CC BY
75
УДК 801,58 ББК 83,3(0)3
«^АДОЩУ-С-СЕХР ФЙДАЦОЩИ-Ш-ШЕЪР» ВА ЦОЙГОХД ОН ДАР ТАЪРИХИ НАЗАРИЁТИ АДАБИИ ПОРСИИ ТОЦИКЙ
«ХАДАЩ-АС-СИХР ФИДАКАИК-АШ-ШЕЪР» ("САДЫ ВОЛШЕБСТВА В ТОНКОСТЯХ ПОЭЗИИ") И ЕЕ ЗНАЧЕНИЕ В ИСТОРИИ ТАДЖИКСКО-ПЕРСИДСКОЙ ЛИТЕРАТУРЫ
"HADOIQ AS-SIHR FIDAQOIQ ASH-SHI'R " ("GARDENS OF MAGIC IN THE SUBTLETIES OFPOETRY")AND ITS ROLE IN THE HISTORY OF TAJIK-PERSIAN LITERATURE
Юсуфов Умриддин Абдукофиевич,
докторанти Институти забон ва адабиёти ба номи Рудакии Академияи илмуои Тоцикистон (Цум^урии Тоцикистон, ш.Душанбе )
Юсуфов Умриддин Абдукофиевич,
докторант Института языка и литературы имени Рудаки Академии наукРеспублики Таджикистан (Республика Таджикистан, г. Душанбе )
Yusufov Umriddin Abdukofievich, (Mr.), Doctoral candidate of the Institute of Language and Literature named after Rudaki, Academy of SciencesofTajikistan ( Tajikistan Republic,
Dushanbe) E-MAIL:nushin [email protected]
Вожауои калиди: Хадоицу-с-сеур, Рашиди Ватвот, бадеи порсии тоцикй, бадеъи татбицй, щом, иъноту-л-царина, мураддаф, лугаз, муаммо, истидрок
Дар ин мацола, муаллиф талош кардааст, ки роцеъ ба манобеъ, шеваи баён ва истилоуоти шеърй, дидгощо ва интицоди адабй, навгонщои маъной, сохторй, сабкй ва суннатй, навоциси "Хадоицу-с-сеур фй дацоици-ш-шеър"-и Рашиди Ватвот, инчунин муцоисаи он бо "Тарцумону-л-балога"-и Мууаммад Умари Родуёнй ва щамият ва арзиши "Хадоицу-с-сеур" пажууиш анцом дщад.
Ключевые слова: Хадоицу-с-сехр, Рашиди Ватват, таджикско-персидская литература, ихом, иъноту-л-царина, мураддаф, лугаз, муаммо, истидрок
В данной статье автор изучает способы выражения смысловые, структурные, стилевые и традиционные нововведения, книги «Хадаик ас сехр фи дакаик аш шеър» Рашиди Ватвот в ней сравнивается это произведение ее с Тарцумону-л-балога Мохаммеда Омара Родуени, исследуется важность и ценность «"Хадоицу-с-сеур ».
Keywords: Hadoiq as-sihr fi daqoiq ash-shi'r, Rashidi Vatvot, Tajik-Persian literature, ikhom, muraddaf, lugaz, muammo, istidrok
The article under consideration dwells on the ways of expressing and poetic speech, literary point of view and criticism, semantic, structural and traditional innovations of "Hadoiq as-sihr fi daqoiq ash-shi'r" by Rashidi Vatvot, as well as, the author compares the former with "Tarjumon al-baloga" by Mohammed Omar Rodueni, he explores the importance and value of "Hadoiq as-sihr fi daqoiq ash-shi'r "
«Хадощу-с-сех,р фй да^ощи-ш-шеър»-и Рашиди Ватвот дар таърихи назариёти адабии порсии точикй макоми хоса дорад. Рисолаи Ватвот шомили мукаддимаи кутох ва 55 фасл буда, муаллиф дар хар фасл як санъати бадеиро бо навъхояш тавзех медихад. Инчунин дар фасли охирин 8 санъати камахамиятро шарху баст мекунад, ки дар мачмуъ, бар мабнои истилохоти он замон 63 санъати бадеъ-ро фаро мегирад, ки дар нисбати фусули "Тарчумон -ул-балога" (минбаъд "ТБ-У.Ю.")10 фасл кам мебошад. Сабаби ин дар он аст, ки Родуёнй ба хар санъат ва навъхои он фасли алохида ихтисос дода бошад, Рашиди Ватвот ин накси Родуёниро ислох намуда, як санъати бадей ва анвоъашро дар доираи як фасл бозгу кардааст, ки баъдан ин суннати писандидаро бадеънигорони порсй идома доданд.
Доираи фарогирии мавзуъхо хам дар "Хдцощ-ус-сехр" (минбаъд "ХД" У.Ю.) густардатар аст. Агар дар ТБ 59 мавзуъ (20,158) тахаккук ёфта бошад, пас дар "Х,С" доираи баёни мавзуъхо афзуда, шумораи онхо ба 81 мерасад. Дар сурате, ки Ватвот «абёти шавохиди китоби ТБ-ро бас нохуш" дарёфта, онхоро аз «анвои залал ва аснофи халал" холй намебинад, вале чунонки ба мушохида мерасад, асосан аз равиши нигориши Родуёнй пайравй мекунад. Рашиди Ватвот аз 59 мавзуе, ки ТБ
омадааст, 40 мавзуъро бо баъзе афзудандо ё кодиш додандо айнан бо дамон шаводиди шеърй дар китобаш накл мекунад. Чунончи, дар фасли аввал ишора кардем, бар асоси аносири забонй ва таснифоти матолиб дар "ТБ" 13 мавзуи умда дида мешавад. Ин мавзуъдо низ бидуни тагйир дар "ХС" интикол ёфтаанд, бад-ин далел, ки фанни балогат дар он рузгор тарди умумй ва ягона дошт ва дануз ба рушди вокеии худ нарасида буд. Яке аз мазиятдои китоби Рашиди Ватвот дар он аст, у шаводиди арабиро, ки дар он рузгор "навъе асил аз адабиёт ба дисоб мерафтааст" (23,197), вориди бадеи порсй кард. Харчанд дар огози кор Родуёнй аз ин амал пардез кард, то "маърифати бадоеъи порсй"-ро асос гузорад. Вале чунонки аз матндои "ХС" бармеояд, Рашид ба худ ичоза додааст, ки балогати тозиро бо порсй даромезад. Бо ин кор у ваддати суннатдои адабии тозй ва порсиро родандозй намуд ва унсури арабиро бештар вориди бадеи порсй кард. Бар ин асос, бо чуръат метавон Рашиди Ватвотро бунёдгузори адабиёти татбикц номзад кард.
Дар корбасти истилодот Рашиди Ватвот аз чанд шеваи тадкикй истифода мебарад. Яке, Ватвот айнан баъзе аз санъатдоро мисли Родуёнй таъриф мекунад, ки он таъсири мустакими "ТБ"-ро ба ХС нишон медидад. Онро ба истилоди илмй метавон "иттифоки назар" номид. Аз чумла, Родуёнй дар тавзеди санъати мутазодд менависад: «... ва Халил ибн Адмад онро мутобик мехонад" (16,31). Хамин маънй дар китоби Ватвот чунин омадааст: «... санъати мутазоддро Халил Адмад мутобака хондааст» (6,250).
Дувум, дар баробари иттифоки оро Ватвот дар номгузории баъзе аз санъатдое, ки Родуёнй овардааст, ихтилофи назар низ дорад. Албатта, ин як амри табий мебошад, зеро дар замони зиндагии Ватвот бархе аз истилодоти нави бадей пайдо шуда, муаллиф аз ондо дар китобаш истифода намудааст. Ё айни дамон санъат тагйири ном карда, яке аз ихтилофотро дар "ТБ" ва "ХС" метавон зикр кард. Ватвот санъати "тачниси мутлак"-ро, ки дар "ТБ" омадааст, "тачниси том" меномад.
Яке аз мухтассоти мудим ва арзишманди китоби Рашиди Ватвот ин дидгоддо ва интикоди адабй мебошад, ки шоир ва мудаккик зимни тавзеди саноеи бадей мулодизоти шахсии худро дар бораи сурати шеър, таркиби алфози он ва чигунагии иртиботи лафзу маъно дар шеър баён доштааст. Ин накду назар ё накди назарй, ки гад-год аз чониби Рашиди Ватвот табйин шуда, пеш аз дама чанбаи тадлилии адабй ва илмй доранд. Ба иборати дигар, сохтори умумй ва хушки бадеъро хуни тоза медаманд ва чилвадои дунарии афкори адабй ва назариёти зебоишинохтии порсиро густардатар месозанд.
Рашиди Ватвот санъати ташбедро ба дафт навъ (ташбеди мутлак,, машрут, киноят, тасвит, акс, измор ва тафзил) тахсис дода, дар кадоми онро таъриф мекунад ва барои дар яке шаводид меоварад. Аз чумла, ташбедоти хаёлй ва мавдумро намеписандад, зеро онро гайривокей медонад ва интикод мекунад:
«Ва албатта неку ва писандида нест, ин ки чамоате аз шуаро кардаанд ва мекунанд, чизе ташбед кардан ба чизе, ки дар хаёлу вадм мавчуд набошад ва на дар аъён чунонки ангишти афрухтаро ба дарёи мушкин, ки мавчи у заррин бошад, ташбед кунанд ва даргиз дар аъён на дарёи мушкин мавчуд аст ва на мавчи заррин. Ва адли рузгор аз кцллати маърифати эшон ба ташбедоти Азракй мафтун ва муаччиб шудаанд ва дар шеъри у дама ташбедот аз ин чинс аст ва ба кор наёяд» (5, 42; 6, 272; 8, 100).
Интикоди Ватвот аз ташбедоти вадмию хаёлй ва корбурди он аз чониби Азраккии Хцравй дар он аст, ки аглаби бадеънигорони кадим "иштирок дар сифат"-ро василаи зудури ташбед медонистанд. Яъне мушаббад ва мушаббад биди ба вокеият ва дакикати тасвир мувофикат кунанд. Аммо дар ташбедоти мавдум унсурдое воситаи тасвир карор мегиранд, дарчанд дар зодир таносуб ва тавозун доранд, вале дар ботин ихтилофи лафз ба маъно дида мешавад. Онро Рашиди Ватвот "аз цумлаи санъат" надониста, бар ин маъно, ки каломи донишмандон ход мансур ва ход манзум бар ин гуна бошад, чузъи "каломи авом " ба шумор ояд (6,250; 8,100).
Содиби "ХС" дар фарчоми шарди хеш дамин гуна накдро дар хусуси шеъри Камолй баён доштааст, ки чолиб мебошад: «Лафзи «нидон» дар байт зиёдатй аст, ки оби ин шеърро бурдааст, чй нидон ва мусаттар дар ду як маънй аст ва бад-ин такрори новочиб дочат нест» (6, 284; 8,104-105). Аз ин андешаи Рашиди Ватвот чунин натича досил ояд, ки дар санъати «дашви кабед» овардани лафзи зоид ва бечой ба фасоди таркиб ва халали маънй сабаб гардад.
Дидгоххои адабии Рашиди Ватвот дар 'ХС" нисбат ба наоду назари Родуёнй ба маротиб бештар аст. Хангоми баррасй ва шарди санъатдо Рашиди Ватвот ба мисли Родуёнй ба накди ашъор мепардозад, год аз мудассаноти ашъор ва годе дигар аз муайяботи он сухан меронад, ки ба кавли Маддии Мудаббатй «дар ташхиси зедн ва бедор сохтани каредаи сухансанчй бисёр муфид аст» (13, 896). Аз чумла, дар шарди ин байт (Хаёлоти тегат, ки бурранда бод / Манозил дар арводи аъдо гирифта), ки бар санъати тамсил шодид оварда, менависад: «Ва агар тавонистй, ки гуфтй: манозил дар димоги аъдо гирифта, бедтар будй; ки чои хаёл димог аст» (6,286; 8,105).
Дар зайли санъати «дусну-т-тахаллус» салосати лафз ва нафосати шеъри Унсуриро ситоиш мекунад ва онро намунаи барчаста дар шеъри порсй медонад, ин дарачотро дар шеъри тозй ба Мутанаббй муносиб дидааст. Ба таъбири дигар, ду шоири порсй ва тозиро аз лидози кудрат ва каредаи шоирй бо якдигар мукоиса мекунад, мутаассифона, ин гуна дидгоди татбикй дар "ХС" нидоят кам ба мушодида мерасад.
Дигар, Камолй гуяд неку ва аз сифати калам ба мадди мамдуд ояд ва ин тахаллуси Камолй хуб аст. Ва эътикоди ман он аст, ки дар арабу ачам деч кас бед аз ин тахаллус накардааст ва ин аз кордои Камолй бадеъ аст, шеър:
Рух тира, сар бурида, накусору мушкбор, Гуяд, ки нуки хомаи дастури кишварам (8,95).
Содиби "ХС" зимни баррасии «сачъи мутавозин» тавоноии дунари шоирро ин гуна тавзед медидад: «Ва аз ин маънй Хоча Масъуди Саъд ва шеъри ман бисёр ёфта шавад» (6,239) ва дар «тачниси мукаррар» таъкид мекунад: «Ва Катронро касидаест тарчеъ то охири касида ин санъатро ба кор доштааст» (6, 235; 8, 86). Хангоми арзёбии санъати «тачниси мутарраф» байте аз касидаи
Абубакри Кадистониро меорад ва онро чунин тавзед медидад: «Ва ин касида аз аввал то охир ороста аст бад-ин санъат ва санъатдои хуби дигар» (6,235).
Хамин гуна мулодизоти шахсии Ватвот дар санъати дусни мактаъ ва дусни талаб ва ташбеди тахйилй ё вадмй низ ба мушодида мерасад, ки кцмати адабии рисолаи уро афзун мекунад.
Азбаски Рашиди Ватвот рисолаи хешро дар муориза ва таъсири Родуёнй навиштааст, суоле ба миён меояд, ки чй гуна метавонад "ХС" дар нисбати ТБ навгонидо ва фаркияту тавофутдо дошта бошад. Омузиш ва баррасии даккики ин ду асар муайян намуд, ки «ХС» навгонидои зиёд, бавижа навоваридои миллй, забонй, маъной, сохторй, сабкй, савтй ва ихтирой дорад. Дар инчо ба шарди се навъи мудимми ондо мепардозем:
а) Навгонихщ миллй ё суннатй. Мо ба он хотир навгонии суннатиро дар гузинаи нахуст карор додем, ки порсиён то кишваркушоии тозиён дорои фанни балогат, бавижа бадеи худ будаанд. Ба ин далел, ки муаллифи нахустасари ин фан Родуёнй аз истилоди «салоики эронй» ном мебарад ва ба ин мухтассоти фаннй ишора мекунад. Родуёнй шумораи ондоро нуд санъат медонад, ба шумули тааччуб, дусни таълил, мурооту-н-назир, каломи мудтамил би-л-маоний-з-зиддайн, мувассал, мукдттаъ, мудаввар, акс ва мувашшад.
Содиби "ХС" аз ин шумора, тандо санъати тааччубро дазф карда, санъатдои акс ва мудавварро дар фасли охир, ки ба истилодоти фанни шеър ихтисос дорад, бокиро чунонки даст, овардааст. Санъати мудавварро бо номи тадвир зикр кардааст.
У ин икдоми Родуёниро идома бахшида, санъати мураддафро ба гуруди санъатдои мансуб ба «минволи ачам» медонад. Ин истилод сохтаи Рашиди Ватвот мебошад, ки бо таъбири «салоики эронй»-и Родуёнй муродиф ва дамвазн аст. Бояд як нуктаро таъкид кард, ки аз руи «хосияти шеъри порсй» (таъбири Н. Чалисова), яъне ба назари мо дам аз назари банду баст ё сохтор ва дам аз руи маъниву мудтаво метавон санъатдои мураббаъ, мусаммат, муламмаъ ва мусаддафро, ки Рашиди Ватвот дар рисолаи худ овардааст, ба ин федраст шомил кард.
Мураддаф. Ин истилодро бори нахуст Рашиди Ватвот дар "ХС" истифода бурда, ки баъдан дар китобдои бадеи порсй ва датто арабй («Нидояту-л-эчоз»-и Фахри Розй) род ёфтааст. Ва бидуни тардид аз навоваридои Рашиди Ватвот мебошад. Бинобар мулодизоти Ватвот «бештари ашъори ачам мураддаф аст» ва «арабро радиф нест, магар муддисон, ки ба такаллуф бигуянд». Бавижа, муаллифи "ХС" шадодат додааст, ки «фахри Хоразм Замахшариро ... китъае дидам дар мадди Хоразмшод ва лакаби маъруфи уро радиф карда бар минволи ачам...» (6, 315).
Радиф, -менависад, - Рашиди Ватвот калимае бошад ё бештар, ки баъд аз хуруфи равй ояд дар шеъри порсй ва ин санъатро ахли санъат мураддаф хонанд. ...Вукуфи табъи шоир ва бастани у дар сухан ба барбастани радифи хуб зохир шавад (6, 314).
Муаллифи "ХС" муътакид аст, ки «радифро баъзе аз ахли синоат «хочиб» хонанд ва шеъри мураддафро «махчуб» гуянд, аслан «хочиб» калимае бошад, ки уро пеш аз кофият дар хар байт биёранд, чунонки радифро пас аз кофият». Чунончи Амир Муиззй дар ин санъат гуфта: Эй шохи замин бар осмон дорй тахт, Суст аст аду, то ту камон дорй сахт. Хамла сабук орию гарон дорй лахт, Пири ту ба донишу чавон дорй бахт.
Ба гуфти ахли синоат дар хар мисраъ, ки лафзи «дорй» омадааст, хочиб бувад ва вожахои тахт, сахт, лахт ва бахт кофиятанд, ба урфи ин чамоат махчуб аст. Ин бахшро метавон бо ин гуфтаи Крсим Тувайсирконй чамъбаст кард: «Вай (Рашиди Ватвот -У.Ю) хунари аслии шоирро дар навъе ба коргирии радиф медонад ва талвехан ба имтиёзи суварии шеъри форсй бар шеъри араб фатво медихад, ки дар чо ва чойгохи худ нуктаи бисёр мухиммест" (6, 80). б) Нав1'они\ои ихтирои
Их,ом.Н. Чалисова дар тахкикоти пурарзиши худ дар хусуси "Хадоику-с-сехр»-и Рашиди Ватвот аз кавли Бонабакер менависад: "Муаллифи "ХС" бо тавсифе, ки аз санъати ихом кард, вориди таърихи бадеи арабй низ шуд. У нахустин кас дар миёни нависандагони эронй ва араб буда, ки истилохи ихомро дар мавриди ин санъат ба кор бурд ва бад-ин тартиб барои таърифхое баъдй аз ин санъат дар хар ду забон улгуе ироа кард". (22, 198). Бинобар навиштаи Рашиди Ватвот: "Порсии ихом ба гумон афкандан бошад ва ин санъатро тахайил низ хонанд ва чунон бувад, ки дабир ё шоир дар наср ё дар назм алфозе ба кор барад, ки он лафзро ду маънй бошад, яке кариб ва дигар гариб ва чун сомеъ он алфоз бишнавад, холе хотираш ба маънои кариб равад ва мурод аз лафз худ маънии гариб бувад"(6,268; 8,99). Рашиди Ватвот ба забони порсй се мисол овардааст, ки бо овардани яке иктифо мекунем: "Ва ман вакте ба Тирмиз будам, Анбории шоир пайваста ба наздики ман будй ва гуфтахои худ бар ман арз кардй ва аз салоху фасоди он бипурсидй. Рузе дар бозор нишаста буд, писаре таббох бар у бигузашт ва уро ба чашм хуш омад ва ин байт дар маънии у бигуфт, шеър: Он кудаки таббох бар он чандон нон, Маро ба лабе хаменадорад мехмон" (6,271).
Сипас Ватвот гуфтааст, ки то замони гуфтани ин байти Анборй мухтассоти ин санъат бар ман пинхон буд ва Анборй "номи ин санъат (аз ман-У.Ю.) бипурсид, уро биёмухтам" (6,271). Гараз аз ин, чун шунаванда ин байт бишнавад, пиндорад, ки лабе нон хостааст, вале муроди шоир лаби инсон аст. Сохиби ХС мутмаин аст, ки Анбориро ин санъат "аз рохи табъ ба даст омадааст, на аз рохи илм" (6,271).
Пас аз Ватвот бадеиёни порсй, аз чумла, Атоуллох Махмуди Хусайнй (27,76-78), Хусайн Воизи Кошифй (12, 26а- 27б), Ч,алолуддини Хумой (26, 269-273), Бетоб (4,2-9), Т. Зехнй (11, 122) ва А. Сатторзода (19,115-121) ихомро боз ба анвои зерин: ихоми мушаррах, ихоми мучаррад, ихоми том, ихоми зулвучух, ихоми таносуб, ихоми тазодд ва ихоми мураккаб таксим кардаанд. Абдулкайюми Кдвим бар мабнои тахкикоти навини донишмандони гарбй ихомро ба гунаи дигар дастабандй кардааст: ихоми овой, лугавй ва дастурй (25,48).
Устод А. Сатторзода тафовути ихоми порсй ва арабиро дар асоси сарчашмахои бадеи порсй мукоиса намуда, ба чунин натича расидааст: "Бинобар ишорае, ки Атоуллох Махмуди Хусайнй дар "Бадоеъу-с-саноеъ" ва Низомуддин Ахмад дар "Мачмаъу-с-саноеъ" намудаанд, ихоми том ва ихоми зулвучух аз ихтирооти бадеиёни ачам аст, чаро ки сирф назди онхо ихом лафзест, ки зиёда аз ду маънй дорад. Вагарна бадеиёни араб эроди алфозе, ки зиёда аз ду маънй дорад, аз чумлаи тавчех гуфтаанд"(3, 117; 27, 78)). Аз ин чост, ки Сируси Шамисо онро хамчун равиши мустакил ба риштаи тахкик кашидааст (24, 123).
Пас ин бахшро метавон ба бахши навгонихои суннатй ё миллй низ шомил кард. в) Навюни\ои забони ва саргармкунанда. Ватвот ба мисли Родуёнй як силсила санъатхоеро дар рисолааш зикр кардааст, ки аз дидгохи адабй накщи мухиммеро ичро мекунанд. Аз чумла, санъатхои
маклуб, таъкиду-л-мадд бимо яшбиду-з-замм ва муаммо, ки зикраш дар фавкк рафт. Ин саноеъ барои гиро ва зебо шудани шеър, яъне бозии каламот дам аз лидози сохтор ва дам аз лидози мудтаво адамияти калон доранд. Ба ин бозидо метавон истилоди "бозидои зеднй"-ро корбаст кард, ки дар натичаи кушиши фикрии амик, ва офариниши дунари асил ба дусул ояд. Ин кушишдо асосан барои саргарм кардани зедндо, рафъи хастагй ва тафреди хотир равона шудаанд, ки баъддо бадеънигорони порсй ондоро ба гуруди "тафаннунот ё такаллуфот" дохил карда, эътибори чиддй надодаанд. Хол он ки ин санъатдо аз лидози зебоишинохтй ва руди зиндаи забон, бавижа забони шеър аз мазиятдои фанни шеър бархурдор мебошанд.
Бинобар ин, Рашиди Ватвот "маклуб"-ро аз чумлаи санъатдое медонад, ки "бар куввати табъу хотири шоиру дабир" далолат кунад. Агар Родуёнй маклубро ба ду гуна: муставй ва муначчад чудо карда, Рашиди Ватвот ба он ду навъи дигар илова карда, ба чадор навъи маъруфтар (маклуби баъз ва кулл) расонидааст. Яъне аз ин гуфтаи Рашиди Ватвот бармеояд, ки дар замони у анвоъи дигари маклуби номаъруф дам вучуд доштааст. У дар маклуби баъз ин байтро шодид оварда: Аз он чодувона ду чашми сиёд, Дилам човидона адими аност.
Дар ин байт вожадои "чодувона" ва "човидона" маклуб дастанд, як навъ зебой, мусикй ва забони одангинро тавлид месозанд.
Наво^ис.Сарфи назар аз ин навгонидое, ки дар фавкк ном бурдем, ХС-и Ватвот низ мисли ТБ-и Родуёнй аз нуксу камбуддо орй нест. Ин навокисро аз дидгоди танкиди адабй метавон ба чанд бахш дастабандй кард.
Нахустин накси "ХС" дар он аст, ки сохтори рисола дар мачмуъ, дамчун ТБ парешон мураттаб гардидааст ва ба кавли Маддии Мудаббатй "мавзуот ва мабодиси китоб аз чидати сохтмон, таъриф, тадохули давзадо ва адами дамхонии шаводид ё таърифот, нодамгун ва нодамоданг" дастанд (13,896). Ин парешонй дар саросари рисолаи Ватвот дида мешавад.
Дувум, тафкик ё чудо накардани улуми балогат ба се навъ: маонй, баён ва бадеъ. Хол он ки Рашиди Ватвот (1088-1183) дар нимаи дувуми садаи XII мелодй зиндагй мекард ва то ин замон ду асари барчастаи Абдулкодири Чурчонй (405-474 д. к.) "Асрору-л-балога" ва "Далоилу-л-эъчоз", инчунин асари зиккимати Абулкосим Мадмуд ибн Умари Хоразмии Замахшарй (1070-1143) "Тафсири Кашшоф" таълиф шуда буданд, ки улуми балогатро дар доираи ин мабдас тасниф намуданд. Тандо Саккокй буд, ки ондоро ба маъонй, баён ва бадеъ бахш кард. Тааччубовар ва чои дайрат аст, ки Рашиди Ватвот бо Чрруллоди Замахшарй дар масъалаи корбасти вожадои арабй бадс кардааст.
Чунонки Маддии Мудаббатй дар ин маврид бо истинод ба муаллифи "Рисоилу-л-булаго" накл мекунад: «Замахшарй ба хатти худ навишта будааст, ки вожаи "зубо" чамъи "зуба" (ба маънии тезии шамшер ва найза) аз калимоти муъаттали арабй аст ва асли он "зубия" аст. Рашид эътироз намуда ва гуфтааст, ки асли вожа «забуд» аст. Замахшарй намепазирад ва Рашид дар таъйиди муддаои худ ибтидо китоби «Сидод»-и Ч,авдарй ва сипас «Сирру-с-синоа»-и Усмон и. Чцнниро пеши у мефиристад ва Замахшарй назари дардуро тахтиа мекунад. Рашид саранчом бо фиристодагони «Китобу-л-айн»-и Халил и. Адмад уро мулзам ва мучоб месозад ва ба таъйид назари худро медорад» (13,905).
Вале ачобати масъала дар он аст, ки Ватвот дар китоби хеш ба таълифоти ондо рочеъ ба илми бадеъ ишора намекунад.
Содиби "ХС" мисли салафи худ Родуёнй фаслдои ташбеду истиора, ки ба илми баён дахл доранд, ондоро бо саноеъи бадей якчо баррасй мекунад.
Севум, Таърифи аксари санъатдо дакик, илмй ва чомеъу монеъ нестанд.
Ча^орум, баъзе аз саноеи бадей, ба шумули мураддаф ва зукофиятайн, ки хосси илми аруз буда, ба кофияи шеър бештар интисоб доранд, ондоро низ вориди илми бадеъ кардааст.
Панчум, тартиб ва чобачогузории санъатдо низ ошуфта буда, дам аз лидози маъной ва дам аз дидгоди сохторй ва каробату муносибати ондо бояд радабандй мегардиданд. Аз ин нигод низ ХС нукс дорад.
Шашум, мабдаси тарчума ва тазмин аслан санъат нестанд. Ондоро Р.Ватвот аз китоби Родуёнй баргирифта, ба шумули саноеи бадей дохил кардааст, ки садед нест.
%афтум, таваччухи бештари Рашиди Ватвот ба санъатхое, аз кабили мураббаъ, мусаххаф, ракто, хайфо мебошад, ки дар навбати худ дар сохтани онхо натанхо хонанда ё шунаванда, балки шоир низ очизй мекашад.
^аштум, арабгарой дар овардани амсилаи китоб, ки "ХС"-ро нисбат ба ТБ арабизада нишон медихад ва ба ин васила Рашиди Ватвот бадеи порсй ва тозиро бо хам омезиш дода, голибан бадеи тозиро аз порсй бартар медонад. Ин аз як су, ба рушди бадеи порсй хамчун илми мустакил латма ворид кунад, аз суи дигар ба порсигурезии муаллиф далолат мекунад. Зеро хангоми таъриф ва шарху басти санъатхо ва овардани амсила, аввалан ба шохиди тозй истинод мекунад ва ба ин васила нишон додан мехохад, ки марчаи илми балогат, аз чумла бадеи порсй аз балогати тозй сарчашма мегирад.
Нухум, миёни шеваи нигориш ё сабки таълифи "ХС" ва "ТБ" тафовут дида мешавад, ки он пеш аз хама ва беш аз хама ба дидгохи адабии онхо ва гунаи баррасии масъала дахл дорад. Родуёнй саъй карда, илми балогат, бавижа бадеъро порсй нависад ва аз овардани мисолхои арабй куллан худдорй кардааст. Аммо Рашиди Ватвот баръакс рафтор карда, рисолаашро аз мукаддима то поён бо ибороти арабй ороиш додааст. Яъне як навъ «арабгарой»-и худро нишон медихад, ки ин сабки нигориш дар таълифоти дигари мобакии Ватвот низ дида мешавад.
Дахум, Рашиди Ватвот дар мукаддимаи кутохи худ «абёти шавохиди китоби "ТБ"-ро бас нохуш» дарёфта, онхоро аз «анвои залал ва аснофи халал" холй намебинад. Вале новобаста ба ин, худуди 40 байт аз ашъори «ТБ»-ро ба унвони шохид дар китобаш зикр мекунад. Дар канори ин, у бештар ба шохиди худсохтааш истинод мекунад ва аз ашъори шоирони бузурги хамзамонаш сарфи назар менамояд, ки ба андешаи мо як навъ эътимод ба нафси хеш аст.
Ёздахум, нисбат додани шеъри шоире ба шоири дигаре. Масалан, баъзе аз ашъори Унсуриро ба Дакикй нисбат медихад. Дар мавриди шеъри Рудакй ин гуна иштибохот низ дида мешавад. Ин гуна ихтилофи назар харчанд дар харду китоб андак аст, вале он вучуд дорад. Барои мисол, Родуёнй дар фасли «Фй-л-алгоз ва мухочот» ин ду байт, ки аз он номи "Мирак" берун ояд, чунин оварда: Дидам ду хафта моху зи дебо бар у салаб, Аз дур бингаристаму мондам дар у ачаб. Гуфтам:- чй номе, эй бут? Гуфто: Каримро, Бингор бошгунаю номам бикун талаб (16,99). Аммо Ватвот мисрои дувумро ин тавр тасхех кардааст:
«Кардам дар у нигох, бимондам аз у ачаб» (5,70).
Дувоздахум, накси бисёр мухимми дигари китоб, -менависад Махдии Мухаббатй, - бумй набудани голиби мабохиси мундарич дар он аст, бад-ин маъно, ки бунёди назарии дидгохи муаллиф на бар пояи забон ва адабиёти форсй аст, ки ин масъала асоси кори муллифро бенихоят сусти ларзон сохтааст ва аз он чо ки ин китоб улгуи такрибан тамомии бадеънависони баъдй карор гирифтааст; дар нихоят, ба навъе фочиаи фархангй - дар хитаи назарияи адаб ва балогати эронй- мунчар шудааст, чун махсули чунин нигохе, чизе чуз муште китобхои бадеии мурда ва афсурда ва мукаллид ва парешонвора набудааст.
Ах,амият ва арзиши "^С". "ХС"-и Ватвот аз чанд буъд ховии ахамияти илмй, адабй, таърихй ва забонй мебошад.
Яке, Р. Ватвот "ХС"-ро баъд аз 50 соли таълифи "ТБ" навиштааст. Ба ахди илм маълум аст, ки рисолаи Мухаммад Умари Родуёнй аз чониби донишманди турк Ахмад Оташ танхо соли 1949 дарёфт гардида, дар истифодаи бадеънигорони порсй карор надошт. Бар ин мабнй, рисолаи Р. Ватвот «улгуи накди бадей ва балогии шеър ба шумор рафт ва намунае чомеъ барои тадвин ва тахрири осори накдй ва балогй» (13,890) баргузида шуд. Ба таъбири дигар, он сарчашмаи асосии хамаи китобхои балогй, бахусус фанни бадеи порсй ба хисоб мерафт. Равшантарин далели ин даъво, дар зери таъсири он навишта шудани шаш шарх ё расоили бадеи порсй мебошад.
Дувум, хамин шухрат боис гардидааст, ки он хамчун нахустин асари мансури форсй дар заминаи шинохти саноеъи шеърй шинохта шавад. Рашиди Ватвот хамчун Мухаммад Умари Родуёнй забони истилохии саноеи бадеи порсиро асос гузошт ва бадеънигорони пасин голибан ин ду китобро ба мабнои пешоханги мабохиси фанни шеъри порсй баргузида, осори худро дар пайравй ва мутобиати онхо таълиф намуданд. Фузунтар аз ин, Рашиди Ватвот забони шинохти шеър ва саноеи бадеъро
нисбат ба Родуёнй бо насри фаседи порсй таквин бахшида, истилодоти фаровони арабиро ба он ворид сохт. Ин кори у, аз як су дар пайравй ва такдиди бадеи арабй падид омадани бадеи порсиро бозгу кунад, аз суи дигар кудрат ва тавоноии адабиёти порсиро нишон медидад, ки дар маъмултарин саноеи бадеии он рузгор намунадои фаровон дам дар наср ва дам дар шеъри порсй вучуд доранд ва мудимтар аз дама бо бадеи тозй баробарй карда метавонад.
Севум, низоми балогй ва суннатдои фарданги бадеънигориро дар каламрави забони порсй ривоч бахшид. Махсусан чидатдидии таърифи санъатдоро бо тавсифи дакике бознигарй карда, тачрибаи вуруди Родуёниро ба фанни бадеъ то дадде такмил дод, ки сохтору мудтавои бадеи порсй дорои низоми бутико (поэтика)-и илмй шуд. Ин низомро аз дидгоди имрузаи илмй тавзед дидем, онро мешавад ба се кисм чудо кард:
- низоми зебоишинохтй, ки назариёти бурунгаро буда, зебоидои лафзй, савтй ва сабкиро месозад ва таъриф мекунад;
- низоми балогй, ки назариёти балогии поэтикаро меомузад ва абъоди онро муайян менамояд;
- низоми ангорай, ки заминадои маъной, отифии поэтика ва пасзаминаи фикрй ё зедниро
месозад.
Мо ин бадсро дар хусуси арзиш ва макоми ТБ ба гунае дигар баён доштем ва муътакид ба дамон акидаи худ дастем, ки низомманд кардани арзишдои назарии шеър аз Родуёнй огоз ёфта, Рашиди Ватвот онро такмил ва устувор намудааст.
Ча^орум, Рашиди Ватвот дар "ХС" талош карда, то мафдум ва модияти шеър, инчунин мухтассоти саноеи шеъриро аз манзари арзишдои маъной, сохторй, савтй, сабкй, таърихй ва мудимтар аз дама накди адабй шарду баст бидидад, ба масал фанни бадеи порсиро аз «навъи нигоди колабй» ба «навъи нигоди илмй» ворид кард.
Саранцом, нуктаи дигаре, ки Аббос Икболи Оштиёнй бар адамияти ин китоб афзуда, ин аст, ки: "Аз лидози кидами адд ва таърихи таълиф "ХС" такрибан бо «Чадор макола» (Низомй)- мусодиф уфтода, адамияти калони адабй, сабкй ва таърихй дорад. Ва дигар, бисёре аз нукоти таърихй ва адабй, ки дар "Хадоик;-ус-сехр"дида мешавад, дар чои дигаре нест (15, алиф ва бе).
ПАЙНАВИШТ:
1. Аскарй, Абудилол. Меъёру-л-балога, му;аддимае дар мабохиси балогат. Тарчумаи китоби "ас-Синоатайн" (назму насри арабй). /Абудилол Аскарй//Тарчумаи Мухаммадчаводи Насирй. -Техрон: Донишгохи Техрон, 1372. -468 с.
2. Афсадзод, Аълохон. Абдурадмони Ч,омй - адиб ва мутафаккири номй/Аълохон, Афсадзод. -Душанбе: Адиб. 2014, -464 с.
3. Адмад, Низомуддин. Мачмаъу-с-саноеъ. Ба тахшияи Мавлавй Ма;бул Ахмад. Лакхнав. 1261 х.
4. Бетоб, Абдулха;. Илми бадеъ. Чопи дувум. Кобул: Пухантуни Кобул/ Абдулха; Бетоб.1347. -128 с.
5. Ватвот, Рашиддудин. Хадоику-с-седр фй дакоикки-ш-шеър. / Рашиддудин Ватвот//Ба кушиши Аббос Икболи Оштиёнй. -Тедрон: Матбаии мачлис, 1929. - 258 с.
6. Ватват, Рашид ад-дин. Сады волшебства в тонкостях поэзии (Хдоощус-с-сехр фй дакоики-ш-шеър) Перевод с персидского, исследование и комментарий Н. Ю. Чалисовой/ Рашиддудин Ватвот. -Москва: Наука, 1985. -324 с.
7. Ватвот, Рашид. Девони Рашидуддини Ватвот бо китоби "Хадоику-с-седр фй дакоикки-ш-шеър". Бо му;аддима, му;обала ва тасхехи Саид Нафисй/ Рашиддудин Ватвот. -Техрон: Шохобод (Китобхонаи боронй), 1339. -783 с.
8. Ватвот, Рашид. Хадоикус-седр фй дакоики-ш-шеър (мунтахаб). Тахияи матн, му;аддима ва тавзехоти Х. Шарифов. (Мунтахаби "Тарчумону-л-балога" ва "Х^адои;-ус-сехр")/ Рашиддудин Ватвот. -Душанбе:Дониш, 1987. -144 с.
9. Диловар, Марям. Накд ва баррасии "Хадоику-с-седр фй дакоики-ш-шеър"-и Рашидуддини Ватвот. / Марям Диловар//Адаби арабй, шумораи 3, соли 4, поизи 1391.с. 69.
10. Ибн, Муътазз. ал-Бадеъ. Перевод Крачковский И.Ю. -Москва-Ленингарад. 1960. -740 с.
11. Зеднй, Туракул. Санъати сухан/ Туракул Зеднй. -Душанбе: Адиб, 2007. - 400 с.
12. Кошифй, Хусайн Воиз Камолуддин. Бадоеъу-л-афкор фй саноеъи-л-ашъор. Бо му;аддима ва саъй ва фехристхои Р. Мусулмонкулов. -Москва: Наука. 1977. -246 с.
13. Мухаббатй, Махдй. Аз маъно то сурат/ Махдй Мухаббатй. -Техрон: Сухан, 1388, 2 чилд. -1231 с.
14. Нафисй, Саид. Мукдддима ба Девони Рашидуддини Ватвот/ Саид Нафисй. -Техрон: Шохобод (Китобхонаи боронй). 1339. - сах. 3-47.
15. Оштиёнй Аббос Икбол. Мукаддимаи "Хадои;-ус-сехр" Интишороти Саной ва Икбол. -Техрон: Матбаии Мачлис, 1362, с. 3-72 (алиф-айнбе)
16. Родуёнй, Мухаммад Умар. Тарчумону-л-балога. Ба тасхех ва эхтимоми профессор Ахмад Оташ. -Техрон: Асотир. 1362. - 290 с.
17. Розй, Амин «Хафт икдим». Мутарчим Саидмухаммадризо Тохирй (Хасрат). -Техрон: Суруш. 3 чилд. Ч. 1. 1389. -526 с.
18. Сатторзода, Абдунабй. Таърихчаи назариёти адабии форси точикй/ Абдунабй Сатторзода,. -Душанбе: Адиб, 2001. -144 с.
19. Сатторзода, А. Такмилаи бадеъи форсии точикй (дар заминаи навиштахои пешиниён ва имрузиён)/ А.Сатторзода. -Душанбе: Адиб, 2011. -380 с.
20. Смит, Уилям. Нахустин осори форсй дар балогат. Кайхони андеша. Тарчумаи Махмуд Хасанободй. / Уилям Смит //Мурдод ва шахривари 1373. Шумораи 55. -С. 152-169.
21. Тувайсирконй, Косим. Ба»ХС» дар бораи китоби «Хадощу-с-сехр фй дак;ощи-ш-шеър». -Техрон: / Косим Туисарконй, // Чопхонаи Созмони тарбияти муаллим ва тахщ;оти тарбиятй, 1342. -78 с.
22. Чалисова, Н. Рашид ад-дин Ватват и его трактат "Сады волшебства в тонкостях поэзии". -Москва: Наука. 1985. -9-82 сс.
23. Чалисова, Н. Таърихи адабиёти форсй. Ба ;алами гурухе аз эроншиносон./ Н.Чалисова // Зери назари Э»ХС»они Ёршотир. -Техрон: Сухан, 1389. Ч,.1. -618 с.
24. Шамисо, Сируш. Нигохе тоза ба бадеъ. -Техрон: Митро. Вирости се. 1383.-208 с.
25. Кавим, Абдулкайюм. Фунуни адабй, Баён. -Кобул. 1361. -116 с.
26. Хумой, Ч,алолуддин. Фунуни балогат ва синоати адабй. -Техрон: Нашри Хумо, 1367. 2 чилд. -448 с.
27. Хусайнй, Атоуллох Махмуд. Бадоеъ-ус-саноеъ. -Душанбе: Ирфон, 1974.- 222 с.
REFERENCES:
1. Askari Abuhilol. Me'yoru-l-baloghat. Introduction to baloght discussion. Translation of the book "as-Sinoatayn" (Arabic prose and verse). Translated by Muhammadjavod Nasiri. - Tehran: Tehran University, 1372hijra. - 468 p.
2. Afsahzod Alokhon. Abdurahmoni Jomi - the Outstanding Man-of-Letters and Thinker. - Dushanbe: Man-of-Letters, 2014. - 464 p.
3. Ahmad Nizomuddin. "Majma'u-s-Sanoe"". Footnoted by Mavlavi Maqbul Ahmad. - Lacuna, 1261hijra.
4. Betob Abduhaq. Literary Science. The second edition. - Kabul: Puhantuni Kabul, 1347hijra. - 128 p.
5. Vatvot Rashiddudin. Gardens of Magic in the Subtleties of Poetry. under the editorship of Abbos Iqboli Oshtiyoni. - Tehran: Council Press, 1929. - 258 p.
6. Vatvot Rashiddudin. Gardens of Magic in the Subtleties of Poetry. Translated from Persian, exploration and commentary: N.Yu. Chalisova. - M.: Science, 1985. - 324 p.
7. Vatvot Rashid. Rashiduddini Vatvofs Complete Compositions Titled "Gardens of Magic in the Subtleties of Poetry". The author of introduction, explanation and edtion: Said Nafisi. - Tehran: Shahabad (Rainy Library), 1339hijra. - 783 p.
8. Vatvot Rashid. Gardens of Magic in the Subtleties of Poetry. (selected work). Preparation of the text, introduction and explanation: Kh. Sharifov (selected of "Gardens of Magic in the Subtleties of Poetry".). - Dushanbe: Knowledge, 1987. - 144 p.
9. Dilovar Maryam. Critique and Consideration of "Gardens of Magic in the Subtleties of Poetry" by Rashiduddini Vatvot. Arabic Literature issue 3, the fourth year, 1391. - P. 69.
10. IbnMu'tazz. Al-Bade'. Translated by Krachkovsky I.Yu. - M.-L., 1960. - 740 p.
11. Zehni Turaqul. Art of Speech. - Dushanbe: Man-of-Letters, 2007. - 400 p.
12. Koshifi Husayn Voiz Kamoluddin. Badoe'u-l-afkor fi sanoe'i-l-ash'or. The author of introduction: R. Musulmonqulov. - M.: Science, 1977. - 246 p.
13. Muhabbati Mahdi. From the Meaning to Image. - Tehran: Speech, 1388hijra. - V.2. - 1231 p.
14. Nafisi Said. Introduction to Rashiduddini Vatvot's Complete Compositions. - Tehran: Shahabad (Rainy Library). 1339hijra. - P. 3 - 47.
15. Oshtiyoni Abbos Iqbol. Introduction of H.S. and Sanoi and Iqbol's Publication. - Tehran: Council Press, 1362hijra. - P. 3 - 72.
16. Roduyoni Muhammad Umar. Tarjumonu-l-baloght. Under the editorship of Professor Ahmad Otash.
- Tehran: Asotir, 1363hijra. - 290 p.
17. Rozi Amin "Seven Continents". Translated by Saidmuhammadrizo Tohiri (Hasrat). - Tehran: Surush, in three volumes. - V.1. - 1389. - 526 p.
18. Sattorzoda Abdunabi. The History of Theory of Persian-Tajik Literature. - Dushanbe: Man-of-Letters, 2001. - 144 p.
19. Sattorzoda A. The Development of Persian-Tajik Literature ( based on old and modern hand-writings).
- Dushanbe: Man-of-Letters, 2011. - 380 p.
20. Smith William. The First Persian Literary Productions on Rhetorics. Space of Idea. Translated by Mahmud Hasanobodi. Murdod, 1373hijra. - issue 55. - 152 - 169.
21. Tuvaysirkoni Qosim. Consideration Beset with the Book Titled "Gardens of Magic in the Subtleties of Poetry". - Tehran: Publishing-house of organization of teacher's upbringing and educational researches, 1343hijra. - 78 p.
22. Chalisova N. Rashid ad-Din Vatvat and his treatise Titled "Gardens of Magic in the Subtleties of Poetry". -Moscow: Science. 1985. - P. 9-82.
23. Chalisova N. The History of Persian Literature. Belonging to the pen of a group of Scholars in Iran Studies. Under the editorship of Ehsoni Yorshotir. - Tehran: Speech, 1389hijra. - V.1. - 618 p.
24. Shamiso Surush. A New View to the Literature. - Tehran: Mitro. - Issue 3. 1383hijra. - 208 p.
25. Qavim Abdulqayum. Literary Subjects, Expression. - Kabul, 1361hijra. - 116 p.
26. Humoi Jaloluddin. The Subjects of Rhetorics and Literary Arts. - Tehran: Humo Publishing-House, 1367. - V.2. - 448 p.
27. Husayni Atoulloh Mahmud. Badoe'-us-sanoe'. - Dushanbe: Cognition, 1974. - 222 p.
