxидa низ баён кардааст: «... вoзеx ва пaйдocт, ки илму фазл ва шеъру шoиpии Миpзo Фoxиp 6o илму фазл ва шеъру шoиpии Мaвлoнo Файзй ва Мaвлoнo Назирй ниcбaти зарра ба oфтoби дypaxшoн ва мyнocибaти катра ба дарёи бекapoн xaм нaдopaд» (5, 104). Дар мачмуъ, фacли cеюми pиcoлaи мазкур, ки фapoгиpaндaи бaйтxoи иcлoxнaмyдaи Миpзo Фoxиpи Макин мебoшaд, як aндoзa мacъaлaxoеpo рушан менaмoяд, ки бapoи шинoxти пoяxoи acили шеъри фopcй кумак менaмoянд. Чунин равиш coбит мешзад, ки дар матни тaзкиpaxo баъзан xoлaтxoи тacappyфи матн низ дида мешаванд. Харчанд 6o нaзapдoшти зери шyбxa кapop дoштaни мaнcyбияти якчанд байт ба cyxaнвapoни фopcй xoлaтxoи рад шудани oнxo ба кайд oмaдaaнд, ки дypycт acт ва атеаран бaйтxoе, ки мавриди интори Миpзo Фoxиpи Макин кapop гирифтаанд, аз руи мaxдyдaи фикрй ва дидгoxxoи шaxcй ба вучуд oмaдaaнд, аз ин чиxaт, кoбили кабули Миpзo Мyxaммaд Рафеъи Caвдo ва Ашраф Aлиxoн нaaфтoдaaнд. Бaxши дигари риотлаи мазкур бевocитa бappacии aшъopи Миpзo Фoxиpи Макин аз руи меъëpxoе, ки у aшъopи cyxaнвapoни фopcy тoчикpo мавриди caнчиш ^pop дoдaacт, мебoшaд. Бaxши чopyми ритола "Дар баёни aшъopи мутаарризи миpзoи мазкур, яъне Фoxиpи Макин" нoмгyзopй шуда, Миpзo Мyxaммaд Рафеъи Caвдo дар шеъри Макин X0лaти бaйтпypкyниpo 6o иcтифoдaи кaлимaxoи нoчo, мaъниcoзиxoи Faлaт, бaйтxoи бемаънй, тaмcилxoи шдуруст, кopбacти бечoи тaъбиpxo ва f. ба кайд гирифта, дар баъзе маврид бapoи шapxy тaфcиpи шеъри Макин зарурати мaънигyзopии баъзе кaлимaxopo эxcoc нaмyдaacт. Мacaлaн, вoжaи "шуруъ" дар байти зер нoчo торбаст шуда, дар ин маврид муаллиф o^o xaмчyн ycyли "байтпуркунй" дoниcтaacт: «Шaxoдaт аз кафи у беxтap acт биcмиллox, Кунад шуруъ ба чизе, ки беxтapе дoнaд.
Лафзи "шуруъ" дар байти отнй пур бечocт. Кopе, ки тул биaнчoмaд, лафзи "шуруъ" иcтеъмoл acт, дар ин ма^м мaxз зoид ва байтпуркун вoкеъ шуда ва oн xaм биcëp ба берабтй ва шaxoдaти кopе acт, ки ба як зарби шамшер ва Farnpa меaнчoмaд, caфкaшй неcт ва на ба ин тавр, ки маъшук oшикpo гирифта ва xap руз ба як зарб ва як xap6a азият pacoнaд. Мacaлaн, имруз ба xaнчap ва фapдo ба тир ва rnc фapдo ба шамшер то шaxид шавад ва агар шaxoдaти oшик ба ин тавр бoшaд, лафзи шуруъ мyзoикa нaдopaд ба биcмиллox» (5,115). Caвдo иcтифoдaи калимаи "шypyъ"-po xaнгoми 0F03 кардани амали дaвoмдop зарур меxиcoбaт ва чун "биcмиллox" xaм вакти шуруи кop гуфта мешавад, дар як байт ин ду калима як вaзифapo ичpo менaмoянд ва xaмчyнин ба як мaънo ду мapoтибa вoжaи "беxтap" кopбacт шудааст ва тaкpopи ин калима 6aröpo аз нигoxи xyнapй кocтa гapдoнидaacт.
Хамчунин Мyxaммaд Рафеъи Caвдo аз xapoбии тacвиpи шoиpoнa баъзе caffbaxxopo чиxaти мyaccиpтap баён кардани ин чанбаи мacъaлa мукаррар кapдaacт, ки пазируфтанист: "Аз oфтoбy аз 6aro фузунй. Не, не Faлaтaм бapoбapй ту.
Ин киcм маънии шеъppo тараккии мaъкyc мегуянд. Дар мдараи аввал мaъшyкpo аз oфaт ва бaлo фузун кapop дoдaaнд ва дар мжраи coнй 6apo6ap гуфта. Баъид аз гуфтугуи шoиpoнa" (5, 126). Аз лиxoзи мaъниcoзй xapчaнд чaнбaxoи xyнapй дида мешавад, ин амал ба дарачаи кaмoли cyxaнвapй нapacидa, нyкc пaйдo мекунад ва дур аз xyrap шoиpй ^pop мегирад. Кopбacти нoдypycти тaмcил низ чандин маврид дар ин раванд ба кайд oмaдaacт: '^raop ба oн турраи чoдy нaдиxй дил, К-аз души ту xaм мop чу Зaxxoк бapoяд.
Аз topara шеър пaйдocт, ки зoxиpaн Зaxxoк ба чoдyи кacе дил дoдa буд, ки ба иллати у мop аз души у бapoмaд. ^атьи назар аз шеъру шoиpй Миpзo мyappиxи бебадаланд.
Заххок кай ба турраи чодуи махвашон дил дода буд, ки иллати мор баромадан бошад. Машхур аст, ки шайтон бар китфи у буса дода, ки ин бало бар у нозил шуд. Тамсил назди огохон сухани дуруст нест." (5,121). Мухаммад Рафеъи Савдо дар мавриди кофиябандии шеъри Макин баъзе холатхоеро ба кайд овардааст,ки ба таъбири худи у ин усул танхо "барои мурооти кофия" сурат гирифтааст.Чунончи: «Гар бувад дастрасй мекашамат ман доман, Гавхари ашк ба по рехта доман-доман. Пас аз ин матлаъ худ инсоф намоед, ки кашидани доман дол бар дустй аст ё душманй ва ин сухан мустаъмали забонхост. Чунин озор ба касе набояд расонид, ки рузи махшар домангир мешавад. Агар ба чои душман дуст мебуд, маънии мисраъи сонй ба мисраи аввалй марбут мешуд ва барои мурооти кофия шеъри берабте набояд гуфт» (5,128). Илова бар ин, бояд кайд кард, ки вожаи «мекашамат доман» шакли тахфифшудаи «ман домани туро мекашам" буда, калимаи «ман» танхо барои кофия истифода шудааст, агар «ман» аз матн бароварда шавад, маънй тагйир намеёбад. Тарзи сохтани калимахо низ яке аз масъалахои мухими забонй дар шеър махсуб мешавад, ки Савдо ба он таваччух зохир кардааст. Масалан, доир ба калимаи «сурманок» дар байти Агар фирефтаи он ду наргиси сияхам, Ки чашми доги дилам сурманок мегадад. менависад: ««Чашми сурманок» чое дида нашуда ва киёс хамчунин маълум мешавад, ки нахохад (буд.-А.Р.), чаро ки хар кучо муддао ба ранг бошад, он чо чунин алфози мустаъмал сурмагун, нилгун, майгун ва лафзи «нок» дар макоми сифат мегуянд, чунончи гамноку намнок ва оташноку газабнок ва чашми сурмаолуд ва сурмасо мустаъмали забонхост» (5,126). Чунин масъалахои мухими накду сухансанчй дар бахши мазкур хангоми шарху тафсири ашъори Макин ва маънигузории калимахо ва таъбироти он руи кор омадааст ва Савдо хатто байтхоеро ба кайд овардааст, ки маънй надоранд. Равиши мазкур дар фасли панчуми рисола, ки "Дар баёни ашъори мутаарризи мумиилайхй, ки банда мувофики фахми худ дохил намудааст" номгузорй шудааст, идома пайдо карда, Савдо наздики 10 байти Макинро тахрир сохта, ба ин васила дарачаи сухансанчиву суханшиносии уро ба намоиш гузоштааст. Агар Макин дар ислохи ашъори суханварони дигар як варианти ислохшудаи шеъри онхоро пешниход карда бошад, Савдо хангоми анчоми чунин кор барои тахрири як байти Макин ду варианти тахрирнамудаашро пешниход мекунад. Чунончй:
«Ин замон дам аз мухаббат мезанад он бевафо, Зулми чархи дуну чаври толеи вожун гузашт. Хар ду мисраъ мухточи ду мисраи дигаранд. Мувофики мисраи аввалй мисраи сонй чунин мебояд: Ислох:
Ин замон дам аз мухаббат мезанад он бевафо, Гашт чун реш аз хату он хам зи хад берун гузашт. Ва мутобики мисраи дуввум мисраи аввалй чунин мебояст:
Ислох:
Шукри Эзидро, ки ёр аз дустй дам мезанад,
Зулми чархи дуну чаври толеи вожун гузашт» (5, 135).
Хамин тарик, рисолаи «Ибрат-ул-гофилин»-и Мирзо Мухаммад Рафеъи Савдо яке аз рисолахое ба шумор меравад, ки дар арзёбии шевахои дурусти шинохти шеъри форсй дар шибхи кораи Хинд ва ба ин васила нишон додани мавкеи Мирзо Фохири Макин хамчун шоир ва мунаккиди ашъори намояндагони сабки хиндй ва дигар суханварони барчастаи ахди класссикй накши бориз гузошааст. Мирзо Фохири Макин ба суханварони
Серия гуманитарных наук
сабки х,индй як андоза мухолифат дошта бошад ^ам ашъори баррасинамудаи Савдо нишон медихдд, ки у яке аз намояндагони барачастаи саб^и х,индй буда, дар ин мактаби суханварй парвариш ёфтааст. Ради ашъори шоироне чун Мавлоно Ч,алолиддини Румй, Саъдии Шерозй, Амир Хусрави Дехдавй, Абдурах,мони Ч,омй сабабх,ои мушкам надошта, та^рироти вориднамудааш ба ашъори суханварони дигар на ин ки боиси афзоиши ^усни суханварй гардидаанд, балки маънй ва мазмуни умумии шеъри гуяндаро хароб кардаанд. Таклифу пешних,одх,ои Савдо дар ду фасли алох,идаи рисола оид ба шеъри Мирзо Фохири Макин чолиб буда, барои суханварони имруз низ дар шеъру шоирй ахдмият доранд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Абдуллоев Р.Х. Ду рисолаи нацди адаби дар сабки уинди / Абдуллоев Р.Х. // Суханшиноси. Мацаллаи илмии Институти забон ва адабиёти Академияи миллии илмуои Тоцикистон. №2 - Душанбе: 2020.- С. 56-74.
2. Аумад, Зуууриддин. Нацди шеъри форси дар Покистону Xинд / Аумад, Зуууриддин. -Исломобод, Маркази тадцицоти форсии Эрон ва Покистон:1374.-145 с.
3. Ду рисола дар нацди адаби.Матни ду китоби нацди адаби таути унвонуои «Тауциц-ус-садод фи манзалат-ил-Озод»-и Мууаммад Сиддици Суханвар ва «Таъдиб-уз-зиндиц фи такзиб-ил-Сиддиц»-и Абдулцодир Меурубони Аврангободи. Бо тасуеу ва уавошии Саид Хасани Аббос. - Деули, 1998.-186 с.
4. Зарринкуб Абдулуусайн, Зарринкуб Хамид. Нацди адаби: Цустуцу дар усул ва равишуо ва мабоуиси наццоди бо барраси дар таърихи нацд ва наццодон / Зарринкуб Абдулуусайн, Зарринкуб Хамид.-Душанбе: Ирфон, 2017.- 712 с.
5. Савдо, Мууаммад Рафеъ. Ибрат-ул-гофилин.Бо муцаддима, тасуеу ва тааллицоти Шариф Хусайни Цосими. - Деулии Нав: Маркази тауцицоти форси, 2011. - 192 с.
Reference Literature:
1. Abdulloev R.H. Two Treatises on Literary Criticism in Indian Style//Suhanshinosi (Evalution of a Word). Scientific Journal Issued by the Institute of Language and Literature under the National Academy of Sciences of Tajikistan. - Dushanbe. 2020, №2. - pp. 56-74
2. Ahmad, Zuhuriddin. Criticism of Persian Verse in Pakistan and India. - Islamabad. The Center of Persian Researches of Iran and Pakistan. 1374 hijra. - 145 pp.
3. Two Treatises on Literary Criticism. The Texts of two Books on Literary Criticism under the Titles "Tahkik-us-sadod fi manzalat-il-Ozod" by Mukhammad Siddik Suhanvar and "Tabib-uz-zindikfi-takzib-il-Siddik" by Abdulkodir Mehrubon Avrangobodi. Recension and appendices by Said Hasan Abbos. - Dehli. 1988. - 186pp.
4. Zarrinkub Abdulhusayn, Zarrinkub Hamid. The Research Concerning Principles and Methods of Criticism with a Resort to the History of Criticism and Critics. Dushanbe: Cognition. 2011. - 192pp.
5. Savdo, Mukhammad Rafe. Ibrat-ul-gifilin (Edification for Ignoramuses). Preface, recension and appendices by Sharif Husain Kosimi. - New Dehli: The Centre of Persian Studies. 2011. - 192pp.
