CC BY
17
УДК 8И (Хцнд): 821.21/.22.0 ББК 83.35 (5Хцнд)
"МАЦМАЪ-УН- Гаффорова Замира Абдуллоевна, д.и. филол, мудири
НАФОИС" - шуъбаи пажууиши тамаддуни Шарци Институти улуми
САРЧАШМАИ НАКДУ цомеашиносии МДТ "ДДХ ба номи академик Б.Гафуров "
СУХАНСАНЦИ (Тоцикистон, Хуцанд),
"МАДЖМА'-УН- Гафарова Замира Абдуллоевна, д-р филол. наук,
НАФАИС"- заведующая отделом цивилизации стран Востока
ИСТОЧНИК Института гуманитарных наук ГОУ "Худжандский
ЛИТЕРАТУРНОМ госуниверситет им. академика Б.Гафурова"
КРИТИКИ (Таджикистан, Худжанд)
"MAJMA'-UN-NAFOIS" Gaforova Zamira Abdulloevna, Dr. ofPhilology, head of AS THE SOURCE Oriental Civilization Research Center of the Institute of OF LITERARY Humanities under the SEI "KhS U named after academician CRITICISM B.Gafurov" (Tajikistan, Khujand) E-MAIL: zamira_g6767@mail.ru
Калидвожа^о: "Мацмаъ-ун-нафоис", Сироцуддиналихони Орзу тазкираи форси, адабиёти форсизабони Хиндустон, асри 18, нацди адаби.
"Мацмаъ-ун-нафоис" тазкираи арзишманди форсист, ки ба цалами шоир ва нависандаи маъруфи асри XVIII Хцндустон Сироцуддиналихони Орзу тааллуц дошта, роцеъ ба 1750 суханвари форсигуи цадим ва мутааххири форсу тоцик маълумот медщад. Арзиши аслии тазкира дар он аст, ки цисмати густардаи онро шаруи уоли суханварони муосири Орзу ташкил медщад ва маълумоте, ки муаллиф дар тазкираи хеш сабт намудааст, дар заминаи муносибат ва муошират бо ин адибон дар мацолиси баусу нацд ва шеърхони ба цалам омада ва муаллиф ауволи ощоро муфассалтар аз шуарои цадим баён кардааст. Дар гузиниши намунаи осори шоирон Сироцуддиналихони Орзу завци шеърии худро ба гунае ба намоиш гузоштааст, ки дар тазкира метавон гулчине аз ашъори уунари ва нагзи форсиро якцо дид. Никоти интицодии муаллиф дар заминаи тасуеуи шеър, нацди шеър, таъйини рутбаи шеъри шоирон ва дарацаи суханварии онон ва г. далолат бар он мекунад, ки Орзу дидгоууои интицодии хешро муфассал ва бо далелуои мустанад баён кардааст, ки цудрати ташхиси уро дар шеършиноси ва дацоици шеъри форси собит менамояд. Бар ин вацу аст, ки "Мацмаъ-ун-нафоис" дар радифи беутарин тазкирауои форси ва манбаъуои аслии нацди адабии форси дар асри XVIII царор дорад ва дар навъи худ бисёр арзишманд аст. Дар мацола назаруои интицодии соуиби тазкира ба уайси адабиётшиноси сухансанц ва маънишинос мавриди таулилу барраси царор ёфтаанд.
Ключевые слова: «Мадж ма'-ун-нафоис» Сираджуддиналихана Арзу, персидские тезкире, история персоязычной литературы, Индия, XVIII век, литературная критика
Анализируются критические взгляды известного индийского поэта и писателя XVIII века Сираджуддиналихана Арзу как искусного литературоведа и языковеда, автора сборника «Маджма'-ун-нафоис», который является одной из популярнейших литературных антологий на персидском языке и содержит ценную информацию о 1750 поэтах, творивших на фарси. Основная значимость антологии состоит в том, что большую её часть составляют биографии современников С. Арзу, а информация, записанная в ней, является достоверной, так как со многими из них составитель был
лично знаком и общался с ними на литературных собраниях. Фактологический материал, собранный в антологии, неоднороден. Жизнеописания многих современников автора освещены более подробно, в то время как сведения о многих других поэтах весьма скупы. С. Арзу мастерски рассуждает о тонкостях поэтического мастерства, проявляя глубокие знания по теории стиха. Критические замечания, основанные на исправлении некоторых стихотворений поэтов, определение ранга стихотворений поэтов, степени их красноречия и т.д., являются лучшими образцами критического анализа поэтического слова.
Keywords: "Majma'-un-nafois" by Sirajuddinalikhan Arzu Persian tezkire, Persian-language
literature of India, 18th century, literary criticism.
"Majma '-un-nafois " is one of the most popular literary anthologies in Persian written by the famous Indian poet and writer of the 18th century Sirajuddinalikhan Arzu contains valuable information about 1,750 poets who created in Farsi. The main importance of the anthology consists of that the fact that the most of the biography of the poets were the contemporaries of the author himself, and the information recorded in his book is reliable, because the author was personally acquainted with many of them and communicated with his pen-brothers at literary parties. The factual material collected by the creator of the anthology is not homogeneous. The life and creative work of many contemporaries of the author of anthology are covered in more details, while the information about many other poets is very scanty. The author skillfully judges the intricacies of poetic skill, showing deep knowledge of the poems theory. The author's critical remarks, based on correcting some of the poetsл poems determining the rank of poets' verses, the degree of their eloquence, and so on, are the best examples of a critical analysis of the poetic word. In this plane, "Majma'-un-nafois " is one of the best Persian sources of Farsi literary criticism of the 18th century and is very valuable.
"Мачмаъ-ун-нафоис" яке аз тазкирахои пурарзиши форсист, ки ба калами шоири мохир, мухаккики мумтоз, наккоди баландрутба ва тазкиранигори маъруфи асрхои XVII-XVIII Хиндустон - Сирочуддиналихони Орзу (с. тав. 1685 - с. ваф. 1775) мансуб аст. Ин тазкираи муътабар ва арзишманд дар радифи тазкирахои умумй карор дорад, ки дар он шархи ахвол ва ашъори 1750 шоири кадим ва мутааххири форсу точик аз Боязиди Бастомй то Мухаммадашрафи Яктои Кашмирй аз руи харфи аввали тахаллус ва ё номашон мувофики тартиби алифбои арабиасос зикр шудааст. Ба кавли А. Шпренгер теъдоди шуарои ин тазкира 1419 (16, 134) ва ба кавли Абдулмуктадир 1735 мебошад (13, 854).
Мукаддимаи "Мачмаъ-ун-нафоис" мувофики анъанаи гузаштаи тазкиранигорй бо хамди Офаридгор ва наъти расули акрам (с) огоз мешавад. Баъд аз ин муаллиф сабаби таълифи тазкираро баён намудааст, ки тибки он у тамоми умр "аз табошири субхи тифлй ...то офтобзарди пирй" шавки фаровон ба хондани ашъори форсй дошт ва муддате девони шоирону тазкирахои адабй ва баёзу сафина ва дигар кутуби бузургонро мутолаа менамуд, аммо чун ин ашъорро фаромуш мекард, яке аз дустонаш сафинаи захиме овард, ки хар чй ашъори суханваронро интихоб намояд, дар ин сафина хам сабт кунад. Орзу ашъори мунтахаб аз сад девони асотидро дар он сафина чамъ намуд. Баъдан ба карор омад, ки агар порае аз ахволи он шуароро низ бинависад, ба сурати тазкирае тадвин хохад шуд: "Факир (С. О. - 3.F.) бо безабонии худ гармгуфтугу Сирочиддиналихони Орзу, ки аз табошири субхи тифлй то алъон, ки офтобзарди пирист, шавки тамом ва мухаббати молокалом ба хондани ашъори форсия дорад ва хешро аз фидоиёни хусни сухан мешуморад ва чун муддате собик бар ин давовину тазкирахо ва сафоину гайра кутуби бузургон мутолаа менамуд ва хар чй
xyш меомад, ба гизлики суъулхифз ба кавли Вакеъ, рахматуллохи алайхи, натичаи касрати маосист, аз сафхаи xотир мезудуд. Pyзе дар пеши ошное шархи ин хол ба забон гузашт, ки xондавy наxонда аз нисëни мо баробар гашт. Иттифокан он азиз баъди ду-се руз сафинаи заxиме, ки содатар аз узори xyбон ва софтар аз оинаи рyxсори махбубон буд, пеши факир оварда, таклиф намуд, ки холо хар чй аз ашъори асотиза инттаоб шавад, бар ин сабт бояд фармуд. Харчанд харфи мазкур xолиюззехн гуфта буд, лекин поси гуфтори xyд зарур шуд ва шуруъ дар интиxоб намуда, то он ки яксад девони мутавасситин ва мyтааxxирин, ки баъзе аз онхо кам аз чихил хазор ва барxе беш аз понсад байт набуд, ба интиxоб расид ва дар сафинаи мазкур ва ачзои дигар каламй гардид ва дар ин байн ба xотир расид, ки порае аз холоти ин азизон хам агар маркум шавад, дур набошад" (8, 43).
Муаллиф дар мукаддимаи "Мачмаъ-ун-нафоис" таъриxи xатми тазкираро, ки ба калами шогирдаш - Бедор мутааллик аст, сабт намуда: Ин тазкираи суханварони кащон Бемисл, чу бинвишт Сироцуддинхон, Бедор ба Орзу чунин кард рацам: "Гулзори хаёли маънии ацли цацон " (8, 44).
Мисраи чахорум - "Гулзори xаëли маънии ахли чахон" с. 1164 хичриро мерасонад, ки мусовй ба соли 1750-1751 милодист.
Озоди Балгиромй низ дар "Хизонаи омира" соли таълифи тазкираро 1164 сабт намудааст (7, 150). Барxе мухаккикон бо такя ба маълумоти А. Шпренгер соли 1163/1749-1750 ба тадвини "Мачмаъ-ун-нафоис" OFOз намудани Орзу ва дар соли 1164/1750-1751 ба поëн расонидани онро таъкид намудаанд (12, 2178). Аммо мухаккики хаëт ва эчоддати Орзу - донишманди хиндустонй, доктор Pайхона Хотун бо такя ба маълумоти "Дастур-ул-фасохат"-и Ахмадалии Якто навиштааст, ки Орзу нигориши тазкираро соли 1129/1716 OFOЗ намуда, дар соли 1166/1753 онро ба поëн расонид ва то соли 1167/1754 ба он иловахо намуд (11, 148).
"Мачмаъ-ун-нафоис" аз мукаддима муштамил бар фехристи асомии шуаро, 28 боб ва xотима иборат аст.
Муаллиф дар мукаддима ба татилофи назар дар бораи аввалин шоири форсисаро ишора карда, ашъори xyдро дар васфи с^ан ва ашъори шоирони дигар, мисли ^ŒMx Pyзбехон, Амир Хусрави Дехлавй, Шайx Аттор, Хаким Саной, Мавлоно Чдлолуддини Балxй, Абулфайзи Файзй, Манучехрй, ки дар ин замина ба калам овардаанд, аз баëзи Соиб сабт намудааст (8, 44-48).
Pавиши сабти ахволи шоирон дар тазкира якранг нест. Орзу шархи холи аксари шуаро, xоссатан шоирони мутакаддимро xеле мyxтасар ва намунаи ашъорашонро дар бештари мавридхо муфассал зикр кардааст.
Арзиши аслии тазкира дар он аст, ки кисмати густардаи онро шархи холи сyxанварони муосири Орзу ташкил медихад ва муаллиф ахволи онхоро муфассалтар аз шуарои кадим баëн кардааст. Хамчунин, вай шархи холи шоиронеро дар тазкира сабт намудааст, ки дар дигар тазкирахо зикрашон камтар аст. Муаллиф дар бораи сyxанвароне, мисли Абдуррахмони Ч,омй (8, 327-329), Мирзо Абдулкодири Бедил (8, 240-268), Такии Авхадй (8, 291-294), Мирзо Абутуроби Туроб (8, 302-308), Хасанбеки Pафеъ (9, 498-516) ва f. иттилооти лозим фарохам овардааст. Аммо шархи ахволи барxе шуарои дигар xеле мyxтасар сабт шудааст. Аз чумла, муаллиф ба шархи холи сyxанвароне, мисли Хоча Абулмаолй (8, 70), Асириддини Аxсикатй (8, 70), Асириддини Абхарй (8, 71), Шайx Озарй, (8, 74), Мир Абулбако (8, 75), Мавлоно
Аслй (В, 79), Мир Абyлмaолй (В, 85), Козй Ах^ди ЛоFaрй (8, 89), Мaвлоно Бaсирй (В, 225), Мулло Бaëзй (В, 227), Бокирй (8, 228), Paфеъyддин Мyxaммaд aл-^aрaвй &л-Сaккокй (9, 454) Paфеъyддини Абxaрй (9, 455), Pyкниддин Мaсъyд (9, 455), Pyкниддин Хдким (9, 456), Pyxии Шуристонй (9, 457), Pозй (9, 457, Мaвлоно Pyxй (9, 461), Pyx^ ^урмузй (9, 462), Мyxaммaдрaшид (9, 469), Шох Pизо (9, 470), О;о Pизо (9, 472), Pозии Яздй (9, 472), Paвшaнй (9, 476) Ba f. кaмтaр TaBa^^yx зохир нaмyдa, бо сaбти як ë ду чyмлa дaр борaи онх,о иктифо мекyнaд.
Дaр зикри axволи шyaро мyaллиф чунонки дaр мyк;aддимaи тaзкирa тaъкид нaмyдaaст, aсосaн 6a мaълyмоти тaзкирaxое, мисли "Арaфот-yл-ошик;ин"-и Ta«^ Авxaдй, "Тaзкирaи Нaсрободй", "Kaлaмот-yш-шyaро"-и Мyxaммaдaфзaли Сaрхyш Ba "Тyxфaи Сомй"-и Соммирзои Сaфaвй тaкя кaрдaaст (8, 43). Хоссaтaн, у беш aз дигaр мaнбaъxо aксaри мaтолибро aз тaзкирaи "Арaфот-yл-ошик;ин" иктибос Ba такл кaрдa Ba гохе бaр бaъзе aк;воли вaй интикод низ нaмyдaaст Ba xaмa чо мaтолиби aхзшyдaро бо зикри мaнбaъ овaрдaaст, ки aз фaзилaтxои aсaр мебошaд. Мaсaлaн, зимни шaрxи холи Мир Pизои Ортимонй чунин нaвиштa: "Бa кaвли Нaсрободй caрxaлкaи орифони огох Ba мaснaди мaърифaтро шох буд" (9, 472). Ba ë дaр зимни шaрxи холи Окилхони Pозй мyaллиф чунин сaбт нaмyдaaст: Он чи Мулло Сaрхyш дaр "Kaлaмот-yш-шyaро" нaвиштa, ки Pозй дaр yнфyвони чaвонй мaшк;и шеър кaрдa, китоби "Мyрaккaъ" дaр бaxри "Мaснaвии мaънaвй"-и Мaвлaвй бa тaклиди yрaфо гyфтa Ba чaнд тaснифи бемaзaи дигaр xaм дорaд.." (9, 519). Ч,ои дигар чунин мaълyмот медиxaд: "О;о Paзй. Як бaйти y сохиби "Kaлaмот-yш-шyaро" aз бaëзи Шох Мохир интихоб зaдa нaвиштaaст" (9, 530).
Дaр бaъзе мaвридxо мyaллиф бa такли aк;воли тaзкирaнигорон иктифо нaмyдaaст, гохе дигар он мaълyмотеро, ки хyдaш чустучу Ba чaмъовaрй нaмyдaaст, бa иттилои онхо иловa кaрдaaст. Мaсaлaн, зимни шaрxи холи Абулкосим Абдулгарими Pофеъй чунин нaвиштa: "Дaр "Тaърихи Х^умоюнй" мaстyр acT, ки дaр сaнaи 632 дaргyзaшт" (9, 452).
Мyaллиф бa ëддошт кaрдaни caнaдy тaърихxо, caбти тaърихи вaлодaт, вaфот Ba дaврaxои xaëти шоирон axaммияти зиëд нaдодaacт Ba дaр мyк;aддимa низ тaъкид бaр он нaмyдaacт, ки "чун Faрaзи acлй нaвиштaни aшъори дилпиcaнди худ acT Ba нaвиштaни холоти тaбий, лихозо дaр тaxкики он чaндон нaкyшидa Ba дaр тaлоши он чaндон нaдaвидa" (8, 44).
Дaр ин мaврид Озоди Бaлгиромй дaр "Хизонaи омирa" чунин изхори нaзaр мекyнaд: "Xдрчaнд мyтaвaччеxи тaxрири axволи шyaро Ba зaбти тaърихи вaлодaтy вaфот Ba caнaвотy вaкоеъ Ba зикри шyaро бa тaртиби зaмон нест Ba зохир acT, ки фaрк дaр бaëз Ba тaзкирa xaмин бошaд, ки бaëз тaнxо aшъори шоир дорaд, тaзкирa axвол Ba aшъори xaр ду дорaд. Лекин худ дaр дебочa Ba хотимaи китоб узри ин мaънй бaрмегyзорaд..." (7, 150).
Хдмин aмр боис бaр он гaрдидa, ки к;иcмaти шaрxи холи нa xaмaи шyaро здад муфид Ba боaрзиш acт. Бетaвaччyxии мyaллиф бa caнaдy тaърихи xaëти шоирон бa xaдде буд, ки мyaллиф тaърихи тaвaллyди худро низ зикр нaкaрдaacт. Дaр тaзкирa тaърихи фaвти шyaро, чулуси подшох ë тaвaллyди шоxзодa, тaърихи фaтxи шaxрy кишвaрxо Ba f. кaм caбт шyдaacт.
Агaрчaнде Орзу бa шaрxи axволи шyaро чaндон тaвaччyxе зохир нaкaрдaacт, aммо xaчми зиëде aз тaзкирaи худро бa зикри aшъори шоирон ихтисос додaacт. У дaр гузиниши нaмyнaи осори шоирон зaвки шеърии худро бa гyнaе бa нaмоиш гyзоштaacт, ки дaр тaзкирa метaвон гулчине aз aшъори хутарй Ba нaFЗи форсиро якчо
дид. Вай бар xилофи тазкиранигорони муосири xyд, ки гароиш ба инттаоби ашъори ороста ба саноеъи адабй доштанд, ашъори равону фасехро интиxоб кардааст. Илова бар ин, Орзу абëти шоиронеро, ки ба сабабхову далелхои гуногун девонашон мавчуд нест, дар тазкираи xyд хифз кардааст. Озоди Балгиромй дар "Хизонаи омира" дар бораи завку саликаи Орзу дар инттаоби ашъор менависад: "Дар чамъи ашъори обдор ва инттаоби давовин эхтимоми азиме ба кор бурда. Хакко, ки фатвои ашъори мyтааxxир аст" (7, 150).
Хамагй дар "Мачмаъ-ун-нафоис" кариб ба чихил хазор байт аз эчоддати сyxанварон шавохиду амсол зикр шудааст. Микдори намунаи ашъори сyxанварон дар тазкира якранг нест. Аз эчоддати баъзе шоирон танхо якчанд байт ва аз осори шоирони дигар абëти зиëд мисол оварда шудааст. Аз чумла, зимни номи кариб чахорсад шоир ашъори ононро муфассал овардааст ва маxсyсан ашъори мyнтаxаб аз xyдро муфассалтар аз хама дар 17 сахифа ва ба кавли xyдаш шашсаду хаштоду панч байт ва чанд рубой овардааст (8, 186-215).
Ахаммияти асарро аз ин чихат Мухаммадбокири Лохурй чунин ба калам додааст: "...ин китоб мачмуаи интиxоби каломи он навъ шоирони бешуморест, ки на гохе девонхои онхо интишор ëфт, на сурати карор гирифтани онхо дар дастраси оммаи мардум пеш омад ва на акнун ин гуна имконе ба назар меояд. Орзу каломи здади онхоро сабт намудааст, ки барои хифз шудани он FOлибан сурати дигар вучуд надошт. Дар зимн y баъзе никоти муфидеро хам менависад. Ба ин сабаб, "Мачмаъ-ун-нафоис" вокеан як мачмуаи арзишманди ашъори форсист ва ин мачмуа он камбудиро хадде чуброн мекунад, ки ба иллати дар дастрас набудани давовини бештари шоирон вучуд доштааст. Ин мачмуаи фарохамкардаи як донишманд ва фозили бузургворест, ки дар бораи завки вай хар чи меxохед назар дошта бошед, аммо вай дар асри xyд бузургтарин мохири рамуз ва дакоики забон ва хакоики шеър шиноxта мешуд" (5, 22).
Арзиши мухимми адабии "Мачмаъ-ун-нафоис" дар таваччухи муаллиф ба накду доварии ашъори сyxанварон аст. Орзу дар тазкираи xyд танхо ба шархи ахвол ва ашъори с^анварон иктифо накарда, балки чун шеършиноси нуктасанч, мунаккиди донишманд, сохдби завку эхсоси латифи адабй зухур мекунад. Вай дар чараëни накли шархи м^тасари холи шоирон ва зикри намунахои эчодии эшон бо диккати назар, кудрати ташxис дар шеършиносй ва дониши комиле, ки ба улуми балOFй, аруз, кофия, сабкшиносй ва лyFат дошт, форда аз писандхои xyд, дар айни бетарафй ба тархи дидгоххои интикодии xyд дар заминахои мyxталиф, ба тахлили дакоику зароифи шеъри шоирон пардоxтааст. Орзу ашъори чудогонаи шоиронро мавриди мукояса карор дода, фасохати баëн ва балOFати сyxани ононро таъкид менамояд ва дар ин замина никоти арзишманди интикодии xешро дар забон, сабк, сурату маъно баëн менамояд. Махз хамин вижагй - осори шуароро мутолиа ва махак зада, дар бораи маком ва пояи шеъри адибон мушикофона изхори назар намудани Сирочyддиналиxони Орзу арзиши тазкираро аз хайси накду с^ажа^й боло бурдааст.
Лозим ба зикр аст, ки дар бораи барxе аз шоирон, ба мисли Ахмадбек (8, 137), Арслонбеки "Арслон"-таxаллyс (8, 164), Мухаммадамини Адой (8, 148), Асирй (8, 148), Хусайни "PоFиб"-таxаллyс (9, 498) ва f. ки макоми баландро дар шеъри форсй барxyрдор нестанд, илова бар шархе мyxтасар дар бораи онон, ки аксар аз як чумла бештар нест, тавсифоти яксон оварда шудааст. Ин тавсифот куллй буда ва камтар нишонеро аз накди сарех ва чиддй дорад. Аз чумла, муаллиф кушидааст, истилохот ва ибороти кутох, мисли "Аз xyштабъон буд", "Аз дyрyстгyëн буд", "Табъе дуруст ва
бомaзa дошт, "Тaбъaш нихояти кyдрaт дошт", "Сyхaнaш холй aз лутф нест", "Хушшеър acт", "Хубгуй acт", "Хушгу буд", "Хyшфaxм Ba хушфикр буд", "Дyрycтcaликa acT" Ba дигар иборaтxои яксоне, ки бa нaвъе бaëнгaри меъëрxои такди aдaбй дaр ин дaврa acT, бa кор бyрдa, вижaгиxои aшъори aдибонро бaëн Ba шеъри ин гурух aз шоиронро тaбйин нaмояд.
Аммо дaр тaвcифи шеъри бaрхе шоирони мyтaвaccит, aгaрчи шевaи ихтисорро бaргyзидaacт, aммо бо иcтифодa aз истилохоти мaъмyли такди ин дaврa бa тaвcифотaш рaнги интикодй додaacт.
Нигохи интикодии Орзу xaтто дaр зaминaи интихоби aшъори шоирон низ бa нaзaр мерacaд. Агaрчи бaxcxои интикодии у дaр зaминaи мaънии шеър, caбкшиноcй, сохтори овой Ba лyFaвй, тacaррyфоти зaбонй, довaрй дaр рyтбaи шоирон, тaворyд, тacxеxи aшъор Ba дигар мacоили шеършиносй пaрокaндa acT, aммо дидгоххои олимонa Ba нигохи интикодии у дaр зaминaи шеър, ки мyбтaнй бaр нaкди фaнниcт Ba бештaр бaр меxвaри лyFaт, бaлоFaт Ba caбк мечaрхaд, боис бaр он гaрдидaaнд, ки "Мaчмaъ-yн-нaфоиc" мaнбaи мухимме дaр нaкди aдaбй мaxcyб мешaвaд. Аз xaйcи такди aдaбй aз беxтaрини тaзкирaxои форсй бyдaни "Мaчмaъ-yн-нaфоиc"-ро Сaййидaлй Pизои Нaкaвй чунин тaъкид нaмyдa: "Дaр мaвкеи нaвиштaни шaрxи холи шyaро caъй нaмyдaacт, шaрxи холи ононро мyфaccaл ë xaтто чомеъи aкcaри иттилооти мухимме дaр борaи зиндaгии онон бошaд, aммо дaр борaи мaком Ba пояи шеъри онон FOлибaн изхори нaзaр кaрдaacт Ba aз ин xaйc хеч тaзкирaе нaметaвонaд xaрифи "Мaчмaъ-yн-нaфоиc" бошaд. Акcaри ин aкоид холй aз aFрози шaхcиcт Ba муллиф бa дaлел aз кacе интикод нaмyдaacт" (6, 33В).
Аxмaд Гулчини Мaонй низ бa aфкори aдaбй-интикодии Орзу ишорaт нaмyдa, нaвиштaacт: "Хон Орзу дaр caбкy cиëки хиндй шеършинос Ba таккод бyдa Ba бa caликaи худ дaр борaи сохибони тaрочим изхори нaзaр кaрдa Ba гохе худро мучоз дaр дaхл Ba тacaррyфи aшъорaшон дониcтa Ba нaвиштaaacт, ки xaр гох чунин мегуфт, беxтaр буд..." (4, 158).
Paйxонa Хотун "Мaчмaъ-yн-нaфоиc"-ро "беxтaрин тaнкид, беxтaрин зaрофaт Ba шохкори шеъру aдaби бaлaндпоя" меномaд (11, 153).
Орзу дaр тaзкирaи худ бa гyзидaни aшъори cyхaнвaрон иктифо нaкaрдaacт, бaлки бо тaвоной, ки дaр шеършиносй дорaд Ba зaвкy caликaи бaлaнди шеърии худ мyвaффaкият Ba гамбудхои шеърии биcëре aз шоиронро мaхcyc тaъкид нaмyдa Ba бa ислохи бaъзе aбëти шоирон пaрдохтaacт. Мacaлaн, зимни axволи Зулфй чунин изхори нaзaр нaмyдa: "Зулфй. Дaр axди Шох Исмоили Сaфaвй буд. Аз уст: Соцй, бж, ки цамъе аз баури як пиё'ла Паулуи уам нишаста чун баргуои лола.
Фaкир Орзу гуяд, ки aгaр '^ргхои нaргиc" мегуфт, кaмоли лутф (ме)дошт (Ba) пеш aз ин табуд, ки мaтлaъ нaмешyд" (В, 4В3).
Ba ë дaр тaрчyмaи Мухсини Бaxой яке aз aбëти уро чунин интикод нaмyдa: "Бибинеду бурун оред, ¿'рон, аз чаман гулро, Ба дасти ман диуед ин хунии бисёри булбулро.
Фaкир Орзу гуяд, ки aгaр бa чои "биcëр" лaфзи "як боF" бошaд, беxтaр acT" (В, 229).
Ba ë зимни шaрxи холи ^моли Хyчaндй мyaллиф бa сиххдти бaйти "Чун бa нaзорa омaдaм рузи шикори дилбaрон, Доми дили Сaбyктaгин зулфи Аëз ëфтaм" дaхл нaмyдa, Faйримaвзyн бyдaни онро aз иcтифодaи кaлимaи "Сaбyктaгин" дониcтaacт. Нaзaри интикодии хешро му&ллиф чунин изхор нaмyдa: "Фaкир Орзу гуяд, ки лaфзи "Сaбyктaгин" ин чо бечо вокеъ шyдa, лекин тaвчеx дaр бaъзе aз кутуби хеш нaвиштaaм:
Киро сухт ишцат, ки цонам насухт?
Маро сухти, цар киро сухти (10, 1348).
Ин гуна дидгоххои тахлилии муаллиф дар бораи маком ва пояи шеъри шоирон, аз хайси накду сyxансанчй зимни шархи холи Pyкниддин Хаким, Мирмухаммадзамони Pосиx, Хасанбеки Pафеъ, Зохидалиxони Сабо, Шопури Техронй, Мирзо Соиб, Неъматxони Олй, Шайx Мухаммадмухсини Фонй, Мyxлиси Кошй, Замонои Наккош, Иxлосxони Bомик, Мир Яхëи Кошй ва дигар сyxанварон тачассум меëбад. Чунин диду назар ва арзëбии эстетикии y илова бар ин шоирони номбаршуда, дар кисмати дигар шоирон ва дигар лахзахои марбут ба шеъру шоирии он замон здад ба назар мерасад.
Орзу, инчунин, ба сабку саликаи эчодии бисëре аз шуаро таваччухи xос дорад. У бо диди амику олимона зовияхои масоили марбут ба сабку сабкшиносиро мавриди таваччух карор додааст ва дар бораи сабки шоирон ва казоват дар таъйини рутбаи шеъри онон нигохи интикодй ва сабкшиносонаи xyдро бо далелхои мустанад баëн кардааст, ба гунае, ки ба кавли Шафеъии Кадканй "метавон уро (Орзуро - 3.F.) огохтарин адиб дар шиноxти масоили сабкй ва сабкшиносй донист" (3, 1).
Орзу дар заминаи лyFат агарчанде хамчун чонибдори тарзи кудамо ва гароиш ба содагй ба арзëбии ашъори шоирон мепардозад, аммо арзиши навоварй ва ибдоъи сyxанваронро низ мутаваччех аст. Орзу муътакид аст, ки шеъри xyб маънй дорад. Аз ин лихоз, бо шоироне, ки аз руи тафаннун "ашъори бемаънй" месуруданд ва ë ба сабаби ифрот дар корбурди истиорахо, xаëлоти борик ва дакикгуй шеърашон душворфахм мешуд, то чое, ки дарку дарëфти шеър бидуни шарху тафсир мумкин набуд, чандон мувофик нест. Дар накди ашъори Зулолии Хонсорй ба ин мавзуъ чунин ишора намудааст: "Аммо он чи, ки навишта дар аксоми сyxан, комилкудрат аст. Хусусан маснавй, лекин ин абëти маснавии у номарбут аст ва ба андак саъй марбут метавон кард. Хеле махалли тааччуб аст он чи ин очиз дида ва мутолаа намуда ва ба кадри фахми xyд дарëфт карда ва дар аксари абëт фй хадди зотихо марбут нест ва таркиботи номаънус дар бисëре аз ашъори у чи маснавй ва чи касида, беш аз пеш аст. Балки метавон гуфт, ки маънй надорад" (8, 477).
Сохиби тазкира, пайваста ба ин, дар асноди баъзе шоироне, ки пайравии сабке ë шеваи гуяндагии ягон хамкалами гузашта ва муосири xyдро кардаву ононро такмил додаанд, гушрас соxта, диккати ахли завку адабро ба ин кисмати эчодии онхо чалб месозад. Масалан, зимни шархи холи Зулолй чунин навиштааст: "Мирзо Иброхими Адхам чанд байт аз "Махмуду Аëз"-и Зулолй интиxоб зада, дар маснавии xyд оварда ва ин ки баъзеро гумон аст, ки татаббуи Зулолй ва Bахшй аз рох меравад. Агар манзур он аст, ки хар ду мусовиянд, бечост. Bахшй аз чумлаи шуароест, ки шеъри эшон сахлулмумтанеъ аст ва Зулолй ончунон, ки баъди татаббуъ ва тафаххус кайфияти ашъори у маълум мегардад ва ачаб он аст, ки Мулло ТyFрои Машхадй низ хамин эътикод дорад, ки абëташ хама xyб аст, лекин xалале дар рабти онхо афтода, лихозо хафт дебоча бар хафт маснавии у навишта, чунонки доxили кyллиëти уст. Бале, тарикаи устод Зулолиро хар кй пайравй намуда, у хам ба иктидои пешвои xyд рохи маъниро чап карда. Fарибтар ин аст, ки яке аз фузалои Хиндустон "Шархи "Махмуду Аëз"-и Зулолиро навишта ва Fариб ифозот ва ачиб никот дар он дарч карда ва тарикаи тавчехоти боридаи ракикаи толибилмона намуда ва эхтимолоти аклияро, ки м^олифи муховара асту рузмарра ва бад-он мусоидат накунад, кор фармуда. Ба хар хол, баъзе аз абëти устоди мазкур чунон аст, ки гуфтани мисли он макдури одамй нест ва ин чои тааччуб аст. Лихозо, Насрободй оварда, ки аз сика
шyнидaaм, ки Зулолй aшъори худро мехонд Ba дaр мycaввaдaи у дидaaм, ки бaр ин бaйт кaлaм зaдa:
Зи цастан-цастани у соя дар дашт Чу зоги ошёнгумкарда мегашт.
Гyфтaм: "Чaро?" Гуфт: "Аз он ки инро пучу бемaънй мегyфтaнд". Аз ин чо дaрëфт тaвон кaрд, ки тaнxо бемaъниро мaънй нaмедониcт, бaлки бомaъниро низ мaънй тacaввyр метамуд..." (8, 477).
Орзу, xaмчyнин, дaр тaxлили aшъори бaрхе шоирони '^рзи нaв" яке aз меъëрxои aдaбии caбки хиндиро, ки "мaънии тозa" Ba "хaëли тозa" acT, тaъкид нaмyдa, "мaънии тозa", "мaъниëбй Ba тaлоши мaънй", "мaънии бегонa", "мaънии Faрибхaëл" Ba дигaр иборотро иcтифодa мебaрaд. Мacaлaн, шеъри Мирзо Исмоили Иморо дорои "мaънии тозa" Ba "хaëли борик" дониcтa, мегуяд: "Хеле тaлоши мaънй дорaд Ba биcëр соф мегуяд" (8, 144). Зимни шaрxи холи Мирзо Мухсини "Тaъcир"-тaхaллyc чунин нaвиштa: "Акcaр ибдои мaонии тозa дорaд" (8, 309). Шох Фaкирyллоxи Офaринро "биcëр хyшзaбон Ba тозaхaëл" (8, 165) меномaд Ba f.
Орзу дaр "Мaчмaъ-yн-нaфоиc" перомуни мacъaлaи тaворyд мyфaccaл бaxc кaрдaacт. У ибтизол Ba тaворyдро бa yнвони вожaxои xaммaъно иcтифодa мебaрaд. Тaворyдро иборaт aз бacтaни як мaзмyн тaвaccyти чaнд шоир медогад. Бa aкидaи у хеч шоире нест, ки бaркaнор aз ибтизол бошaд. У xaмчyнин бaр aкидaеcт, ки ^еч шоире нaметaвонaд бaркaнор aз тaворyд бошaд Ba aгaр шоире чунин иддaоеро мaтрa^ cозaд, иддиояш aз он ботил acT (8, 467). Хон Орзу тaворyди устодони cyхaнро aрзишмaнд к&тамдод нaмyдa, тaъкид бaр он менaмояд, ки тaворyд бa нaвиcaндa имкон медиxaд, ки гyзaштaро дaр пaртaви гав тaкрор кyнaд, мaъноро киcвaте шву зебо пушогад.
Бино бa нaзaри Орзу, бояд бaйни ибтизол Ba сир^ фaрк гyзоштa тaвониcт: "..^фри^ дaр ибтизол Ba cиркa бaъди тaфaxxyc Ba тacaффyx Ba тaтaббyъ Ba истикрои тaмом дacт бa xaм медиxaд. Ахволи ибтизоли собик мaълyм шуд, ки як мaзмyнро чaxор кac бacтaaнд, чунонки гyзaшт Ba чунонки тaтвили ин к&лом он acT, ки фaкир Орзу(ро) биcëр ибтизол вокеъ шyдa Ba мешaвaд Ba xaр гох мут&ллеъ бaр он мегaрдaд, дур мекугад Ba axëнaн aз чиxaти бедимоFй гохе мегyзорaд. Бaр ин Ta^^, aгaр мaънии мyштaрaк дaр aшъори мaн Ba aбëти дигaрон ëфт шaвaд, сохибинсофон мaxмyл бaр тaворyд нaмоянд, нa cиркa Ba мисдоки он бaъзyззaнни acaм нaгaрдaнд Ba чун ин мaънй мyомилaи бaйнyшшaхc Ba Аллох acT, одaмй бояд ки дaр бacтaни мaзомин пеши гафси худ шaрмaндa нaбошaд. Kофирмочaроëн xaр чй хоxaнд, гу, бигуянд" (8, 466-467).
Зимни шaрxи холи Мулло Pизвон низ пac aз дaрч нaмyдaни бaйти "Мaгaр сокй кaмaр дaр хидмaти мaйхонa мебaндaд, Kи чун нaргиc бa xaр aнгyшти худ пaймонa мебaндaд", ки бa кaлaми ин шоир мyтaaллик acT (9, 532), Орзу тaъкид менaмояд, ки шоирони зиëде бидуни огохй aз cyхaни xaмдигaр Ba бидуни он ки шеъри якдигарро дидa бошaнд, мaзмyни вохидеро бa воcитaи зaвкy кaреxaи худ cyрyдaaнд. Бa aкидaи у, хеч шоире, xarra "устодони мycaллaмyccyбyт" нaметaвонaнд бaркaнор aз ибтизол бошaнд, зеро шеъри xaр шоире иловa бaр истиклоле, ки дaр зоти худ дорaд, бозтоби caдои шоирони бузурги гyзaштa xaм xacT. Орзу тaворyди устодони cyхaнро aрзишмaнд к&тамдод нaмyдa, бaр ин aкидa acT, ки дaр ин гyнa xолaтxо мaншaи мaъноро бояд пaйдо кaрд. Чунонки нaвиштaacт: "Аз девони Х^очй Мyxaммaдчони Кудсй бaровaрдaнд:
Як цом хуморам набарад кош чу наргис, Буди ба уар ангушт маро согари дигар.
Фaкир Орзу гуяд, ки иттифокот acT, ки ^Мид Х^^йни Холис низ xaмин мaънй бacтa:
Бар цар ангуштам чу наргис косаи дарюза аст, Кам ба цирси ман гадое цаст дар майхонацо.
Bа Мухаммадисхоки Шавкат низ маънии мазкур дар шеъри xyд оварда. Чунонки байте гуфта, ки мисраи оxираш ин аст:
'^и чун наргис ба хар ангушти xyд паймонае дорам".
Бидон, ки сохиби татаббуъ, ки фахми комил дошта бошад, фарк дар сирка ва ибтизол тавонад намуд, чи имтиëз дар касе, ки дар талоши маънии тоза нафси фикр сyxта ва шаxсе, ки мазомини дигаронро чун моли Fасбй мутасарриф кард ва пеши татаббуъи комил ва идроки вофй зохир аст ва ин навъ устодони мусалламуссубутро бисëр вокеъ шуда. Чунонки Абутолиби Kалим гуфтааст: Кунун илоци таворуд наметавонам кард, Магар забон ба сухан гуфтан ошно накунам.
Балки дар ин сурат агар бо комилтаре аз xyд иттифоки таворуд афтад, мояи ифттаори ин кас аст. POom он ки касеро, ки дар эчоди маонй ба вусъаи тамом бошад, таворуду ибтизолаш пеш меояд. Лихозо, устод Мухаммадкулии Салим ва Мулло Шайдоро ба дуздй тухмат кардаанд. Лекин нафсуламр он аст, ки шикорандози сахрои маъниро, ки дар кухи ^оф чахди сайди паризод мекунад, чй зарурат пеш ояд, ки чун шеърфахмони сайëдпеша сайд баста гардад ва устодонро аксар таворуд иттифок афтода. Шайx Озарй ва Хилолй хар ду ин мисраъ доранд: Бигзор, ки дар руи ту бинем Худоро.
Bа хамчунин, Осафxон Чдъфар ва Мулло Навъй дар ин мисраъ: Ки яктоU назебад цуз Худоро.
^се ки xyд кодир бар татирои маънй ва сyxан тавонад буд, чаро ба бастани маънии дигаре, ки кам аз маййита xyрдан нест, доFи бадномй бар руи эътибори xyд xохад ниход" (9, 532-533).
Ин гуна никоти интикодии матрахнамудаи муаллиф дар заминаи тасхехи шеър, накди шеър, таъйини рутбаи шеъри шоирон ва дарачаи сyxанварии онон, ки дар асар зтед аст, далолат бар он мекунад, ки Орзу дидгоххои интикодии xешро на бо ибороти куллй ва ишоратхои кутох, балки муфассал ва бо далелхои мустанад баëн кардааст, ки кудрати ташxиси уро дар шеършиносй ва дакоики шеъри форсй собит менамояд. Бар ин вачх аст, ки "Мачмаъ-ун-нафоис" дар радифи бехтарин тазкирахои форсй ва манбаъхои аслии накди адабии форсй дар асри XVIII карор дорад ва дар навъи xyд бисëр арзишманд аст. Муаллифи асар илова бар ин ки ашъори наFзy хунарии шоирони мyxталифро дар як мачмуа гирдоварй намудааст, заминаи санчиши сабки шоирон ва дарачаи сyxанварии ононро барои xонанда фарохам овардааст.
Орзу абëтеро, ки ба кадом шоир мансуб будани онхо мавриди бахсу иxтилофи назари ахли илму адаб буд, низ ëдовар шуда, кушиш намудааст, сохиби аслии онхоро мукаррар намояд. Масалан, зайли тарчумаи холи Дарвеш Ч,овиди Хабаш менависад: Мо ба завци гиряи мастU ба ин базм омадем, Цом дец, соцй, ба цадри он ки чашме тар шавад.
Насрободй ин байт, ки гузашта, ба номи Мулло Алй Хабаш навишта ва он Fалати махз аст. Ин шохбайт аз Мирзо Pазии Дониш аст" (1, 23).
Аз мунаккидони забардасти замони xyд будани Орзу боис бар он гардида, ки сyxанварони зтеде барои ислохи шеъри xyд ба у мурочиат мекарданд. Аз чумла, Нурулайни Bокиф "мукаррар дарxости ислохи ашъори xyд" менамуд (10, 1807).
"Мачмаъ-ун-нафоис" бо сабки сода иншо шудааст. Ба кавли Ахмад Гулчини Маонй сабки тазкира "сода, вале ба стеки хиндист" (4, 158). Саййид Алиризои
Накавй низ сабки китобро гайримаснуй медонад, аммо таъкид бар он менамояд, ки калимоти арабиро муаллиф фаровон ба кор бурдааст, гохе баъзе иборотро ба сурати гарибу ачиб даровардааст, аммо голибан аз навиштани ибороти маснуъй ва пуртакаллуфй эхтироз варзидааст (6, 339).
Дар "Мачмаъ-ун-нафоис" тарчумаи чанде аз шоирони урду низ сабт шудааст, мисли Хоча Мир Дард ва дигар худи Орзу низ дар забони урду шеър мегуфт ва хар мох, дар хонаи у мачлиси шуаро барпо мешуд ва шуаро каломи худашонро мехонданд (1, 23).
"Мачмаъ-ун-нафоис" аз замони рузгори муаллиф то хол мавриди таваччухи фузалову удабо будааст. Муаллифони хамасри вай аз ин тазкира бисёр истифода бурдаанд. Тазкиранигорони баъдй, ба монанди Мухаммад Кудратуллох мутахаллис ба "Шавк" - муаллифи "Такмилат-уш-шуаро"-и Чоми Чамшед" (ваф. 1224/1809-1810), Хусайнкулихони Азимободй - муаллифи "Ништари ишк", Рахмалихони Имон -муаллифи "Мунтахаб-ул-латоиф", Биндробан Доси Хушгу - муаллифи "Сафинаи Хушгу" ва г. маълумоти "Мачмаъ-ун-нафоис"-ро мавриди истифода карор додаанд.
"Мачмаъ-ун-нафоис" дар китобхонахои гуногуни чахон нигахдорй мешавад. Дастнависе, ки дар Китобхонаи миллии Карочй (Покистон) тахти шумораи 12 мавчуд аст, аз кадимитарин нусхахои "Мачмаъ-ун-нафоис" буда, 12 сол баъд аз вафоти муаллифи тазкира аз руи нусхаи асл, ки ба хатти худи Сирочуддиналихони Орзу буд, китобат шудааст. Чунон ки котиби нусха дар охири тазкира навиштааст: "Ба таърихи хдфтуми чамодиюссонии 1185 хдчрй ба рузи сешанбе ин китоб аз нусхаи асли дастхатти Сирочуддиналихони Орзу рахматуллохи ба итмом расид" (1, 39). Нусхае, ки дар Индия Офис (Девони Хинд) тахти раками 680 махфуз аст, низ аз кадимтарин нусхахои тазкира мебошад, ки соли 1753 аз чониби Мир Орифуллох маъруф ба "Имодуддин", ки аз шогирдони Орзу буд, китобат шудааст, ки дар он имзои Орзу гузошта шудааст. Ин нусха каблан то соли 1204/1789 дар китобхонаи Кайкубодчанг нигох дошта мешуд (15, 352). Нусхае, ки тахти раками 231 дар Анчумани осиёии Бангол мавчуд аст, 15 шавволи соли 1186/январи соли 1773 аз чониби Султон Мухаммад и. Око Абдулкарим ба хатти настаълики шикаста истинсох шуда (14, 157158). Дар ганчинаи Шеронии Донишгохи Панчоб низ ду нусха мавчуд аст (тахти ракамхои 1489/4539), ки яке аз ин нусхахо соли 1191/1778 дар Лакхнав нусхабардорй шудааст. Дар Китобхонаи Худобахш ду нусхаи комили "Мачмаъ-ун-нафоис" нигахдорй мешавад, ки яке соли 1179/1766 ва нусхаи дувум соли 1196/1782 китобат шудааст (11, 154). Нусхахои "Мачмаъ-ун-нафоис" дар Китобхонаи Бодлиан тахти раками 380 (15, 255), Китобхонаи Музеи Солорчанг, Донишгохи Патна ва Ризои Ромпур низ мавчуданд (10, 154; 12, 2180).
"Мачмаъ-ун-нафоис" талхис шудааст, ки шомили тамоми шуарои тазкира ба таври хулоса аст, аммо талхискунанда номаълум аст (4, 167).
Тазкираи "Мачмаъ-ун-нафоис" соли 2006 дар се чилд дар Исломободи Покистон ба чоп расид (Ч.1 ба кушиши Зебуннисо Алихон. - Исломобод, 2004; Ч,. 2. ба кушиши доктор Мехрнуши Мухаммадхон бо хамкории Зебуннисо Алихон. - Исломобод, 2006; Ч3 ба кушиши доктор Мухаммад Сарфароз Зафар. - Исломобод, 2006). Тахиягарони матни "Мачмаъ-ун-нафоис" дар тасхехи тазкира нусхаи Карочиро, ки нусхаи комил ва кадимитар аст, асос карор дода, хамчунин, ду нусхае, ки дар китобхонаи донишгохи Лохур махфузанд ва нусхаи китобхонаи Худобахши Патнаро истифода бурдаанд.
Ба таври хулоса метавон гуфт, ки "Мачмаъ-ун-нафоис" аз хайси адабй, фархангй ва таърихй арзиш ва ахаммияти зиёд дошта, на танхо чирадастй ва тасаллути комили Сирочуддиналихони Орзуро дар тазкиранигорй нишон медихад, балки мазхари
карехди шеърии у низ хдст, ки интихоби ашъори шоирон бар ин санад аст. Дидгоххои интикодии Орзу бо далелх,ои мустанад, ки кудрати ташхиси уро дар шеършиносй ва дакоики шеъри форсй собит менамоянд, "Мачмаъ-ун-нафоис"-ро дар радифи бех,тарин манбаъ^ои аслии накди адабии форсй дар асри XVIII карор додаанд.
Пайнавишт:
1. Алихон, Зебуннисо. Муцаддима. - Орзу, Сироцуддиналихон. Тазкираи "Мацмаъ-ун-нафоис" / Ба кушиши Зебуннисо Алихон (Султонали). - Ц.1 - Исломобод (Покистон), 2004. - C.1-42 (ба хатти форси).
2. Асадуллоев С. "Мацмаъ-ун-нафоис". - Энсиклопедияи адабиёт ва санъати тоцик. -Ц.2. - Душанбе; Сарредаксияи илмии энсиклопедияи советии тоцик. - С. 230.
3. Кадкам, Мууаммадризо Шафеъ. Масоили сабкшиноси аз нигоуи Орзу // Мацаллаи Донишкадаи адабиёт ва улуми инсонии донишгоуи Фирдавсии Машуад. - Машуад, 1382. - №41 (ба хатти форси).
4. Маони, Аумад Гулчин. Таърихи тазкирауои форси. Теурон, 1350у.ш. - Ц. 2. - 1006 с. (ба хатти форси).
5. Мууаммадбоцир. Муцаддимае бар "Мацмаъ-ун-нафоис". - Орзу, Сироцуддиналихон. Тазкираи "Мацмаъ-ун-нафоис" / Ба кушиши доктор Маур Нурмууаммадхон бо уамкории Зебуннисо Алихон. - Ц.2 - Исломобод (Покистон), 2006. - С. 1-22 (ба хатти форси).
6. Нацави, Саидали Ризо. Тазкиранависии форси дар Хцнду Покистон. - Теурон, 1947. - 819 с. (ба хатти форси).
7. Озод, Мир Гуломалихони Балгироми. Хизонаи омира / Ба тасуеуи Носири Некубахт. - Теурон, 1390. - 762 с. (ба хатти форси).
8. Орзу, Сироцуддиналихон. Тазкираи "Мацмаъ-ун-нафоис"/Ба кушиши Зебуннисо Алихон (Султонали). - Ц.1 - Исломобод (Покистон), 2004. - 493 с. (ба хатти форси).
9. Орзу, Сироцуддиналихон. Тазкираи "Мацмаъ-ун-нафоис"/Ба кушиши доктор Маур Нурмууаммадхон бо уамкории Зебуннисо Алихон. - Ц.2 - Исломобод (Покистон), 2006. - С. 452-1298 (ба хатти форси).
10. Орзу, Сироцуддиналихон. Тазкираи "Мацмаъ-ун-нафоис" / Ба кушиши доктор Мууаммад Сарфароз Зафар. - Ц.3 - Исломобод (Покистон), 2006. - С. 1299-1891 (ба хатти форси).
11. Райуона Хотун. Аувол ва осори Сироцуддин Алихони Орзу. - Деули, 1987. -288 с. (урду).
12. Цауонтоб. "Мацмаъ-ун-нафоис". - Донишномаи адаби форси дар Шибуи Цора (Х,инд, Покистон, Бангладеш) / Ба сарпарастии Хасани Ануша. - Ц.4/3. - Теурон: Вазорати фаруанг ва иршоди исломи, 1380. - С. 2179-2180 (ба хатти форси).
13. Abdul Muqtadir, Maulavi. Catalogue of the Arabic and Persian MSS in the Oriental Public Library at Bankipore. - Calcutta, 1925. - Vol. IX.
14. Ashraf, Muhammad. A Concise Descriptive Catalogue of the Persian Manuscripts in the Salar Jung Museum and Library. Poetry. - Volume II. - Hyderabad, 1966. - 287p.
15. Ethe H. Catalogue of the Persian Manuscripts in the Library of India Office. - V.I. -Oxford, 1903. - 1631 p.; Catalogue of the Persian,Turkish, Hindustany and Pushtu Manuscripts in the Bodlean Library / Begun by Professor Ed. Sachau, continud, completed and edited by Herman Ethe. - Part 1. - Oxford, 1889. - 1149p.
16. Sprenger A. A Catalogue of the Arabic, Persian and Hindustany MSS of the Libraries of the King of Oudh. - Calcutta, 1854. - Vol. I. - 647р.
Reference Literature:
1. Alikhon, Zebunniso. Introduction. - Orzu, Sirojuddinalikhon. Anthology of "Majma'-un-nafois" / under the editorship of Zebunniso Alikhon (Sultanali). - V.1 - Islamabad (Pakistan), 2004. -pp.1-42 (in Persian).
2. Asadulloev S. "Majma'-un-nafois". - Encyclopedia of Tajik Literature and Art. - V.2. -Dushanbe: Central scientific editorials of the Tajik Soviet Encyclopedia. - 230pp.
3. Kadkani, Muhammadrizo Shafe'. Issues Concerned with Stylistics of Orzu's Point of View // Journal of the Institute of Literature and Humanitarian Sciences attached to Mashhad Firdawsi University. - Mashhad, 1382 hijra. - №41 (in Persian ).
4. Maoni, Ahmad Gulchin. History of Persian Anthologies. Tehran, 1350 hijra. shamsi - V. 2. - 1006pp. (in Persian ).
5. MuhammadBaqir. Introduction to "Majma '-un-Nafois". - Orzu, Sirojuddinalikhon. Anthology of "Majma'-un-nafois" / under the editorship of Dr. Mahr Nurmuhammadkhan in collaboration with Zebunniso Alikhon. - V.2 - Islamabad (Pakistan), 2006. - pp. 1-22 (in Persian ).
6. Naqavi, Saidali Rizo. Persian Anthology in India and Pakistan. - Tehran, 1947. - 819 pp. (in Persian).
7. Ozod, Mir Ghulamalikhon Balgiromi. Treasure of Omira / under the editorship of Nosiri Nekubakht. - Tehran, 1390 hijra. - 762pp. (in Persian).
8. Orzu, Sirojuddinalikhon. Anthology of "Majma'-un-nafois" / under the editorship of Zebunniso Alikhon (Sultanali). - V.1. - Islamabad (Pakistan), 2004. - 493pp. (in Persian).
9. Orzu, Sirojuddinalikhon. Anthology of "Majma'-un-nafois" / under the editorship of Dr. Mahr Nurmuhammadkhan in collaboration with Zebunniso Alikhon. -V.2. - Islamabad (Pakistan), 2006. - pp. 452-1298 (in Persian).
10. Orzu, Sirojuddinalikhon. Anthology of "Majma'-un-nafois" / Under the editorship of Dr. Muhammad Sarfaroz Zafar. - V.3. - Islamabad (Pakistan), 2006. - pp. 1299-1891 (in Persian).
11.Mrs. Rayhon Khotun. Life and Literary Creation of Sirodjidin Alikhon Orzu. - Delhi, 1987. - 288pp. (in Urdu).
12.Jahontob. "Majma'-un-nafois". - Encyclopedia of Persian Literature in Indian Peninsula (India, Pakistan, Bangladesh) / Sponsored by Hasan Anusha. - V.4/3. - Tehran: Ministry of Culture and Islamic Guidance, 1380 hijra. - pp. 2179-2180 (in Persian).
13.Abdul Muqtadir, Maulavi. Catalogue of the Arabic and Persian MSS in the Oriental Public Library at Bankipore. - Calcutta, 1925. - Vol. IX.
14.Ashraf, Muhammad. A Concise Descriptive Catalogue of the Persian Manuscripts in the Salar Jung Museum and Library. Poetry. - Volume II. - Hyderabad, 1966. - 287pp
15.Ethe H. Catalogue of the Persian Manuscripts in the Library of India Office. - V.I. -Oxford, 1903. - 1631 pp.; Catalogue of the Persian,Turkish, Hindustany and Pushtu Manuscripts in the Bodlean Library / Begun by Professor Ed. Sachau, continued, completed and edited by Herman Ethe. - Part 1. - Oxford, 1889. - 1149pp.
16.Sprenger A. A Catalogue of the Arabic, Persian and Hindustany MSS of the Libraries of the King of Oudh. - Calcutta, 1854. - Vol. I. - 647pp.
