CC BY
68
10.00.00.илм^0и ФИЛОЛОГИ Ю.ОО.ОО.ФИЛОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИ lO.OO.OO.PHILOLOGICAL SCIENCES
ШШЖАДАБИЁТШИНОСЙ 1О.О1.ОО.ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ 10.01.00.LITERARY CRITICISM
10.01.03.АДАБИЁТИ МАРДУМИ КИШВАРДОИ ХОРИ^Й 10.01.03.ЛИТЕРАТУРА НАРОДОВ СТРАН ЗАРУБЕЖЬЯ 10.01.03.LITERATURE OF FOREIGN COUNTRIES PEOPLES
УДК 801,58 ББК 83,3(0)3
ЦИЛВАХРИ ХУНАРИИ ЦОФИЯ ВА РАДИФ ДАР ШЕЪР
МАСТЕРСТВО ИСПОЛЬЗОВАНИЯ РИФМЫ И РЕДИФА В ПОЭЗИИ
THE SKILL BLASK WA Y OF USING RHYME AND LINE SKILLS IN POEM
Нарзикул Мисбохиддин, доктори илмуои филология, профессори кафедраи таърихи адабиёти тоцики Донишгощ миллии Тоцикистон(Цум^урии Тоцикистон, ш. Душанбе)
Нарзикул Мисбохиддин, доктор филологических наук, профессор кафедры истории таджикской литературы Таджикского национального
университета( Республика Таджикистан, Душанбе )
Narzikul Misbohiddin, doctor of philology, professor department of the history of Tajik literature Tajik national university (Republic of Tajikistan, Dushanbe), Е-MAIL: hasti70@mail. ru.
Вожахри калидй: шеър, "Риёз-уш-шуаро", цофия, радиф, муутаво, зуцофиятайн, цофияи
уунари
Дар ин мацола истифодаи уунарии цофия ва радиф дар шеъри баъзе шоирони асримиёнаги дар асоси ашъори мундариц дар тазкираи "Риёз-уш-шуаро"-и Волаи Догистони барраси шудааст. Цилвщои уунарии истифода аз унсуруои мазкур дар чунин цолабуо цобили мушощда аст: овардани ду цофия дар як шеър аст ( "зуцофиятайн"), илова бар зуцофиятайн ва радиф риоят гардидани зубщрайн дар соуати берунии шеър, тащо аз цофия ва радиф ва ё аз се цофия ва як радиф иборат будани байт, риояти тацнис дар цофия ва уузури цофияи уунари дар шеър.
Таносуби сараи цофия, радиф ва муутаво дар шеър илова бар таъмини цанбаи мусицоии калом, ки дар саросари соуати зощрии шеър намудор мегардад, як навъ таъкиди маъноии махсусеро ба намоиш мегузорад.
Ключевые слова: поэзия, «Рийяз уш-шуаро», рифма, редиф, содержание, зукофиятайн, художественные рифмы.
В настоящей статье рассматриваются художественные особенности применения рифмы и редифов в средневековой поэзии на основе стихотворений, встречающихся в антологии «Рийаз аш -шуаро» («Сад поэтов») Вола Дагестани. Работа в этом направлении показала, что различные элементы рифмы и редифов применялись в следующих формах: две рифмы в одном стихотворении (зукофиятайн), два размера с использованием рифма и редифа в одном стихотворении, три рифмы и один редиф в бейте, соблюдение омографа (таджнис) в рифме и художественных рифмах в стихотворении.
Отмечается, что соотношение рифмы, редифов и содержания в стихотворении усиливает музыкалный аспект стихов, и к тому же такое состояние приводит к констатированию замысла поэтического слова.
Keywords: poetry, "Riyoz-of-shuaro", rhyme, line, notion, zuqofiyatain, belles-letters rhyme.
Designing on the premise of poetry occurring in the anthology entitled "Riyoz-ash-shuaro" by Volai Doghistoni, the author of the article dwells on belles-letters reflections of the usage of rhyme and link in the medieval poetry. Tracing back to the relevant direction, the author of the article shows that various elements of rhyme and redifov were used in the following forms: two rhymes in one poem (zukofiythain), two sizes using rhyme and redif in one poem, three rhymes and one redif in bayt, adherence to homograph (tajnis) in rhyme and artistic ones in the poem.
The ratio of rhyme, redif and content in the poem enhances the musical aspects of the poems, and the relevant state leads to the statement of the intention of the poetic word additionally.
Истифодаи кофия ва радиф дар шеъри классикии форсии точикй собикаи дерина дошта, хузури онхо дар каломи манзум аз огози шеъру шоирй ба забони порсии дарй расм шудааст. Аз тахкикоти мавчуд перомуни корбурди кофия ва радиф дар шеъри шоирони асримиёнагй маълум мешавад, ки кофия ва радиф дар ашъори шоирони давраи Сомонию Fазнавй дар хадди эътидол ва бо истифода аз калимахои сода сурат гирифта, охиста-охиста дар натичаи тагйири сабки сухан, ба миён омадани хавзахои гуногуни адабй бо такозохои мухталиф ва падидор шудани шоирони санъатгаро равишхои гуногуни истифода аз кофия ва радиф маъмул мешавад. Чунин вазъ агар бо лутфу назокати баён ва фасохату балогати калимахои кофия ва радиф хамрох бошад, падидаи мусбат хисобида мешавад. Дар ин сурат кофия ва радифхо маъмулй нестанд, балки бо чилвахои хунарй хамрох хастанд, ки онхоро метавон дар сутухи мухталиф мутолиа ва тахкик кард. Нигоранда тасмим гирифтааст, то дар ин мухтасар чилвахои хунарии корбурди кофия ва радифро дар шеъри шоирони даврахои гуногуни таърихи адабиёти классикии форсу точик, ки аз огози шеъру шоирй ба забони порсии дарй то замони дар кайди хаёт будани Волаи Догистонй эчод карда ва шеъри онхо вориди тазкираи "Риёз-уш-шуаро" (5, 6, 7, 16)гардидааст, ба риштаи тахкик дароварад.
Кофия дар шеъри суннатии форсии точикй усулан аз чумлаи чузъиёти аслии шеър ба хисоб омада, аз нигохи корбурдй ба мусикии шеър иртиботи танготанг дорад. Радиф хам ба мусикии шеър пайванд дорад, вале аз нигохи мусикии калом радиф боз аз он чихат хам мухим аст, ки барои такмили кофия ба кор меравад. Дар сурати дар таносуби мусикоии муштарак карор гирифтани кофия ва радиф дар як шеър лаззати калом дучанд мегардад. Агар дар таносуби мазкур мухтаво хам карор бигирад, ки масъалаи бенихоят нозуку душвор хам хаст, иртиботи сечонибаи ачибе баркарор мешавад ва танхо шоирони тавоною хунарманданд, ки дар шеъри онхо сурати мазбур кобили ташхис аст. Албатта, тахкики ин масъала аз нигохи илмй кори осон нест, барои анчоми чунин чустору баррасй дар зинаи аввал ба тахкики интикодии кофия ва радиф дар шеър зарурат пеш меояд, ки пардохтан ба он фурсату мачоли дигар мехохад. Мухаккики хушзавке, ки ба тахкики таносуби сегонаи кофия, радиф ва мухтаво машгул мешавад, уро зарур аст, ки пешинаи тахкики мавзуъ ва равишхои илмй-корбурдиро аз асархои тахкикие чустучу кунад, ки дар заминаи мусикии шеър таълиф шудаанд, махсусан, аз чусторхои илмии Шафеии Кадканй, махсусан, китоби "Мусикии шеър"-и у(15). Мо дар ин чустори худ чилвахои хунарии истифодаи кофия ва радиф дар шеърро аз кофия огоз карда, дар идома, бо таваччух ба муштаракоти миёни кофия ва радиф, масъаларо ба радиф гирех хохем зад.
Дар миёни чилвахои хунарии истифодаи кофия дар шеър маъмултар аз хама овардани ду кофия дар як шеър аст, ки бо истилохи "зукофиятайн" ёд мешавад. Бинобар хамин, бахсро бо мутолиаи шеъри зерин аз хамин навъи кофия шуруъ мекунем: Эй дили саргаштаи бехонумон, Бохтй аз бахри тан имону цон. Толиби ин гулшани дунё мабош, Хори гам андар рахи уцбо мапош. Даргузар аз лолаи боги амал, Сузиши дил бингару доги ацал. Бодаи ин мастаба кахр асту бас, Шарбати ин машраба захр асту бас(7, 607).
Ин шеър аз Мавлоно Котибии Нишобурист, ки дар мавъизат гуфта шудааст.
Илова бар он ки се байти аввал дорои ду кофияи пайихам хастанду танхо дар хамин сурат хам чузъи мухассаноти бадей хисобида мешаванд, дар кофияхои байти аввал шакли хунарии истифодаи калимаи кофия мушохида мешавад: калимаи мураккаби "бехонумон",
ки аз чихати сохт ба гурухи калимахои серчузъа дохил шуда, аз ду калимаи мустакили "хон"-у "мон" бо пешванди "бе" ва миёнванди "у" таркиб ёфтааст, бо калимахои "имон"-у "чон"-и мисраи сонй хамкофия шудааст.
Ба хам гирех хурдани кофия ва радифро дар шеъри мазкур дар байти охир шохид хастем, ки, дар навбати худ, таносуби хуби сечонибаи кофия, радиф ва мухтаворо дар мисоли хамин байт мушохида кардан мумкин аст. Як бори дигар байтро менависему дар хондан ба лахни калом ва таъкиди маъной диккат мекунем: Бодаи ин мастаба кахр асту бас, Шарбати ин машраба захр асту бас.
Дар ин байти зохиран "маъмулй" хамаи калимахо мавкеи устувор доранд, хеч кадом аз вожахоро тагйир додан, пасу пеш кардан номумкин аст, шеър сохтмони кавии сохторию маъной дорад. Агар байтро ба вохидхои маъной чудо кунем, аз се чуфт таркиби маъной иборат аст: "бодаи", "ин мастаба", "кахр асту бас", "шарбати", "ин машраба", "захр асту бас".Таносуби сечонибаи кофия, радиф ва мухтаво дар таркибхои "кахр асту бас", "захр асту бас" кобили ташхис хастанд, ки бо таъкиди маъной ба хам гирех хурдаанд.Задаи мантикй бояд дар калимахои кофияи дуюм ва радифи шеър ба таври яклухт гузошта шавад, то таъкиди маъной ба сурати шунидорй хам ба зехн нишинад. Дар чунин намунахои шеърист, ки бо "сохтмони таркиби кофия ва радиф" (таъбири Кадканй) ру ба ру хастем.
Шеваи дигари чилваи хунарии кофия ва радиф дар колаби сохтории илова бар зукофиятайн ва радиф риоят гардидани зубахрайндар сохати берунии шеър мушохида мешавад.
Зукофиятайн ва зубахрайн. Манзур аз "зукофиятайн", чунон ки дар боло таъкид шуд, истифодаи ду кофия дар шеър ва гараз аз "зубахрайн" дар ду бахр (вазн) хонда шудани шеър аст. Зукофиятайн дар киёс ба зубахрайн ходисаи адабии маъмул мебошад, аммо гуфтани шеъре, ки онро битавон дар ду вазн хонду тактеъ кард, чандон зиёд марсум нест. Ба чунин хунари адабй бештар шоироне диккат додаанд, ки дар сурудани шеър ба мусикии калом инояти зиёд доштаанд. Мо намунахои зубахрайнро аз шеъри устод Рудакй то шоирони чавони имруз, масалан, дар шеъри Бахроми Рахматзод, ки охирин мутолиаи арузии мо аз миёни шоирони чавон перомуни ашъори хамин шоир сурат гирифтааст, мушохида карда метавонем (11, 68-70).
Зубахрайн аксар дар газал кобили ташхис аст, чунки табиати ин навъи шеърй бештар ба латофату назокат ва лахни махсуси мусикй вобастагй дорад. Аммо баъзан ашъори дар жанрхои дигари шеърй сурударо хам дар ду вазн хондан мумкин аст. Аз чумла, аз намунахои шеърии мундарич дар сарчашмаи мавриди назари мо маълум мешавад, ки баъзе шоирон, ба монанди Мавлоно Котибии Нишобурй аз хунари адабии мазкур дар гуфтани маснавй суд чустаанд. Шоири мазкур дар маснавии худ зубахрайнро бо зукофиятайн чамъ карда, аз ин рох хунареро дар хунаре дигар чамъ овардааст.
Аз ахбори Волаи Догистонй дар мавриди Мавлоно Котибии Нишопурй маълум мешавад, ки чамъ овардани хунаре адабй дар хунари дигар махсуси шоиронест, ки аз хаммаслакони худ аз чандин чихат бартарй доранд. Барои он ки тавоной ва чехраи шоирии адиби мазкур бармало шавад, инчунин, бо максади ошной бо равиши муаррифии шоири маъруф дар сарчашмаи мухимми адабй суханони мастур дар тазкираи "Риёз-уш-шуаро"-ро дар бораи Мавлоно Котибии Нишопурй айнан накл мекунем: "Номи вай Мухаммад ибни Абдуллох аст. Аз фузалои замону урафои чахон буда ва дар шоирй куси пахлавонй навохта. Сити суханварии у аз Шарк то Fарб расида ва дабдабаи шоирии вай чахонро фуру гирифта. Девонаш машхуру ашъораш маъруф аст. Дар маддохии Амир Темури сохибкирон ва Шохрух Мирзо ва Бойсангур Мирзо доди суханварй дода. Вафоташ дар санаи 838 х. / 143435 м. дар тоуни Астаробод буда. Киссаи "Нозиру Манзур"-ро дар маснавй, мусаммо ба "Мачмаъ-ул-бахрайн", ки муштамил бар ду бахр аст ва зукофиятайн аст, назм карда"(7, 606).
Баъд аз ахбори мазбур абёте аз маснавии мавриди назар накл шудааст, ки ин чанд байт аз он чост:
Мохи нав аз абруи у сарбаланд, Мушки тар аз гесуи у дар каманд. Сад дилу чон хастаи абруш буд, Сад тану сар бастаи гесуш буд.
Аз гули у сунбули тар тоб дошт
В-аз Ма^и у дидаи х(в)ар об дошт(7, 608).
Кофияхо ва бахрхои истифодашуда дар байтхои болоро менамоёнем:
Калимахои ;офияи якум "абру - гесу", "хаста - баста", "тар - х(в)ар" ва калимахои ;офияи дуюм "сарбаланд - каманд", "абруш - гесуш", "тоб - об" хастанд.
Бахри аввал сареъ ва вазни истихрочшуда аз он сареи мусаддаси матвии макшуф (мав;уф) аст: муфтаъилун муфтаъилун фоъилун, сурати та;теии вазн чунин аст:
- V V - / - V V - / - V - ()
- V V - / - V V - / - V - ()
Бахри дуюм рамал ва вазни хосилшуда аз он рамали мусаддаси махзуф (ма;сур) аст: фоъилотун фоъилотун фоъилун, ;олаби та;теии вазн ба сурати зайл аст:
- V - - / - V - - / - V - ()
- V - - / - V - - / - V - ()
Бахри дувум бо таваччух ба ихтиёри шоирии ";оидаи ишбоъ" хосил мешавад. Яъне, вазни дуюм дар натичаи дароз талафуз кардани хичохои сеюми ду рукни аввал ба даст меояд.
Хар ду вазни мазкур аз чумлаи авзоне хастанд, ки дар маснависарой васеъ истифода шудаанд. Аз чумла, дар вазни аввал маснавихои "Махзан-ул-асрор"-и Низомй, "Тухфат-ул-Ахрор"-и Ч,омй ва дар вазни дуюм маснавихои "Калила ва Димна"-и Рудакй, "Маснавии маънавй"-и Ч,алолиддини Балхии Румй гуфта шудаанд(10, 100-103).
Ба ду вазн хонда шудани шеър чузъи мухассаноти бадей хисобида шуда, тавзехи балогии онро дар фасли "муталаввин"-и китобхои балогат дарёфтан мумкин аст(Зехнй, 215218). Дар мавриди риояти санъати муталаввин дар маснавй Мир Шамсиддин Фа;ир Аббосии Дехлавй дар рисолаи "Хулосат-ул-бадеъ"чунин овардааст: "Ва мулло Ахлии Шерозй маснавие гуфта мусаммо ба "Сехри халол", ки ;ариб ба хазор байт аст ва дар ду бахри муайян хонда мешавад ва дар хар байт риояти ду ;офия ва дар ;офияи сонй риояти тачнис намуда. Ин чанд байт аз он чост. Ахлй: Эй шуда дар хонаи чон манзилат, Хонаи чон ёфта з-он манзилат. Эй шуда мехри рухи ту зайни чарх, Чарх аз он омада дар айни чарх. Мехри ту арзандаи байъат бувад, Юсуф аз он бандаи байъат бувад. Шуд дилу чон бандаи руйи Хасан, Мазхари хул;и хушу хуйи хасан. Дида Ха; андар дами ;урбон Хусайн, Ёфта аз олами ;урб он Хусайн.
Бахри аввали ин абёт сареи матвии мав;уф аст, бар ин вазн, ки муфтаъилун муфтаъилун фоъилот ва бахри дувум рамали мусаддаси ма;сур, бар вазни фоъилотун фоъилотун фоъилот"(2, 505).
Кофияхо дар хдр байти шеъри фав; пахлуи хам омадаанд, ки ба тавзехи зиёдатй ниёзе нест. Оид ба риояти тачнис дар ;офия баъдтар сухан мекунем.
Дигар аз шаклхои зухури чилваи хунарии ;офия ва радиф танхо аз ;офия ва радиф сохта шудани абёти чудогонаи шеър мебошад. Чунин амалро агар навъе аз санъати музайял хисобем (9, 189-190, 12, 213), пас он чузъи мухассаноти адабй махсуб мешавад.
Як байт, ки танхо аз ;офия ва радиф иборат аст. Аз нигохи назарй ин ;олаб мушаххас аст, бо ин тавзех, ки ба як маънй такрор шуда омадани радиф дар шеър чоиз аст (14, с. 149). Дар шеъри зерин ба гайр аз калимахои ;офия, ки дар садру ибтидо ва огози мисраи охир омадаанд, бо;ии рукнхо хама радиф хастанд:
Бо ман будй, манат намедонистам, Ё ман будй, манат намедонистам? Рафтам чу ман аз миён, ту гаштй пайдо, То ман будй, манат намедонистам!(7, 397-398).
Кофияи мисроъи якуму дуюму сеюм дар аввали рубоии боло калимахои "бо", "ё","то" буда, таркибхои баъд аз онхо меомада радифанд. Ин чо танхо санъатбозй ё шаклгароии
махз нест, балки маънии кавии шеър ва асли матлаби гуянда хамрох бо мисраи сеюм равшан мегардад, ки асли матлабро аз хамон чо мебояд чуст.
Зимнан, шеъри мазкур дар тазкираи "Риёз-уш-шуаро" зайли номи Мавлоно Мухсини Кошй накл шуда, вале Шафеии Кадканй онро дар китоби "Мусикии шеър" ба номи Файзи Кошонй навиштааст(15, 158).
Намунаи дигари истифодаи сурати мазбур дар шеъри зерини шоири мазкур хам ба мушохида расид, ки бо мавкеи калимахои кофия тафовут дорад: Бошад, бошад, ки ёр хозир бошад, Бошад, бошад, ки ёр нозир бошад. Бошад, ки дар аввал назар охир кардам, То ёр маро аввалу охир бошад(7, 398).
Дар байти аввал калимахои "хозир" ва "нозир" кофияи шеъранд, ки дар васати калимахои радиф чойгир шудаанд.
Сурати мазкури чойгиршавии калимахои кофия, ки дар миёнаи ду радиф мавкеъ доранд, дар суханшиносии асримиёнагй колаби назарй надоранд. Аммо ба шакли мазбур омадани радиф дар шеър колаби мушаххаси назарй дорад, ки дар таърифи хочиб маълум мегардад.
Мувофики назарияи маълуму марсум дар суханшиносй, "агар радифро миёни ду кофия оранд, онро хочиб гуянд", ки "ин навъ дохили саноеи лафзй аст"(1, 481). Манзур аз лафзи "хочиб" дар ин чо фахмиши истилохи он аст, ки барои шинохтани хадду худуди он дар шеър тавзехи зерин зарурат дорад.
Дар илми кофия ва фанни бадеъ таърифи хочиб хамгун аст, аммо мавориди истифода ва ташхиси он нозукие дорад, ки на хамаи суханшиносон ба он таваччух кардаанд. Аз тавзехи Факири Дехлавй дар рисолаи "Вофия фй илм ил-аруз ва-л-кофия"маълум мегардад, ки хочиб метавонад, ки хам аз калимаи вохид иборат бошад ва хам харфе аз хуруфи кофия бошад. Масалан, дар рубоии зерини Амир Муиззй калимаи вохид хочиб мебошад: Эй шохи замин, бар осмон дорй тахт, Суст аст аду, то ту камон дорй сахт. Хамла сабук орию гарон дорй лахт, Пирй ту ба донишу чавон дорй бахт(1, 481).
Дар ин чо калимаи "дорй", ки хамчун хочиб омада, дар миёни калимахои кофия чойгир шудааст. Яъне, дар рубоии боло ду кофия истифода шудааст, ки дар истилох чунин шеърро зукофиятайн меноманд.
Намунаи харфе аз хуруфи кофияро хамчун хочиб шинохтан ва тавзехи он аз чониби Факири Дехлавй, дар рубоии зерин маълум мегардад, ки ин шеър хам аз шоири дар боло ёдшуда мебошад:
Эй гуйзанах, сухан зи гуят гуям
В-эй муймиён, зи ишки муят муям.
Гар об шавам, гузар ба чуят чуям,
В-ар сарв шавам, ба пеши руят руям(1, 481).
Дар ин чо калимахои чуфти охирини хар чахор мисроъ бо чуфти вожахои мисроъи баъдиашон байни хам калимахои кофияро ташкил медиханд. Ба сифати хочиб харфи васл шинохта мешавад, ки хамсадои "т" дар калимахои кофияи авваласт: куят, муят, чуят, руят. Равии ин кофияхо харфи "й" мебошад.
Ду шакли дигари ба хам омадани кофия ва радифро дар зер оварда, ба калимахои кофия ва радиф бо кашидани як хатти ростдар зери кофияхо ва пурранг кардани радиф ишора мекунем:
Аз се кофия ва як радиф иборат будани байт: Насабпурсй, зи турконам, зи туркон, Хасабпурсй, сухандонам, сухандон. Дар ойин оташи олинишонам, Чароги дудаи Сокинчиёнам(7, 533).
Ба гайр аз кофия ва радиф танхо як калима:
Он кадар оташи савдои ту дорам, ки мапурс, Он кадар доги таманнои ту дорам, ки мапурс. Алифи сина ба ёди ту дар огуш кашам,
Он ;адар хасрати болои ту дорам, ки мапурс (7, 722).
Аз чумлаи на;шхои муассири ;офия ва радиф дар шеър таъсири онхо дар такмили таъкиди маъной мебошад. Масалан, дар шеъри зерин радифи он илова бар он ки "чанбаи муси;оию вазнй дорад", дар ироаи маънй хам на;ш дорад ва он на;ш дар таъкиди маъной зохир мешавад:
Эй дуст, ки дил зи банда бардоштай, Некуст, ки дил зи банда бардоштай. Душман, ки шунид ин, нагунчад зи нишот Дар пуст, ки дил зи банда бардоштай (16, 2516).
Таъкиди маъноиро дар шеъри зерин ;офия ба ухда дорад, аз ин чихат, ;офия шеър аз навъи;офияхои таъкидй мебошад:
Оям ба сари куи ту пуён-пуён, Рухсора ба оби дида шуён-шуён. Бечора рахи васли ту чуён-чуён, Ч,он медихаму номи ту гуён-гуён (16, 2516).
Яке дигар аз шевахои ба намоиш гузоштани чилвае аз чилвахои хунарии ;офия дар бахси ;офияи бадей ва сохтори хунарии он;обили мушохида аст^араз аз ;офияи бадей дар махалли ;офия овардани яке аз санъатхои бадей мебошад, ки ин навъи ;офия бо истилохи ";офияи маънавй" хам ифода карда мешавад. Кофияи бадеиро Сируси Шамисо чунин таъриф кардааст: "Ма;суд аз ;офияи бадей ;офияест, ки дар он яке аз санооти бадей, аз ;абили иъноту тачнису навоварй ва ибдоъе" риоят шуда бошад(13, 99). Инчунин, аз тах;и;и дар заминаи шеъри маснуъ анчом додаи Алишер Авгонов бармеояд, ки на хамаи санъатхои адабй "дар иртиботи наздик бо ;офия ;арор гирифта, дар сохтмони ;офияи бадей на;ше ифо" карда метавонанд(3, 85). "Шоирони мутасаннеъ, - менависад муха;;и;и мазкур, -танхо аз баъзе санъатхои бадей, ба монанди тачнис ва анвои он, илтизом, зу;офиятайн, раддул;офия, хочиб, ирсод ва тафхим, тазод ва гайра дар махалли ;офия истифода кардаанд"(3, 85).
Дар бораи зу;офиятайн ва хочиб дар боло сухан рафта буд. Навъи дигар, ки мо барои он намуна фарохам овардаем, тачнис мебошад.
Риояти тачнис дар ;офия:
Рав, дида бидуз, то дилат дида шавад
В-аз дидаи дил рози дилат дида шавад.
Чашме бояд ба хар сари муй туро,
В-арна ба ду дида дуст кай дида шавад?!(16, 2042)
Ва:
Туро то сабзаи хат гашт бар даври ;амар пайдо,
Ба даври оразат шуд фитнаи даври Камар пайдо.
Гахе аз тоби он рух сузаму гах з-оташи хичрон,
Ба хар вачхе маро сузад, агар пинхону гар пайдо(16, 2072).
Калимаи "дида" дар шеъри аввал ва ибораи "даври ;амар" дар шеъри сонй ;офияхое хастанд, ки аз навъи тачниси том мебошанд.Яъне, онхо агарчи ба лихози шакл хамгунанд, ба маънихои гуногун далолат мекунанд.
Кофияи зебои "чарх" дар байти зерин хам аз хамон табор аст: Садои далерон расида ба чарх,
Зи гавго сари чарх омад ба чарх (Лачхман Сингхи Хинду).
Ин байтро хам наовардан наметавонем, ки намунаи зебоест: Чашми шухат чун замоне бар сари боз истад, Фитнае хезад, ки аз рафтан замон боз истад (16, 2109).
Навъи дигари корбасти хунарии ;офияро муха;;и;он ";офияи маъмула" унвон кардаанд(13, 100). Чунон ки аз тавзехи Алишер Авгонов маълум мешавад, "манзур аз таркиби ";офияи маъмула", тиб;и таърифи Сируси Шамисо ва Шахриёр Хасанзода, ;офияест, ки шоир дар сохтори зохирии калимахои ;офия ба амале ибтикорй даст зада, "харферо чуз равии аслй равии ;офия ;арор дода бошад". Ба ибораи дигар, шоир дар махалли калимоти ;офия калимаи мураккабро бо вожаи сода ;офия намуда, "бо махорат ва тадбири шоирона" харферо равй созад"(4, 227).
Кофияи маъмула навъхо дорад, ки мо ба он дахл намекунем, аммо ба навъи мазкур сохтони кофияро тахти мафхуми "кофияи хунарй"ёд мекунем, ки ба назарамон намунахоро бо хамин мафхум равшантар намоёнидан мумкин аст.
Кофияи хунарй.Барои ин навъи кофия мисолхои зиёде фарохам овардаем, аввал дар мисоли як байт худуди кофияро муайян карда, баъдан намунахои дигарро зикр мекунем. Байти нахуст чунин аст:
Агар зи бех канад сад рах он парируям, Шавам гиёху хам аз куи он парй руям(7, 618).
Махорат ва тадбири шоиронаи мавчуд дар кофияи ин байт дар калимаи "парируям" дар мисраи якум ва "парй" дар мисраи дуюм кобили ташхис аст. Равии кофия харфи "й" ("и"-и дароз) мебошад, аз чинси "чуз равии аслй" махсуб мешавад.
Мисолхои дигар:
Эй он, ки талабгори Худой, ба худ о, Аз худ биталаб, к-аз ту чудо нест Худо. Аввал ба худ о, чун ба худ ой, ба Худо,
Икрор биёрй ба худоии Худо (16, с.2245). ***
Он шох, ки у касими нор асту чинон, Дар миллату мулк сохиби сайф асту синон. Мулки ду чахон ба чумлагй з-они вай аст,
Онро ба синон гирифту инро ба се нон(16, 2246).
***
Корам афтода ба як ох сахаргохи дигар,
Ох, к-аз сина тахаммул накунад охи дигар(16, 2111). ***
Ба сина гиря гирах шуд, никоб дар бар каш,
Дили кабоби маро з-оташи дарун баркаш(16, 2304).
***
Шахрест маъмуру дар у аз хар тараф махпорае,
Мискин дилам садпораву дар дасти хар мах порае(6, 91).
***
Эй ишкат оташе ба хама шахр дар зада В-он оташ аз дарунаи ман шуъла дарзада. Ту теги чавр бар сари ман мезанию ман
Оям хаме ба куйи ту хар руз сар зада(6, с. 90). ***
Омад ба бурчи ошикон мохи муборакманзилат,
Эй мохи мехрафрузи ман, бодо муборак манзилат!(6, 333).
Дар намунаи зер, ки порае аз "Сокинома"-и Масехй ном шоири "замони кадим" мебошад, сурати ачиби истифодаи кофияи хунарй мушохида мешавад: Сокии вахдат, кадахе аз хум ор, Бозрахон чони маро аз хумор. Бода зи чон дех ба мани бехабар, То канам аз боги хавас беху бар. Дасти талаб чун ба гамат дарзадам, Хдлкасифат руй ба хар дар задам(16, 2104).
Дар кофияхои ин абёт ду шакли истифодаи кофияи хунарй ба назар мерасад, ки онхоро "чамъ кардан"-у "пароканда кардан" унвон кардан мумкин аст. Калимаи кофияи мисраи дувуми байти аввал - "хумор" аз рохи чамъ овардани таркиби "хум ор"-и мисраи нахустин хосил шудааст. Дар мисроъхои чуфти абёти баъдии шеъри мазкур калимахои кофия аз тарики пароканда кардани калимахои кофияи мисроъхои ток - "бехабар", "дарзадам" хосил шудаанд.
Ба назар мерасад, шоири мазкур, ки замони зиндагиаш дакик маълум несту уро Волаи Догистонй "шоири ахди кадим" муаррифй кардааст, ба истифодаи шаклхои мазбури кофия инояти бештар доштааст. Чунон ки дар кофияи байти зерин аз шоири ёдшуда мебинем, бо иловаи калимаи радиф таркиби сечузъии хушоханге сохта шудааст: Мужда ба чон бод, ки дилбар якест,
Руй ба хар чонибу дил бар якест(16, 2104).
Дар газали зерин, ки ба шоир ва тазкиранигори маъруф Волаи Догистонй тааллу; дорад, ба хам омадани ;офияи мухтасари сабук, ки аз як харфу як харакат таркиб ёфтааст ва радифи шашчузъаи равон: "буд шаб, чое ки ман будам", беш аз дигар унсурхо сохати зохирй ва чанбаи муси;оии каломро та;вият бахшидаанд:
Дилу чон фарши манзил буд шаб, чое ки ман будам, Фалакро пой дар гил буд шаб, чое ки ман будам. Ба афсун чодуи шухе забон мебаст мардумро, Сухан аз сехри Бобил буд шаб, чое ки ман будам. Сабо мерезад аз хокистарам тархи чаман имруз, Ки чонон шамъи махфил буд шаб, чое ки ман будам. Кадахро дар самоъ оварда буд аз нагмаи мутриб, Сурохй пири комил буд шаб, чое ки ман будам. Ба як сухбат зи ;айди а;л пири хум халосам кард, Фалотун тифли чохил буд шаб, чое ки ман будам. Ба оханги хамушй чанги хайрат дар фигон дидам, Наводир пардаи дил буд шаб, чое ки ман будам. Зи мастй сар зи по, поро зи сар нашнохтам, Вола, Хирад якбора зоил буд шаб, чое ки ман будам(16, 2588).
Дар рубоии зерини шоири мазкур, илова бар чанбаи муси;оии калом, ки дар саросари сохати зохирии шеър намудор аст, таносуби сараи ;офия ва радиф аз назари мухтаво ва таъкиди маъной мушохида мешавад:
Дар азм агар хамчу мане хаст, бигу,
Дар чазм агар хамчу мане хаст, бигу.
Дар базм агар хамчу мане хаст, бигу,
Дар разм агар хамчу мане хаст, бигу(16, 2593).
Дар хар чахор мисраи ин рубой вожахои дуюм калимаи ;офия буда, калимахои дигар ба хукми радифи шеър хастанд.
Хамин тавр, аз баррасихои анчомшуда бармеояд, ки ;офия ва радиф дар шеър гузашта аз он ки мувофи;и ;оидахои маъмулу роич истифода мешаванд, шаклхои дигари истифода хам доранд, ки шомили бахси масъалаи инхичор аз меъёр, ё худ хинчоршиканй мебошанд. Хинчоршиканй дар мизони ;офия ва радиф, пеш аз хама, ба хосияти муси;оии шеър ало;аманд аст. Мо дар ин мухтасар чилвахои хунарии истифодаи ;офия ва радиф дар шеърро танхо дар мисоли ашъори мундарич дар як сарчашма баррасй кардем, агар доираи фарогирии манобеу маохиз фарохтар бишавад,пахнои тах;и; хам густариш пайдо мекунад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Аббосии Дехлавй, Мир Шамсиддин Фа;ир. Вофия фй илм-ил-аруз ва-л-;офия / Мир Шамсиддин Фа;ир Аббосии Дехлавй // Волаи Догистонй, Али;улй ибни Мухаммадалй. Риёз-уш-шуаро / Али;улй ибни МухаммадалйВолаи Догистонй , Иборат аз чахор чилд. Ч,илди сеюм : му;аддима, тасхех ва тах;и;и Мухсин Ночии Насрободй , баргардонандаи матн ба хатти кириллии точикй, муаллифи пешгуфтор ва шархи луготу тавзехот доктори илмхои филологй Мисбохиддини Нарзи;ул ва Бобоева Озода Имом;уловна. Бо сарсухани профессор Саид Нуриддин Саид. - Душанбе: Эр-граф, 2018. - 752 с. - С. 439-482.
2. Аббосии Дехлавй, Мир Шамсиддин Фа;ир. Хулосат-ул-бадеъ / Мир Шамсиддин Фа;ир Аббосии Дехлавй // Волаи Догистонй, Али;улй ибни Мухаммадалй. Риёз-уш-шуаро / Али;улй ибни Мухаммадалй Волаи Догистонй , Иборат аз чахор чилд. Ч,илди сеюм : му;аддима, тасхех ва тах;и;и Мухсин Ночии Насрободй , баргардонандаи матн ба хатти кириллии точикй, муаллифи пешгуфтор ва шархи луготу тавзехот доктори илмхои филологй Мисбохиддини Нарзи;ул ва Бобоева Озода Имом;уловна. Бо сарсухани профессор Саид Нуриддин Саид. - Душанбе: Эр-граф, 2018. - 752 с. - С. 483-512.
3. Авгонов, А. Ф. Искусственная поэзия и начало ее развития в персидско-таджикской литературе (Х1-Х11вв.) : дис... канд. фил. наук : 10.01.03. / Авгонов Алишер Файзуллоевич. - Душанбе, 2018. - 203 с.
4. Авгонов, А. Ф. Инхичор аз меъёр дар мизони ;офия ва радиф (дар мисоли шеъри Кдтрони Табрезй, Рашиддадини Ватвот, Абдулвосеи Ч,абалй ва Адиб Собири Тирмизй) / А. Ф.
Афгонов // Маводи конференсияи байналмилалии илмию амалии "Тахсилот ва илм дар асри XXI: тамоюлоти муосир ва дурнамои рушд бахшида ба 70-солагии Донишгохи миллии Точикистон. - Душанбе: Матбааи ДМТ, 461 с. - С. 227-234.
5. Волаи Догистонй, Аликулй ибни Мухаммадалй. Риёз-уш-шуаро / Аликулй ибни Мухаммадалй Волаи Догистонй , Иборат аз чахор чилд. Ч,илди якум : мукаддима, тасхех ва тахкики Мухсин Ночии Насрободй , баргардонандаи матн ба хатти кириллии точикй, муаллифи пешгуфтор ва шархи луготу тавзехот доктори илмхои филологй Мисбохиддини Нарзикул. Бо сарсухани профессор Саид Нуриддин Саид. - Душанбе: Офсет, 2018. - 728 с.
6. Волаи Догистонй, Аликулй ибни Мухаммадалй. Риёз-уш-шуаро / Аликулй ибни МухаммадалйВолаи Догистонй , Иборат аз чахор чилд. Ч,илди дуюм : мукаддима, тасхех ва тахкики Мухсин Ночии Насрободй , баргардонандаи матн ба хатти кириллии точикй, муаллифи пешгуфтор ва шархи луготу тавзехот доктори илмхои филологй, профессор Мисбохиддини Нарзикул ва Бобоева Озода Имомкуловна. Бо сарсухани профессор Саид Нуриддин Саид. - Душанбе, 2018. - 776 с.
7. Волаи Догистонй, Аликулй ибни Мухаммадалй. Риёз-уш-шуаро / Аликулй ибни Мухаммадалй Волаи Догистонй , Иборат аз чахор чилд. Ч,илди сеюм : мукаддима, тасхех ва тахкики Мухсин Ночии Насрободй , баргардонандаи матн ба хатти кириллии точикй, муаллифи пешгуфтор ва шархи луготу тавзехот доктори илмхои филологй Мисбохиддини Нарзикул ва Бобоева Озода Имомкуловна. Бо сарсухани профессор Саид Нуриддин Саид. - Душанбе: Эр-граф, 2018. - 752 с.
8. Зехнй, Т. Санъати сухан / Т. Зехнй. - Душанбе: Адиб, 2007. - 400 с.
9. Кошифй, Хусайн Воиз. Бадоеъ-ул-афкор / Хусайн Воизи Кошифй , муаллифони сарсухан ва хозиркунандагони чоп Урватулло Тоиров ва Азиз Хафизов. - Душанбе: Хумо, 2006. -232 с.
10.Нарзикул, М. Мукаддимаи шеършиносй (вазни шеър) / М. Нарзикул. - Душанбе: Сино, 2018. - 116 с.
11.Нарзикул, М. Дар чустучуи шеъри зиндагй (чусторе перомуни ашъори шоири чавон) / М. Нарзикул // Ч,устучухои адабй. Мачаллаи илмй. - Душанбе: Истеъдод, 2017. - №1-2 (3). - С. 60-90.
i^jljjj^ ^Jotlj 'jfuia. Ijjj-Л / ^ ji"^ Uj— 'i^j'jj^"1 .12
.<^> 377 - .1369 'jljfj j^l j.- jl^ljij
126 ' 1378 :jlj$" i^jjj^ / Aiala j ^jjt Ь .^jj^ ЛпплЛ.13
'AiAljj j^j - .J..'^?"' AJ i^^ijL ijj^lljj^aj A^ljk .j..'4-^.lji. i^^ijL .14
- .1369
679 — .1391 'el^l l^j /j*^ l^j i^ .15
j 'A-ji- : ^iUuich AJljilt jjl ^la / ^^l^j SjSj" .^Jt jjl Ja Jc '^jUuich AJlj.16
678 - .1384 'j^H^l ^.U
REFERENCES:
1. Abbosii Dehlavi, Mir Shamsiddin Faqir. Wofiya fi ilmi-il-aruz va-l-qofiya / Mir Shamsiddin Faqir Abbosii Dehlavi // Volai Doghistani, Aliquli ibni Muhammadali. Riyoz-ush-shuaro /Aliquli ibni Muhammadali Volai Doghistoni, in four volumes. - V.3: the author of introduction Muhsin Hojii Nasrobodi, translated into Cyrillic Tajik: Dr. of Philology Misbohiddini Narziqul and Boboeva Ozoda Imomkulova. With the Preface of Professor Said Nuriddin Said. - Dushanbe: ErGraph, 2018 - 752 p. - P. 439-482.
2. Abbosii Dehlavi, Mir Shamsiddin Faqir. Khulosat-ul-bade\ Mir Shamsiddin Faqir Abbosii Dehlavi // Volai Doghistani, Aliquli ibni Muhammadali. Riyoz-ush-shuaro /Aliquli ibni Muhammadali Volai Doghistoni, in four volumes. - V.3: the author of introduction Muhsin Hojii Nasrobodi, translated into Cyrillic Tajik: Dr. of Philology Misbohiddini Narziqul and Boboeva Ozoda Imomkulova. With the Preface of Professor Said Nuriddin Said. - Dushanbe: Er-Graph, 2018. - 752 сах. - P. 483-512.
3. Avonov, A. F. The Following is a List of the Letters and Magazines of the Subject: (referring to the Xl-th - the Xll-th centuries). Candidate dissertation in philology: 10.01.03. / Avonov Alisher Fayzulloevich. - Dushanbe, 2018. - 203 p.
4. Avghonov, A. F. Over-Reaching out of the Norm Beset with Qofiya and Radif (on the examples of Qatroni Tabrezi, Rashiddadini Vatvot, Abdulvose'I Jabali, Adib Sobir Tirmizi's Poetry) / A.F.
Afghonov // The Materials of International conference (scientific-practice) on the theme of "Education and Science in the Xxi-st Century: modern tendencies and further perspective devoted to the 70-th Anniversary of the Tajik National University". - Dushanbe: Publishing-house of the Tajik National University, - 461 p. - P. 227-234.
5. Volai Doghistani, Aliquli ibni Muhammadali. Riyoz-ush-shuaro /Aliquli ibni Muhammadali Volai Doghistoni, in four volumes. - V.2: the author of introduction Muhsin Hojii Nasrobodi, translated into Cyrillic Tajik: Dr. of Philology Misbohiddini Narziqul and Boboeva Ozoda Imomkulova. With the Preface of Professor Said Nuriddin Said. - Dushanbe: Off-set, 2018.-728 p.
6. Volai Doghistani, Aliquli ibni Muhammadali. Riyoz-ush-shuaro /Aliquli ibni Muhammadali Volai Doghistoni, in four volumes. - V.2: the author of introduction Muhsin Hojii Nasrobodi, translated into Cyrillic Tajik: Dr. of Philology Misbohiddini Narziqul and Boboeva Ozoda Imomkulova. With the Preface of Professor Said Nuriddin Said. - Dushanbe: Er-Graph, 2018. -776 p.
7. Volai Doghistani, Aliquli ibni Muhammadali. Riyoz-ush-shuaro /Aliquli ibni Muhammadali Volai Doghistoni, in four volumes. - V.3: the author of introduction Muhsin Hojii Nasrobodi, translated into Cyrillic Tajik: Dr. of Philology Misbohiddini Narziqul and Boboeva Ozoda Imomkulova. With the Preface of Professor Said Nuriddin Said. - Dushanbe: Er-Graph, 2018. -752 p. - P. 483-512.
8. Zehni, T. Art of Speech / T. Zehni - Dushanbe: Man-of-Letters, 2007. - 400 p.
9. Koshifi Husein Voiz Badoe'-ul-afkor / Husein Voiz Koshifi, the authors of preface and preparation of the text: Urvatullo Toirov and Aziz Hafizov. - Dushanbe: Humo, 2006. - 232 p.
10.Narzikul, M. Introduction of Poetry (Weight) / M. Narzikul. - Dushanbe: Sino,2018 - 116 p.
11.Narzikul, M. Towards Finding a Life Poet (finding joung poet's poems) / M. Narzikul // Literary Searches. Scientific Journal - Dushanbe: Talent, 2017. - №1-2 (3). - P. 60 - 90.
12. Sabzevari, Mirza Hossein Vaezi Kashifi Sabzevari. Rafsan Alakpari in the Field of Arts / Mirza Hussein, Vaezi Kashifi Sabzevari; under the editorship of Mir Jalaluddin Kazazi. - Tehran, 1369hijra. - 377 p.
13.Shamsa, Sirus. Familiar with Oros and Rhymes / Cyrus, Shamsa. - Tehran: 1378hijra, - 126 p.
14.Tusi, Khaje Nasir al-Din. Zahar Shahrar / Khajeh Nasir al-Din, Tusi; Correcting Galilee. -Tehran: Publication of Jami & Vanahi, 1369hijra.
15.Kodakani, Muhammad Reza Shafiee. Poetry / Mohammad Reza Shafiee Kodkani. The thirteenth Edition. - Tehran: Awareness, 1391. - 679 p.
16.Dagestan Province, Ali Gholi Ibn Muhammad Ali. Riaz al-Sha'rah / Ali Gholi ibn Muhammad Aliwaleh Dagestan: Introduction, Correction and Research by Mohsen Naji Nasrabadi. - Tehran: Mythology, 2005 - 678 p.
