CC BY
479
Р. Тагоймуродов
НИГОХИ АМИР ХУСРАВИ ДЕХДАВЙ БА АВЗОНИ ШЕЪРИ ФОРСИ ВА АРАБЙ
Вожатой калидй: адабиёти форсизабони Х,инд, эцодиёти Амир Хусрави Деулавй, аруз, омузиши муцоисавии авзони шеъри форси ва арабы
Масъалаи мутасовиву баробар, ки дар афкори назарияшиносони кабл аз Амир Хусрав яке аз унсурхои асосй дар таърифи шеър буд, дар афкори адабии Хусрав тарзи ифодаи дигар дорад. У зимни баёни бинои шеър ба таври ишора изхор медорад, ки агар дар аркони ин бино харфе зиёдат афтад, гарон шаваду бишканад. Гарон шудану шикаетаи бинои шеър ба кам кардану афзудани як харф ва хатто як харакат ишора ба мавчудияти вазну баробарй ва риояи хатмии он дар каломи манзум аст. Дар ин чо бояд афзуд, ки агар меъёри асосии каломи мансур танхо нахви забон бошад, пас каломи манзуми форей-точикй бояд ба талаботи се меъёр чавоб дода тавонад. Ин меъёрхо иборатанд аз нахв (грамматика), вазн ва кофия. Махз хамин вазн аст, ки каломи манзумро дорой вижагихои хос мегардонад, аз чумла бо такозои вазн баъзан калимах,о кутоху ихтисор карда мешаванд, масалан, калимахои «азбаски»-зибаски, баски; «вагарна»- в-арна, арна; «агар»-гар, ар; «хуршед»-хур, шед ва монанди инхо. Илова бар ин, баъзе калимахо, аз кабили гурусна-гурсуна; гулистон-гулситон; ситора-истора; истода-ситода; сафед-испед ва гайрахо гохо аз лихози шакл тагйир дода шуда, ба тарики гайримаъмулй корбурд мешаванд.Баъзан барои риояти вазн дар шеър номувофикатии мубтадо бо хабари чумла низ ба чашм мерасад. Агар мавкеи сараъзову аъзои чумла дар наср муайян бошад, дар назм ин конуният аксаран риоят намешавад. Истифодаи орояхои бадеии лафзиву маънавй дар мукоиса бо наср дар назм
бештар мушохвда мешавад.Х,амаи ин тасарруфу дахолат дар сарфу пахви забон ба талабу такрзои вазн ба амал меояд.
Бо вучуди он ки назарияшиносони адаби гузаштаи арабуф орс -точик дар таърифхои мухталифи ба шеър додай хеш вучуди вазнро дар каломи манзум арзёбй кардаанду онро «чавхари зотии шеър» донистаанд, тавзехи бештареро оид ба ин масъала раво надидаанд. Барои хамин хам мо лозим медонем, ки бахри шархи баъзе ишорахои назарии Амир Хусрав ба ин масъала ичмолан дахл кунем.
Вазн, ки тибки андешаи назарияшиносони хоси адабй чавхари аслии шеъри арузй ба шумор меравад, дорой чузву вохидхои махсус аст. Вохвди асосии вазн хичохо ба шумор мераванд. Мафхуми хичо дар адабиётшиносй аз хичои илми забоншиносй мохиятан тафовут дорад, масалан, агар дар забоншиносй хичохо ба навъхои кушодаву баста ва бозу пушида номбар шаванд, дар адабиётшиносй онхо ба дарозу кутох ва кашида чудо мешаванд.Баъзе хичохои забоншиносй аз кабили об, бор, кор, даст, дуст ва амсоли инхо агар ба хотири мавчудияти як садонок як хичо хисобида шаванд, дар адабиётшиносй бо назардошти дорой кимати бештар аз як хичо будан онхоро дар аввалу васати рукнхо ба ду хичои мустакил чудо мекунанд.
Х,амин тарик, вазни шеъри форсй-точикй мубтанй бар пайдарпай омадани хичохои кутоху дароз дар як мисраъ ва айнан такрор шудани он пайдарпайихо дар мисраи дигар аст.
Таърифи нисбатан мукаммали вазн аз чониби адабиётшиноси точик мархум С.Давронов ба вучуд омадааст, ки он чунин аст:
«Ба як тартибу низоми муайян, паси хамдигар такрор шуда ома-дани норчахои тараннумй-рукнхо, бо тартиби муайян омадани хичохои дарозу кутох ва зада дар калимахо вазн номида мешавад» (2,9).
Аз ин таъриф чунин хулоса мебарояд, ки дар вазни аруз на танхо баробарии хичохо. балки низоми таносуби муайяни анвои хичохо низ ба эътибор шрифта мешавад. Ба таври дигар гуем, вазн як навъ риояи таносуб миёни микдору тартиби хичохо аст. Ба акидаи Парвиз Нотили Хонларй таносуб агар дар макон воке ь шавад, онро карина ва агар дар замон воке ь шавад, онро вазн мехонанд.(4,10).
Амир Хусрав хамин хусусиятхои вазни шеъри форсй- точикиро ба эътибор гирифта, таъкидан арз медорад, ки «агар дар арконаш харфе зиёдат афтод, гарон шуд ва бишкаст». Сарфи назар аз он ки дар гуфтаи Хусра ифодаи «кам» зикр нашудааст, вале хамон
«харфе зиёдат», ки асосан ба маънои ворид шудани нуксон истифода шудааст, «харфе кам»-ро низ ифода менамояд. Яъне агар як харфе дар рукихои мавзуни шеър зиёд ва ё аз он кам карда шавад, бинои шеър, ки бар асоси риояи таносуби микдору тартиби хичохо (вазн) шакл гирифтааст, шикаста хароб мегардад.
Дар мавриди чойгохи вазни шеър, ки миёни мардуми ахди бостон низ аз эътибори шоистае бархурдор буд, накли андешахои муаллифи китоби «Фанни шеър»- Арасту дар ин маком ба максад мувофик менамояд. Арасту дар ин масъала чунин менигорад:
«Мардумро одат бар ин чорй аст, ки байни навъи ашъору авзони онхо хукм ба иттиход мекунанд ва бад-ин мулохиза баъзе гуяндагонро марсияпардозу баъзеро хамосасаро ном мениханд, аммо лафзи «шоир»-ро бар хама итлок мекунанд. Лекин онхоро на аз бобати мавзуъ ва мохияти корашон шоир мехонанд, балки факат аз бобати вазне, ки дар суханони хеш ба кор мебаранд. Чунонки агар касе хам матлабе аз макулаи илми тиб ё хикмати табииро ба сухани мавзун адо кунад, бар сабили одат уро низ шоир мехонанд. Дар сурате, ки байни сухани Х,омер ва сухани Энбозклис (Эмпедокл) чуз дар вазн хеч шабохат нест ва аз ин ру. савоб он аст аз ин ду якеро шоир бихонем ва он дигарро агар хакимитабий бихонем, авлитар аст» (1, 114).
Мувофикату хамгуна будани андешахои Амир Хусрав рочеъ ба вазн ва макоми он дар миёни мардум бо афкори Арасту дар ин масъала гувох бар он аст, ки Амир Хусрав аз китоби «Фанни шеър»-и Арасту суд бардоштааст.
Масъалаи замини бинои шеър, яъне бухуру авзон, ки пештар мухтасаран зикраш рафт, аз мадди назари Хусрав дар канор намондааст.У бо назардошти он ки замину заминаи бинои шеъри форсй хичохои дарозу кутох аст ва назми хар мазмуни хос вазни хосеро такозо мекунад, аз мавчудияти бахрхои аруз ёдовар шуда, вусъату густурдагии ин бахрхоро дар фарогирии авзони зиёд чунин арзёбй мекунад: «ва аз оби дахони мутабаххирон бахрхоест васеъ, ки хар кй бар лаби у нишаст, равй гашт» (3,в. 17a).
Гарчанде суханони Амир Хусрав зимни изхори афкори адабй аз манзари бадей баён мешаванд, лекин хадафи аслии у баррасй ва таъкиди андешахои илмист. Максад аз «бахр» гуфтани Хусрав хамон мачмуахои вазни шеъри форсй-точикй ва арабй дар назар аст, ки аз такрори яке аз пояхо (рукн) ё аз таркиби ду ва зиёда
пояхо ташкил мешавад. Ин бахрхо, ки мабнои шеъри форсй-точикист, махсули кашфу тачрибаи эчодии шоирони бузурги гузашта буда, «аз оби дахони мутабаххирон бахрхост васеъ»-гуфтани Хусрав маънои дар колабхои гуногуни бах,рх,ои аруз мавчуд будани шеърхои зиёди шоирони бузурги гузаштаро дорад.
Он чо, ки Амир Хусрав мегуяд: «х,ар кй бар лаби у нишаст, равй гашт», киноя аз бухуру авзони аруз ва корбурди онхо дар калом бояд бошад, зеро калимаи «равй(й)» мантикан ба хамин мафхумхо интисобу иртибот дорад. Ин калима ба тарики их,ом ифода шуда, дар робита бо калимахои каблии худ бар панч маънй далолат мекунад, аз чумла:
а) охирин харфи аслии калимаи кофия;
б) дунболарв ва тобеъ;
в) таваччухкунанда ба суи касе ё чизе;
г) сероб ва серобкунанда;
f) расанпорае, ки бад-он бор бар шутур банданд.
Бо вучуди он ки калимаи «равй» бо мачмуи маънихояш ба арузу кофия ва бухуру авзон пайвастагй дорад, лекин ба фикри ин чониб максуди асосии Амир Хусрав аз истифодаи он маънии чорум, яъне «сероб» ва «серобкунанда» бояд бошад, зеро хар кй аз илми аруз, ки дар миёни улуми адабй аз он дида мушкилтару душвортар илме нест ва хар табъе идроку хар зехне забти онро ба сухулат наметавонад кард, ба таври боиставу шоиста сероб гардад, мунтахо ба воситаи ин илм, ки аз натичахои он суханони латифу маънихои шариф ба вучуд меояд, зехнхои карахту табъхои нохамвори дигаронро серобу баруманд ва афрухта мегардонад.
Аз андешахои назарии Амир Хусрав эхсос мегардад, ки таваччухи у аз маониву баён ва дигар мухтассоти каломи манзум дида, ба вазни он бештар аст. Вазн аз назари Хусрав, агар аз як тараф риояи баробариву таносуби хичохои дарозу кутох бошад, аз тарафи дигар падидаи завкие мебошад, ки дар зехну рухи шоир ба вучуд омада, уро мачбур мекунад, ки он зарфро аз маонии борику алфози мустахсану дакик анбошта созад. Барои хамин хам у шоиронро «ростсанчони диккат», «мушкофони шуури ашъор», «гаввосони бухурии шеър»ва амсоли инхо номида, дар сифоташон чунин мегуяд:
«Ростсанчони диккат дакоик аз кафаи кифоят чунон санчида бармекашанд, ки чаве бешу кам насанчанд ва мушикофони шуури
ашъор чунон борикаш бармебофанд, ки сари муе дарнагунчад. Зихй, гаввосони бухури шеър, ки аз порахоки тинати хеш биковиданд ва чандин бахрхои равону обдор берун рехта, ки то карони олам лаболаб бошанд» (3, в. 17a).
Чунонки аз гуфтаи муаллиф бармеояд, бухуру авзонро асосан худи шоирон ба вучуд меоранд, дар холе, ки баъзе вазнхо аз чониби уламои аруз"из вазъ мешаванд. Аз ин хотир, метавон гуфт, ки вазни аруз хам ду навъ мешавад, яке, вазнхое мебошанд, ки мубтакирашон шоиронанд ва дигаре авзоне, ки соней онхо донишмандони арузанд. Вазнхое, ки аз чониби шоирон кашф шудаанд, бешубха, вазнхое хастанд, ки онхоро метавон авзони матбуъ номид, зеро онхо мохиятан дилписанду завкй буда, маншаашон зехну равони шоир аст. Муассириву лаззатбахшии ин кабил авзон бештар буда, аз он дар рухияи хонандаву шунаванда завкеву шуре хосил мешавад. Бинобар ин хам. Хусрав таъкидан иброз медорад, ки шоирон инчунин вазнхоро «аз порахоки тинати хеш биковиданд ва берун рехтанд». Навъи дигари авзони арузиро, ки аз чониби арузшиносон вазъ шудааст, такаллуфиву сохта ё худ номатбуъ номидан мумкин аст, чунки аз шеърхои дар ин кабил авзон сурудашуда, ба сабаби табий набуданашон хеч табъеро завку лаззате хосил нахохад шуд. Сабаби вазъ шудани чунин вазнхо аз чониби уламои арузшинос баррасии имконоти номахдуди аруз дар фарогирии авзони гуногун аст.
Х,амин тавр, сабаби муассирй ва лаззатбахшии каломи манзумро ба табъу рухияи башар Амир Хусрав дар вазни он медонад, ба шарте, ки он вазн хосили завк ва зехну рухи шоир бошад, на такаллуфию карордодй. Гарчанде ки ин меъёр барои шинохти сухани шеърй мукобили назари мантикиёну файласуфони шеършинос, ки тахайюлро унсури зотии сухани шеърй медонистанд, мебошад, ба назари мо дурустарин меъёр барои шинохти каломи манзум аст.
Амир Хусрав ба чихати ошноии комил дар вижагихои шеъри забони форсй-точикй ва араб, доштани огохии вофир дар назарияи арузу адаби ин ду забон бархе пахлухои шеъри форсй-точикиро бо шеъри арабй мавриди мукоиса карор дода, таъкидан изхор медорад, ки шеъри форсй-точикй дар баррасии маънии дакик. орояхои лафзиву маънавй, вазн, нозукбаёнй ва дигар
уисурхои лозима аз шеъри арабй кам нест ва хатто дар баъзе масъалахо аз шеъри араб бартарй дорад. Хусрав бартарихои шеърй форсй-точикиро аз шеъри арабй бо зикри далелхои боварибахшу котеъ, ки у онхоро «хуччат» мешуморад, чунин арзёбй мекунад:
«Хуччати аввал он ки мизони шеъри порей вазн аст ва дар ин мувозана эшон бо мо хамтарозу натавонанд шуд, зеро ки он чй дар шеъри эшон зухаф аст, ки агар дар шеъри порсии мо бошад, мо онро номавзун хонем ва авзони у fohth ахком ва истехком ба тафовути харфе, балки ба тагйири харакате бишканад, аммо наздики эшон ба тагйири харфу лафз ва издиёту анкоси он дуруст бошад. Ин мизон, ки шеъри порсиро хает, агар ростй аст, дар арабиву ибрй ва гайра набошад. Касоне, ки сухандонанд, донанд, ки сухан аз сари тааннут ва тагайюр намегуям» (3,в. 18a).
Яке аз вижагихои кори Амир Хусрави Дехлавй зимни баёни афкори назарй, ки дар дигар сарчашмаву кутуби назариявии кабл аз у собика надорад, диккат ва таваччухест, ки вай дар шинохти комилан илмии вазни арузй, умумият ва тафовути он дар миёни шеъри форей-точикй ва арабй ба кор бастааст. Метавон гуфт, ки то замони у ва хатто баъд аз вай низ кам касоне аз назарияпар-дозон, мунтакидон, арузшиносон ва адабпажухон ба ин масъалаи мухим ва арзишманд таваччух зохир кардаанд. Андешахои назарй, ки дойр ба умумият ва фаркияти шеъри форей-точикй ва арабй аз чониби Амир Хусрав ироа шуд, нишон аз вусъати мутолиоти илмиву адабии у дар забонхои гуногун, ба вижа араб, дорад, нигохи у ба шеъру шоирй бисёр дакик аст. Мулохизоти назарии у дар ин маврид эхеосиву завкй набуда, балки таърихиву вокеъбинона ва хеле хам равишманд сурат гирифтааст. Ин гувохи он аст, ки завки у дар масири тахаввули худ мушаххасаи шеърро бо хурдтарин чузъиёташ озмуда, ба махаки тачриба ва киёс гузоштааст, аз афкори вай пайдост, ки бинишаш кудрати ташхиси сахехиву сакимии каломи манзумро дорад. Номавзуну нохушоянд барраей кардани вазни шеъри араб аз чониби Амир Хусрав далолат бар он дорад, ки хостгохи вазни аруз шеъру адаби араб набуда, балки он маншаи форей-точикй дорад.
Амир Хусрав норавониву номавзунии шеъри арабро дуруст пай бурда, мармуз ишора менамояд, ки шеъри арабй ба иллати он ки ихтиёроти шоирии зиёд дорад, дар мукоиса бо шеъри форей
хеле хам номавзун ба назар мерасад. Шеъри форсй, ки аз чихати вазн хеле дакику амик аст, бо кам кардану афзудани хатто як харакате мешиканад ва низоми худро аз даст медихад, аммо дар шеъри арабй на танхо тагйири харакате, балки афзудану кам кардани харфу лафзе низ дурусту раво ва кобили кабул дониста мешавад.
Вачхи дигаре, ки Амир Хусрав шеъри форсй-точикиро аз шеъри арабй тарчех медихад, имконоти бисёр хам фароху густурда доштани забони арабй аз лихози лугат ва тавоноии начандон пурвусъат доштани забони форсй-точикй дар масъалаи мазкур мебошад. Баррасии имконоти густурда ва махдуд барои гуфтани шеър дар ду забон аз тарафи Хусрави Дехлавй на ба он маънист, ки забони форсй-точикй имконияту тавони арзёбии мазмуни бузургу гуногунро бо алфози рангину шево надорад, балки ба он хотир аст, ки баёни хар гуна матолиб дар забони арабй, бо назардошти корбурди конуниятхои дохилии он, нисбатан сахлу осон аст. Чунки агар шоирони араб хангоми арзёбии матлаби хеш аз калимоту ифодахои тайёр ва аз пеш дар забони арабй мавчудбуда истифода баранд, шоирони форс-точик, бо вучуди кам будани ин гуна имконот, аз такрору бозгуии калимоту таркиботи маъмули мавриди истифодаи пешиниён кароргардида дурй чуста, аксаран ифодаву таркибхои наву дастнохурда меофаранд. Аз чумла:
«Х,уччати дувум он ки агарчи забони арабй аз бузургии хеш дар хар калима нагунчад, аммо гуянда, ки ин забон уро ба ком аст, чандон вусъати лафз дорад, ки натвон гуфт. Х,азор лафзро як маънй ва як лафзро дах маънй. Х,ар кй сарфаи сарф кардан дарёфт, калиди хазоини барбаст (коида, конун ва дастур) бар вай чандон кушуда гардад, ки нафоис ва гароиби ин абвобро бар даромаду беруншуд чунон хохад бандад ва кушояд ва дар порей хар як лафзро зиёдат аз як маънй кам аст. Пас, аз айни инсоф муоина бояд кард, ки тарафи барбасти турук порсиёнро чй тангу душвор бошад ва арабиёнро чй сахлу осон» (3, в. 18a).
Аз ин накли кавл маълум мегардад, ки Амир Хусрав на ганхо забони арабиро медонад, балки аз сарфу нахв ва коидахои дастурии он ба хубй огох аст. Аз он ки мегуяд, дар забони арабй барои ифодаи як маънй хазор лафзу ифода мавчуд аст, маънии имконоти фаровону фарогирии ин забонро бо доштани калимоти
зиёди муодилу муродиф дар назар дорад. Максад аз таъкиди «як лафзро дах маънист» низ ишора ба мавчудияти калимахои зиёду хамгуна ё худ омонимхо дар ин забон аст. Бо таваччух ба мазмуну мухтавои андешахои мазкур мантикан метавон хулоса кард, ки хар афроде, ки дар забони арабй табахур дорад ва баъзе кавоиди арузро медонад, бидуни шак, сухани мавзун хам гуфта метавонад, зеро маводи тайёру фаровони лафзию маъной дар ин забон ба тасхили амали шоирй мусоидат мекунад. Аз назарй Амир Хусрав забони арабй бар дигар забонхо тарчех дорад, зеро аз лихози дастгохи савтиву танаввуи махоричи хуруф аз забони форей-точикй густурдатар аст. Аммо дар забони форей-точикй бо назардошти адами имконот тарики шеъру сухан тангу душвор аст, чунки дар ин забон барои ифодаи як маънй аксаран як лафзи вохид вучуд дорад ва он лафз шояд дар вазн мувофик наояд, барои хамин хам, шоири форсигуй ногузир аст ё шакли калимаро тагйир дихад, ё аз калимоти дигар забон истифода барад ва ё даст ба ибдои калимаи наву мувофик занад.
Казовати Амир Хусрав дар масъалаи осониву душвории кори эчодй дар ду забон комилан аз хар гуна таассуботу гараз орй буда, асоси илмиву тачрибй дорад.
Хуччати сеюме, ки Амир Хусрав дар такя ба он шеъри форей-точикиро аз шеъри араб тарчех медихад, истифода ва корбурди радиф дар шеъри форсй-точикист. Аз таърихи адабиёт маълум аст, ки аз кадим шеъри форей-точикй радифро ба хамрох дошт. Ба таври дигар, радиф унсури махсуси шеъри форс-точик буда, баъдан ба адабиёти дигар халкхо гузаштааст. Пешиниён радифро ба орояе ташбех кардаанд, ки бар андоми зеборуён насб мекарданд. Корбурди радиф он аст, ки танаввуъро дар шеъри форей-точикй зиёд мекунад. Дар шеъри арабй радиф вучуд надошт, вале пасон бо таклид аз шеъри форей онро мавриди истифода карор доданд. Радиф дар шеъри арабй чандон лутфу зебой надорад, аммо дар шеъри форей-точикй бо назардошти он ки бунёди он бар мабнои хиссахои мустакилмаънову номустакили нутк ва хатто бар ибораву чумлахо гузашта мешавад, боиси ба вучуд омадани тасвироту мафхумхои мутаносибу зебо гардида, дар натича шеър дар маънии худ ба он ниёз пайдо мекунад. Лафз ва ё гурухи алфозе, ки дар радиф истифода мешавад, аксаран ба кофия тобеъ набуда, хувияти мустакил доранд. Ч,оЙ1 охи радиф
асосан баъд аз кофия буда, ба як маънй ва ба як лафз айнан такрор мешавад. Радиф мисли вазну кофия аз лузумоти шеър махсуб нашавад хам, вучуди он дар шеъри форсй-точикй ба сабаби он ки бори маъноиву гоявй мекашад ва муассириву хотирнишинии каломи гуянда бар мадори вай такя дорад, дорой арзишу ахамияти фавкулодда аст. Дигар аз вижагихои радиф он аст, ки вай ба ягонагиву яклухтии шеър мусоидат карда, тамоми мисраъ, байт ва бандхоро ба хамдигар пайванд мезанад.
Аввалин намунахои бадастомадаи шеърии адабиёти форсй-точикй гувох бар онанд, ки хузури радиф дар шеъри ин мардум кабл аз кофия аст, ба таври дигар, накши кофияро дар шеъри кадими забони форсй-точикй радиф ичро мекардааст. Бо вучуди он ки накши радиф дар шеъри форсй-точикй хеле барчаставу муассир аст, назарияшиносони пешин дар таърифхои ба шеър додай хеш аз мавчудиятиин ин унсури шеър сарфи назар кардаанд. Ду таърифи машхури шеър, ки то имруз ахамияти худро аз даст надодааст, аз чумлаи таърифхоеанд, ки яке ба шеъри юнонй (мутакаддимон)ва дигаре ба шеъри араб (мутааххирон) мутаалик аст. Мутаасифона, таърифи алохидае, ки тамоми вижагихои шеъри форсй-точикиро фаро гирад, то кунун ба даст наёмадааст. Аз ин хотир, бо боварй метавон гуфт, ки Амир Хусрав яке аз аввалин шахсонест, ки ба вижагихои шеъри форсй-точикй ва хусусиятхои фаркунандаи он ба таври мушаххас таваччух зохир намуда, андешахои назарии чолиб ва кобили кабуле ироа доштааст. Аз чумла, дар бораи вучуди радиф ва мавкеи он дар шеъри форсй-точикй чунин менигорад:
«Хуччати савум он аст, ки шеъри арабй макаффост. Пас, агарчи баъзе мутаахирони порсиён дар ин чавлон радифро рокиби бодпои шеър гардонидаанд, аммо наздики араб он номахмуд аст ва арабй нест, онро аз кабили порей медоранд.
Акнун маро сухан дар шеърест, ки онро ба иборати арабй урабо мегуянд ва он шеър радиф надорад. Ва шеъри порей мукаффо ва мураддаф аст ва радиф пирояи шеър аст, ки чун дар мавкуфи кофия боз ояд, биорояд ва пирояи шеъри арабй агар кофия аст, он дар порей мавчуд аст. Аммо зеваре, ки шеъри порей дорад, яъне вишохи (гарданбанд) радиф, ки дар гулугохи кофия барбаста аст, абкори афкори араб аз он гардан натавонад афрохт» (3, в.12а).
Амир Хусрав таъкид месозад, ки радиф унсури зотии шеър набошад хам, пирояву орояи он буда, дар шеъри араб номахмуд аст. Корбурди радиф дар шеър, агар аз як тараф намоиши хунару тавоноии шоир бошад, аз тарафи дигар калима ва таркиботи мустакиле, ки хамчун радиф истифода мешавад, аз шоир такозо менамояд, ки барои онхо тасовиру мафохими зебову зиёди мутаносиб офарад. Ин амал боиси эчоди танаввуъ дар шеър гардида, ба арзишу мохият ва муассирии он меафзояд. Барои хамин хам Хусрав зикр менамояд, ки агар пирояи шеъри араб кофия бошад, шеъри форсй-точикй мукаффо ва мураддаф аст. У ба чихати бартарй бахшидани шеъри форсй-точикй аз шеъри араб радифро ба вишох-тасмаи чавохирнишону мурассаъ ё риштае аз чавохир, ки занон ба камар мебастанд ва ё ба гардан меовехтанд, шабохат дода, вокеъбинона ва мармуз ёдовар мешавад, ки гарданбанди радифи шеъри форсй-точикй дар гулугохи кофияи араб чунон барбаста мешавад, ки «абкори афкори араб» наметавонад аз он cap барафрозад. Шояд бад-ин сабаб бошад, ки баъдан арабхо дар асрхои XII-XIII, бо таклид аз шеъри форсй-точикй, радифро дар ашъори худ мавриди истифода карор доданд.
Рочеъ ба бартарии шеъри форсй-точикй аз шеъри арабй Амир Хусрав чунин меафзояд:
«Пас, чун шеъри порей ба хусни вазн ва латофати маънй ва издиёди радиф аз модари табъ зояд, ин хусни модарзодро кучо андоза бошад?
Акнун аз макоми даъвй ба махалли инсоф боз оям. Чунонки мо аз лутфи лафзи араб мункир натавонем шуд, эшон латофати вазни шеъри порсиро инкор натавонанд кард.
Байт:
Маро хар хуччате, к-омад ба суи хештан, гуфтам.
Ту хам гар хуччате дорй зи суи хеш, берун каш» (3, в. 18а).
Бидуни шак, андешахои назарии Амир Хусрав орй аз таассубу тарафдорй буда, маншаи илмиву тачрибй дорад. Аз хилоли гуфтахои у бармеояд, ки шеъри форсй-точикй бар се вачх-«хусни вазн.латофати маънй ва издиёти радиф» аз шеъри араб ручхон дорад. У шеър гуфтанро ба забони арабй дар мукоиса бо забони форсй-точикй осонтар дониста, барои собит сохтани ин нуктаи назар чунин менигорад:
«Порсиён ба табъи шоирй бар арабиён рочехаид. Аз ин руй, ки агар шоири афзал ва афсах аз Араб дар Форс ва Хуросон биравад, дар тарики форсиён фарасе натавонад ронд ва забонаш ба лафзи порей дуруст нагардад, аммо шоири порей агар ба идрок даррок бошад, хам дар шахрхои порсиён ба куввати тааллуми адаб ва фазл шеъри арабй тавонад гуфт... Агар ин шоири порей, бо вучуди тааллум ва фазл, дар Араб равад, худ фусахои Араб рохи биёбонхо гиранд. Замахшарй аз Хоразм буд, ки дар Араб аллома хитобаш карданд» (Хусрав 537, в.18а).
Аз оро ва назарй Хусрав ба чунин хул оса омадан мумкин аст, ки максуди вай аз назм гуфтану вазнро унсуру чавхари зотии он донистан вижагихои каломи манзум аст, на таърифи мантикиву фалсафии шеър. Аз ин чо бармеояд, ки у аз донишхову иттилооти вофире, аз кабили балогат, арузу кофия, лугат, таърихи адабиёт, анвои адабй, фалсафаву мантик, таърих, сабкшиносй, забоншиносй, чомеашиноей, равоншиноей, мардумшиноей, завки фархехта, унс бо шохкорихои адабиёт ва дигар улуми инсонй, ки аз мухимтарин василахои кори назарияпардоз махсуб мешаванд, бархурдор аст.
ПАЙНАВИШТ:
1. Араету. Фанни шеър. Муаллиф ва мутарчим Абдулхусайни Зарринкуб,- Техрон, 1378.-220 еах.
2. Давронов С. Сохти шеъри точикй. - Душанбе, 1976. - 25 еах.
3. Дехлавй, Амир Хусрав. Еуррат-ул-камол. Дастнависи китобхонаи Институти забон, адабиёт, шаркдшноей ва мероси осори хаттии АИ
4.умхурии Точикистон. - Раками 537
4. Хонларй, Парвиз Нотили. Вазни шеъри форей. - Техрон, 1345. -303 еах.
Взгляд Амира Хусраеа на метрику персидского и арабского стиха
Р. Тагоймуродое
Ключевые слова: персоязычная литература Индии, творчество Амира Хусраеа Дехлавй, аруз, сравнительное изучение персидской и арабской метрики стиха
В статье проведен анализ воззрений выдающегося персоязычного поэта и мыслителя Индии XIV века Амира Хусраеа Дехлавй на
метрику персидского и арабского ару за. На основе высказываний Амира Хусрава о роли и значении стихотворною метра автор делает вывод о том, что Амир Хусрав хорошо знал «Поэтику» Аристотеля.
Амир Хусрав, который прекрасно знал и персидский и арабский языки, после сопоставления некоторых аспектов персидско-таджикского стихосложения с арабской поэтикой пришел к выводу о том, что с точки зрения изложения тонких смыслов, украшения словесными смысловыми фигурами, метра, изящности и других необходимых элементов персидская поэзия не уступает арабской, а в некоторых вопросах превосходит её.
Amir Husrav's View in Reference to Metrics of Arabian and Persian Verse
R. Tagoymurodov
Key words: the literature of India written in Persian, Amir Husrav Dehlavi's creation, aruz, corporative studies of Indian and Arabic metrical verse
The author has conducted an analysis in reference to the views of the outstanding poet and thinker of India of the XlV-th century Amir Khusrav Dehlavi, who wrote in Persian, concerned with the metrics of Persian and Arabic verse. Proceeding from Amir Husrav's utterances about the role and significance of a verse metre the author comes to the conclusion that Amir Husrav knew well Aristotel's "Poetics".
Amir Husrav who had a perfect command in both Persian and Arabic after a correlation of some aspects of Persian-Tajik versification with Arabic poetics came to the conclusion that from the point of view of explication of subtle nuances, embellishment of metre with fine figures of sense, grace and other necessary elements Persian poetry doesn't concede to Arabic one and in some issues it even surpasses it.
