CC BY
10ЭОЖ 911.2:373.6 ГТАМР 39.29.15
ШЕТ АУДАНЫ ОРОНИМДЕР1НЩ КЕЩСТ1КТ1К ТАРАЛУЫНДАГЫ
ЗАЦДЫЛЬЩТАР
А.Е. Егинбаева * PhD, доцент, ^.Т. Сапаров г.г.д., профессор
«Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттыцуниверситет1» ЦеАЦ, Астана ц., Цазацстан E-mail: aeginbaeva@mail.ru
Мацалада Караганды облысы Шет ауданыныц жер бедерi ерекшелштерш сипаттай-тын оронимдер жYЙесi жетнде сез болады. Алуан тYрлi жер бедерi пiшiндерiмен ажыратылатын аумацтын, оронимдер жуйесшщ таралуы мен шогырлануынын, кещстжпк зандылыцтары, оротерминдердщ топонимдер ц^рамындагы белсендшт нацты деректер негiзiнде сараланып, кесте, карта жYзiнде дэлелдендi. Сонымен ца-тар ландшафттыц ерекшелiктерге негiзделген оронимдердщ типтiк турлершщ геогра-фиялыц атаулардагы бейнелену дэрежесi мен этимологиялыц зерттеулер жYргiзiлген.
Туй1н сездер: ландшафттыц жYЙе, ороним, жер бедер1 тшшдер^ метафоралыц термин-дер, геоморфологиялыц цалцандар, табигат жагдайы, индикатор-терминдер, Казацтьщ усац шоцысы, географиялыц тYсiнiк.
К;абылданды: 11.02.2023 DOI: 10.54668/2789-6323-2023-108-1-19-27
К1Р1СПЕ
Топонимия гылымында жер бетш кургак (аумак) жэне сулы жерлер (акватория) деп белу географиялык зацдылык. кургак жердщ жер бетшен жогары жаткан бедерi (тау, тебе, шокы, кырат, адыр жэне т.б.) мен темен жаткан бедерi (жазык, шукыр, ойпат, сай, ойпац жэне т.б.) ороним (гр. oros «тау»+ onoma «есiм») деп аталады. Оронимдер табиги нысандардыц нактылы атаулары ретшде кене атаулар катарына жатады. Ол атаулар ойконимдерге Караганда кебшесе теракты, езгерiске жиi ушырамайтын болып келедь Олардыц булай туракты болуы белгш бiр аймактагы топонимдердщ курамындагы кене субстраттык кабаттардыц сакталуын аныктау Yшiн де Yлкен септiгiн тигiзедi (Yeginbayeva A.Ye., 2015).
ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАРЫ МЕН ЭД1СТЕР1
Галым Е. Керiмбаев ^азакстан оронимдерiн лингвистикалык тургыда жан - жакты зерттеген. ^азак тшнщ тарихы мен
лексикологиясынан жэне географиялык, тарихи - этнографиялык тургыдан бай маглумат беретiндiгiн гылыми тургыдан толык дэлелдедi. Галым: «^азакстан оронимдерi мен орографиялык терминдершщ шыгу теп мен пайда болуы, дамуына туракты тYрде эсер етушi факторлар - географиялык орта (республика территориясындагы таулы жэне усак шокылы жер бедер^» мен казак этносыныц кеп гасырлык мэдени-тарихи, шаруашылык кэсiбiмен тiкелей байланысты кешпендi емiрi жэне де халыктыц экономикалык-шаруашылык, элеуметтiк
- мэдени "прлшнщ жер шаруашылыгы, ескi дiн т.б. жагдайлары себеп болды» деп жазады (Керимбаев Е.А., 1988).
Орографиялык терминдерге географ
- галымдар ГДоцкашбаев, Г.Ц. Медоев, Э.М. Мурзаев, белгш ономаст галымдар Т. Жанузак, Б.Н. Бияровтыц ецбектершде жан - жакты талкылау жYргiзiп, сипаттаган. Караганды облысыныц аудандары бойынша оронимдерiн зерттеген галымдардыц бiрi К.Д. Каймулдинова ез зерттеулершде оронимдердщ терминдiк курылымын аныктай отырып, топонимикалык белсендiлiгi
жогары терминдердi атап керсетп (Каймулдинова К.Д., 2010). Галым А.Е. Егинбаева Сарыарканыц жер бедерi пiшiндерi мен типт1к тYрлерiшц географиялык атаулардагы керiнiсi жэне этимологиясын жан - жакты талдап, зерттеу жYргiзген (Егинбаева А.Е., 2019).
ЗЕРТТЕУ ЖЭНЕ ТАЛЦЫЛАУ НЭТИЖЕЛЕР1
^азакстанныц баска облыстарындагы сиякты iрiлi - усакты таулар, усак шокылы, жоталы, тебе - тебешiктi жерлер Караганды облысында да баршылык. Облыста 2179 оронимдш атау бар. Соныц шшде 532 ороним атауы Шет ауданында кездеседi. Шет ауданы Сарыарканыц ощуспк, ощуспк - батыс аумагыныц дала белдемшде орналаскан. Жер бедерi усак шокылы, тебелi, белестi, аласа таулы, кыратты болып келедi. Ауданныц ощустшн Балкаш келi, шыгысын ^аркаралы тауларыныц сiлемдерi, ощуспк шыгысын ^ызыларай таулары, батысын Бетпакдала, ^ызылтау, Актау, Ортау таулар -пзбеа алып жатыр. Орта белшнде Бугылы, Тагылы, ^отыр, ^ызылтау таулары орналасып, Тектурмас шокыларымен аякталады (Saparov К.Т. et а1., 2017).
Г. ^оцкашбаевтыц пiкiрiнше, казак
халкыныц географиялык атаулардыц 72%-ын табигат жагдайды (жер бедерi, климат жэне т.б.), 28% халыктыц шаруашылыгы мен емiр салтын (кешпелi мал шаруашылыгы, егшшшк) керсетедi. «Жергшкп географиялык терминдер - кептеген географиялык атаулардыц этимологиясын аныктауда мацызды рел аткарады. Дэл осы терминдер топонимдердщ магынасын, оган эсер еткен табиги - географиялык, элеуметпк жэне т.б. туралы мэлiметтер бередЬ» (Конкашпаев Г.К., 1949). Географиялык нысандарга ат кою Yшiн халык ерекшелеп алган белгiлерi бул нысанды баскаларынан айкын ажырататындай болуы шарт, ягни топонимдердщ езi осы айырмашылыкты ажырату Yшiн койылады. Географиялык ортадагы табигат жагдайларын накты бейнелеуге топонимдер курамында болатын халыктык жэне жергшкп географиялык терминдер себепшi болады. Топонимика гылымында физикалык географияныц нысандарыныц титн, ландшафттык -белдемдiк ерекшелiктерiн, морфологиялык сипатын, шыгу тегiн сипаттайтын сездер тобын индикатор - терминдер деп атайды (Saparov К., Yeginbayeva A.Ye., СЫаЛи1а J., 2018). Зерттеу жумысында Шет ауданы жер бедерш сипаттайтын индикатор - терминдердi аныктадык (кесте 1).
Кесте 1
Шет ауданыныц оронимдершдеп индикатор - терминдер
Оронимдер Индикатор терминдер
Жер бетшщ кeтерiцкi бeлiгiн адыр, буйрат, биiк, жар, оба, тау, тас, тебе,
аныктатын шо;ы
Жер бетшщ темен жаткан белЫн сай, ой
аныктатын
Жер бетiнiц бейтарап бeлiгiн жер, сор, такыр, шубар,
аныктайтын
Орографиялык метафоралар айдар, ак, аяк, бас, бел, бор, жал, кара, коцыр, Кызыл, сары, тумсык
Табиги орта мен адамзаттыц шаруашылык эрекетi географиялык атаулардыц калыптасуы мен дамуында мацызды рел аткарады. Кешпелшер жайлау, кыстауларды жер бедерi пiшiндерiн, табиги
жагдайларын, еамдш жамылгысыныц эртYрлiлiгiн, су кездерш ескере отырып тацдаFан.КешпелiлерYшiнжербедерiтYрлерiн накты белгшеумен катар номенклатурадаFы жiктелуiн де бшп отыру мацызды болды.
Жер бедерш аныктауда (тус^ пiшiнi, кeлемi, eсiмдiк жамылгысы) кешпелшер аумактыц жер бедерiн сипаттайтын терминдер жYЙесiн калыптастырды (Сапаров К.Т. жэне т.б., 2020).
Шет ауданындагы оронимдердi «Казакстан Республикасыныц географиялык атауларыныц мемлекетпк каталогыныц» 6 томы материалдарыныц непзшде жYЙелеу жэне лексикалык - семантикалык тургыдан талдау аркылы жинакталган деректердi
статистикалык эдiс кeмегiмен ецдеуден етюздш (КР географиялык атауларыныц мемлекеттiк каталогы, 2016). Сарыаркадагы жер бедершщ басты сипаты эсiресе индикатор кызметiн аткаратын орографиялык терминдер аркылы бейнеленген. Аудан аумагындагы оронимдер курамында тас (62 атау), тау (40 атау), шокы (28 атау) терминдершщ басым тYрде атаулар жасауга катынасатынын аныктадык (сурет 1).
| ОРОНИМДЕР КАРТАСЫ
хГ/
ШАРТТЫ БЕЛПЛЕР ЕЛД1 мекендер Гидрография
Калалар - взендер
I аудаи орталыгы £) Квлдвр
Жолдар — Теы|р жолдар
_ Автомобиль
Аудакаык жолдары
баска елд| мекендер Шекаралар — Облыстык
г-
-Г"
-1
Казак Калканынын геоморфологиялы* аудандары
Сарысу-Тетз суайрытынын оилы-кырпы денудациялык жазыктары мен усакцкжылары Сарыарканын басты суайрыюык аласатаулы-усакшздылы кыраты
н Сарыаряаныч солтуст атслпжн
1-^ аласатаулар мен усакшокы
массиатер! бар турл| ойлы-кырлы тутырпы жаэыктары
Сарыарканыч онтустж ечслпмщ усакшокы массиатер! бар аласа _оилы-кырлы жадыты_
Сур.1. Аумактын оронимдер картасы.
Казактыц усак шокыларына енiп жаткан аумактардыц ощуспк-батыс бeлiгi аласа-шокылы, тeбелi болып келетiн калдык массивтер жер бедершщ пiшiнiне байланысты, «тас», «тау», «тeбе» терминiмен сипаталады. Тас - термиш 62 -ге жуык топонимдерде кeрiнiс тапты. Тас -термиш оронимдерде непзшен «катты, ягни тYп жыныс» деген магыналык жYктемеге сэйкес келедi (Конкашбаев Г.К., 1951). Тау
жыныстарыныц каттылыгы, пiшiне сэйкес келетш оронимдер: Берiктас, Шокпартас, Шойынтас, Коргантас, Керегетас, Сынтас тау атауларында кездесiп отыр. Ак, кара, адк, коцыр, сары сeздерi аркылы калыптаскан оронимдер тау жыныстарыныц тYсi аркылы ажыратылуы мYмкiн. Кейде кай атауда, кандай мэнде турганын аныктау Yшiн, жеке - жеке этимологиялык талдау кажет.
<тау шов;ы тебе I оба I жал адыр
Сур. 2. Шет ауданыныц жер бедерт сипаттайтын терминдердщ топонимдердег1 кершси
Тау деп айналасындагы жерден еде-yip кетерщю бшк жердщ жалпы атауы ата-лады. Оронимдерде жиi кездесетiн термин-нщ 6ipi- «тау» (40 атау). Бул терминге жер бедеpi пiшiнiн (Жалпацтау, Тартау, Текше-тау, ¥зынтау, Бшктау) жэне тау жыныста-рынан акпар беpетiн жэне тYсiн сипаттайтын (Ацтау, Квктау, Кызылтау, Сортау, Борлы-тау, Тастау, Каратастау) органикалык ДY-ниесхн(Карлыгаштау,Кабантау, ТYлкiлiтау) аныктайтын сездер пркескен деуге болады.
Шоцы - таудьщ, тебенщ ец биiк жеpi, немесе окшау турган тебелерге сэйкес келетш географиялы; термин. Карауылшоцы - тау 344 м, осы тебе аркылы кешпелшер багдар алу максатында койылган деп топшылаймыз. Карашоцы ороним курамындагы "кара" сезi тYсiн бiлдipy, тау, тас, шокылардыц окшау турган бшкпктерш накты керсету максатында айтылады. Нысанныц физикалык - географиялы; ерекшелштерш аныктайды. Кы-зылшоцы тау - 489 м, кыстау, кызыл тYCтi гpаниттi массивтеpiмен еpекшеленедi. Сон-дыктан, орографиялык теpминдеpдi жiктеyде басты белгi нысандардыц тYсi (жыныстары, кардыц жатуы т.б.) баска да ерекшелштер болганын ацгарамыз (Saparov K. et al., 2016).
Турю - моцгол тiлдеpiнде оба тер-минi шекаралык белгiнi бiлдipетiн тас y^ iндiсi, табигатка табыну белгiсi pетiндегi касиетп тас Yйiндiсi pетiнде колданылады (Энциклопедиялык аныктамалык, 2006). Моцгол топонимикасында оба терминшщ магынасы «тас Yйiндiсi, шекаралык бел-
ri», «актау орналаскан тау, тебе», «арнайы Yйiлген тас корымы» болады (Базылхан Б., 1984). Аумакта тарихи окигалар аркылы ка-лыптаскан обалар кептеп кездеседi. Шекаралык белп pетiнде «обалар», тастар, ойыс, шуцкыр журт iздеpi жайылымдардыц «кой бYлiк» немесе «ата бYлiк» корык жеpлеpдiц меншiктiк сипатын аныктаган. Бозоба тебе, Караоба тау, тебе, Коцыроба тау, Короба тау, Сарыоба тау, тебе, Шалоба тау, Шубароба тау, шоцы т.б. айтуга болады.
Е. Кеpiмбаевтыц дэлелдеyi бойын-ша ^азакстан оpонимдеpiнiц 20 - дан аста-мыныц курамында: кара, ац, цызыл, сары, ала, боз, цоцыр, цуба, шаган, жирен, улан, шубар, цу т.б. «тYстiк» сын еамдер кезде-седг ^азактыц географиялык атауларындагы тYP-тYCтi бiлдipетiн негiзiнен жайылымдардыц тYpiн белгiлеyге кызмет етедi деп жаза-ды (Кеpiмбаев Е.А. жэне т.б., 2007). ТYCке байланысты оронимдер аумактарда кептеп кездеседi. Мысалы, Ацтас, Ацтау, Ацшоцы, Ацтебе, Ацтасты, Карашоцы, Каратас, Караадыр, Коцырадыр, Коцырцызылтау, Коцыртебе, Кызылбшк, Кызылтау, Кы-зылшоцы, Кектас, Кектебе, Кекшоцы, Сарыадыр, Сарыбуйрат, Сарыезек, Сары-шоцы жэне т.б. атауга болады. Ак сезiмен байланысты аудан аумагында 31 ороним ушырасты. Олардыц барлыгы да географиялык тYCтi бiлдipедi. Осы тYCпен байланысты аталган географиялык жерлер ак тасты, ак топыракты, сорлы немесе борлы болып келедi жэне ак тYCтi есiмдiктеp мол еседi.
Кесте 2
Оронимдш терминдердщ топонимдер курамындагы белсендiлiгi.
Саны
Тебе атаулары
99 Агаш, Аццылы, Ацтасты, Ацыры, Алатас, Алцап, Ацбас, Ацгар, Аюлы, Ауыльный, Байыр, Балацтау, Батыс Алтайлы, Бел, Березовка, Бозоба, Борлыц, Бестау, Буйрат, Булацтау, БуркШтг, Жайлау, Жацсы, Жаман, Жаманнура, Жамантуз, Жеттвбе, Жол, Кабац, Казансор, Кар, Карабас, Карашоцы, Каратумсыц, Караоба, Каратас, K,аратYлкi, Карлыгаштау, Киприно, Квкжер, Квктау, Квквлец, Командный, Квмградыр, Койтас, Коцыртвбе, Корал, Космола, Косцудыц, Кемер, Кемтр, Кецгiр, Кецжар, Керегетас, Кшк, Кузек, Кузеулж, Кукла, Кунемшек, Курал, Кызыл, Кызылбшк, Кызылтау, Кызылшоцы, Мэцгi, Мойынты, Молодёжный, Нура, Ой, ОцтYстiк Ортатау, ОцтYстiк Кызылбшк, Резервный, Сай, Сайгац, Сайсу, Салбек, Сарыжал, Сарыцуыс, Сарыоба, Сарышоцы, Свободный, Сортау, Сынтас, Табацадыр, Тацыр, Тацжер, Тасжарган, Тасцоралы, Тастац, Тауыцбас, ¥зынтвбе, Уйтас, Улкенсор, Чернуха, Шеген, Школьный, Шойынтас, Шоцпартас, Шоладыр.
Саны Тау атаулары
387 Азат, Азбай, Айбат, Айдарлы, Агашжайлау, Ацбастау, Ацбуйрат, Ацдоцгал, Ацдомалац, Ацжал, Аццайцац — Койтас, Аццоян, Ацмая, Ацнар, Ацсары, Ацсецгiр, Ацтас, Ацтассауыц, Ацтасты, Ацтау, Ацтеке, Ацтвбе, Ацшагыл, Ацшоцы, Алабас, Алабасшоцы, Алабуга, Алацулан, Алтай, Алмалы, Алтуайт, Алтынсандыц, Алтынтапцан, Алшын, Амантай, Апандыбулац, Аралбай, Аралтвбе, Арцалыц, Арцарцамалган, Арцарлы, Атыгай, Аршалы, Айгыржал, Айгырушцан, Айтцантау, Айыртау, Айыр, Аяцтау, Эдшше, Элже, Эулие шоцы, Байцасцатау, Бала Айгырушцан, Бала Атыгай, Бала Койтас, Бала Конысбай, Бала Квсе, Балапан, Бала Толагай, Бала Айыр, Бап, Байкене, Байтвре, Бацай, Бататау, Бектау, Белцойтас, Берекеттау, Бержцара, Бержтас, Бесж, Бесжадыр, Бшктау, Бестау, Бествбе, Бесшоцы, Болаттау, Бвлек, Бвлекадыр, Бврiсоццан, Бошаццызыл, Борлытау, Бугылы, Бузаутвбе, БYйректi, Бурютуя, Бурма, Бутац, Дауын, Демеке, Двкейцызыл, Домалац, Доцгал, Дулыга, Егтбулац, Егтжол, Ектау, Емшiбай, Еркесай, Ешювлмес, Жагалбайлы, Жацсы Карабас, Жацсы Каражал, Жацсы Тагылы, Жалоба, Жалацашселтей, Жалпац, Жалпацадыр, Жалпацтау, Жаманжол, Жаманцарабас, Жаман цойтас, Жаман Кенелi, Жаманоюлы, Жаман Тагылы, Жамантас, Жамантау, Жанат, Жарцынбай, Жартас, Жартаскец, Жартыбайтас, Жасыл, Жекедоцгал, Жекежал, Желдтау, Жонды, Жосалы, Жуандыжол, Жуанцоцыр, Жуантвбе, ЖYндi, Жyндiоба, Жыланды, Жыланшыц, Жылцыбай, Жылышоцы, Игентас, Иiндiцызыл, ^мшж, Иса, Итауыз, Кабац, Кабацтаган, Кабантау, Кабыр, Казацбайжотатас, Казгансор, Казыццурт, Кайрацты, Кайрацты-Ацшоцы, Калдырма, Калмаццырган, Калпе, Камбаурай, Канжыгалы, Капал, Караагаш, Караадыр, Караала, KарааласYйiр, Карабас, Карабэйбше, Карабшк, Карабосага, Карабуйрат, Карабулац, Караганды, Караеспе, Каражал, Каракезец, Карацойтас, Карацырца, Караматац, Карамурын, Каравзен, Караой, Каратас, Каратастау, Kаратемiр, Каратженек, Каратвбе, Каратумсыц, Карауылтвбе, Карауылшоцы, Карашыц, Кар^алы, Кар^атас, Карсацбай, Касцаайгыр, Катпар, Кежеге, Келтшектас, Кенелi, Кецвлке, Кецшоцы, Кепкен, Кшкбай, Килыкентай Ацшоцысы, Ктджтвбе, Кiшi Арцарлы, Кiшi Сарыжал, Шшкене Карабас, Кожа, Козганбай, Койквл, Койтас, Коцынантас, Коцыр, Коцырадыр, Коцырбел, Коцырцызылтау, Коцыроба, Коцыртвбе, Коржынтвбе, Коргантас, Косдоцгал, Косцол, Космурын, Косшоцы, Котансор, Костанцол, Котыр,
Саны
Тебе атаулары
Котырселтей, Котыртас, Коянды, Коянши, Куан, Кудаша, Кужал, Квкаласацал, Квктас, Квктвбе, Квкшоцы, Квнбектас, Квсе, Кужал, Култай, Кулбике, Куммола, Кумола, ky.нтимес, Куроба, Курманаца, Кустас, Кутумсыц, Кушоцы, Кушщ Кыземшек, Кызыцтас, Кызыладыр, Кызылжар, Кызылсорац, Кызылсырт, Кызылтвбе, Кызылтау, Кызылшоцы, Маймац, Майтас, Манат, Манатай, Матац, Мэшур, Медеу, Митейсай, Музбелжон, Мурат, Мухамедия, Найза, Наршвккен, Наршоцы, Н1лд1, Нура, Нурвскен, Оба, Ойран, Орталыц, Ортасынтау, Орташоцы, Отар, Отау, Отцуыс, Оцтуст1к Болаттау, Оцтуст1к Кызылтас, Оцтуст1к Сарыбулац, Оцтуст1к Ушцара, Озенжал, Орцазац, Садыр, Саздыдоцгал, Сацалбай, Сансызбай, Сарыадыр, Сарыбас, Сарыбуйрат, Сарыц, Сарыматац, Сарыцулжа, Сарыоба, Сарывзек, Сарытау, Сарытерек, Сары Тоганбай, Сарышоцы, Сецг1р, Серек, Скала, Сор, Сорац, Сврелщ Сулушоцы, Сыздыц, Сын, Сымбыл, Сырт, Табацадыр, Тацыржота, Таццара, Тарац, Тарацтас, Тартау, Тас, Тасбас, Тасцоралы, Тастау, Тектурмыс, Текшетау, Теактас, Тецетай, Тес1ктас, Тиекбай, Т1леул1, Тогызбай, Толагай, Тёмная, Тубек, Туйесу, Туйетас, Тулкштау, Тынышбек, ¥зынбулац, ¥зынжал, ¥зынтау, ¥зыншоцы, Ук1жарцын, Уйтас, Улкен, Улкен Ацмая, Улкен Алабас, Улкенжал, Улкен Караоба, Урпек, ¥ста, Ушцара, Ушцудыц, Ушцызыл, Уштаган, Уштвбе, ¥ялы, Ханжолы, Черный Мыс, Шагыр, Шалоба, Шацырацтас, Шаушвк, Шауын, Шауыпкелдi, Шетшоцы, Шоцпартас, Шоцы, Шоцыбас, Шолацсецг1р, Шолацтулю, Шолтас, Шотан, Шубарайгыр, Шубароба, Шумац, Шунац, Шыбыцшанышцан, Шыгыс Керегетас, Шыгыс Уштвбе, Шыгыс Сусызтау, Шырын, Ыбырайдоцгал Саны Шокы атаулары
46 Айдарлы, Ацжал, Ацсорац, Ацтас, Ацтвбе, Ацузын, Ацшагыл, Ацшоцы, Аралтвбе, Аяцала, Аяцктдщ Багалыац, Байцасца, Байыр, Балацтау, Балталы, Басала, Бвлектвбе, Бозоба, Боранбай цойтасы, Борлыц, Бортас, Жалпацсары, Жерi, Казансынган, Карашоцы, Курайлы, Кырыцбас, Кырыцтас, Kimi Алабас, Квкшоцы, Митейтас, Ордабас, Ортаала, Сарыоба, Сарысу, Сорац, Сорбшк, Сортау, Тасшоцы, ¥зынжал, Урпек, Уштаган, Шiдер, Шойынтас, Шубароба
Ауданда кара сeзiне байланысты жа-салган оронимдер саны eте ^п. Бул сeзден жасалган оронимдер непзшен географи-ялык тYCтi бiлдiредi. Сонымен катар кара термиш «карапайым», «аса бшк емес» магы-насында да колданылады. Аудан жершде осы сeзге байланысты 48 ороним кездеседь Г. Коцкашбаевтыц пшршше, кара геогра-фиялык термин ретшде казiр жеке колда-нылмайды. Бiрак та оронимдер курамында eзiнiц байыргы «тау», «тeбе» магынасында сирек те болса ушырасады (Конкашпаев Г.К., 1949). Мысалы: Берккара, Yшкара, Тацкара. Осыдан оронимдер курамындагы кара сeзi
алгашкы компонентте tyc пен рецк магына-сын /аньщтауыш/, ал екiншi компонентте тау, тебе магынасын /зат/ бiлдiретiнiн байкадык.
Сарыарка ещршде коцыр деп бетш-де еамдш есетш топыракты тебелердi атай-ды. ^оцырлар кыста малга жаксы жайылым бола алады. Осы tyc^ байланысты ауданда 8 ороним бар. Олардыц кебi тYCке жэне географиялы; ерекшелiгiне байланысты аталган. А. Эбдiрахманов осы коцыр сезiн моцгол тiлiндегi хонхор//хонхур сезiнiц ды-бысты; тургыдагы езгерген тYрi деп кара-стырады (Эбдiрахманов Э., 1975). Моцгол-ша хонхур - «ой, шуцкыр, YЦгiр, сай, жыра»
магынасын бiлдiредi. ^ызыл тYC атауы ау-дан территориясында 18 оронимде кездесп. Негiзiнен жер бедершщ децес тшшдершщ атауларында калдык массивтер мен аласа тауларда таралган кызыл тYCтi граниттер-ге катысты болса, ойыс, тегiс жер бедерi жагдайында кызыл тYCтi шегiндiлермен байланысты атауларда кездеседг К.Д. Кай-мулдинова бул ещрлерде кызыл лексемасы-ныц жергшкп ландшафт ерекшелiгiне байланысты семантикалык ыгысуы жYргенiн аньщтаган: оронимдерде постпозицияда туратын кызыл жалпы «кызыл тYCтi жы-ныстардан туратын, жер бедершщ децес тшшЬ> магынасындагы семантикалык рецк-ке ие болады (Каймулдинова К.Д., 2010).
Г. ^оцкашбаев кек терминшщ екi магынада колданылатындыгын керсеттi: 1. «жасыл жайлау»; 2. «кек шепп ойпац, сулы жер» (Конкашпаев Г.К., 1949). Аудан жершде кездесетiн кейбiр оронимдердiц магынасын осы екiншi топка жаткызамыз. Сары сезiне байланысты атаулар географиялык жер бе-дерiне емес, сол жердеп есiмдiктер тYсiне байланысты аталган. Бул ецiрдегi Сарыелке атауы да осы еамдштер дYниесiнiц тYсiне байланысты болуы мYмкiн. Себебi, бул елкеде кектемде бтк шыккан шеп жаз, кYЗ, кыс ай-ларында жэне кектем шыкканда да сап-сары болып жатады. Сары терминiне байланысты аудан жершде 21 ороним кездесп (кесте 2).
ЦОРЫТЫНДЫ
Оронимдердiц курамындагы термин-дер жер бедерiнiц жштелу сипатын дэл бейне-лейдi, бул мэлiметтер табигатты пайдалану барысында мацызды болып табылады. Оро-нимдердiц пайда болу себебьгасырлар бойы дала бойын мекен еткен кешпендiлердiц сол далада шурайлы жерлер iздеп, боска кеше бермегенiн, ездерiнiц табигат туралы угым^сшшн шыцдап, сол табигатты ру-хани элемше айналдыра бiлгенiнiц айгагы деп айтуга болады. Ертедегi адамдар жер бедершщ жаратылысын тYсiне алмаса да, эртYрлi ландшафттарды шаруашылык мак-сатта орынды пайдаланган. Осындай фак-торлардыц сабактастыгына назар аудара отырып, ещрдщ оронимиясы табигат, жа-
ратылыс зацдылыктарымен айкын ажыра-тылган жYЙе ретшде карастыруга болады.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Эбдграхманов Э. Топонимика жэне этимология. - Алматы: Еылым, 1975. - 207 б.
2. Базылхан Б. Монгол - казах толь. - Элгий, 1984. - 886 б.
3. Егинбаева А.Е. Сарыарка топоними-касы. - Алматы: ССК, 2019. - 224 б.
4. Жерщнщ аты - Елiмнiц хаты. Эн-циклопедиялык аныктамалык. - Алматы: Аруана Ltd ЖШС, 2006. - 808 б.
5. Каймулдинова К.Д. ^азакстанныц аридп аумактарыныц топонимиясы: Монография. -Алматы.: «Te-Color» баспасы, 2010. - 280 б.
6. КеримбаевЕ.А. Лексика-семантическая типология оронимии Казахстана. Автореф. дис. ... канд. филол. наук. - Алма-Ата, 1988. - 24 с.
7.Кер1мбаевЕ.А., ТыеубердиевБ.М., ДYйсенбi К.Т. Ощуспк ^азакстанныц топонимикалык кещстш.-Шымкент:КггапЖШС,2007.-352б.
8. Конкашпаев Г.К. Казахские народные географические термины. Автореф. дис. ... канд. филол. наук. - Алма-Ата, 1949. - 15 с.
9. Конкашбаев Г.К. Казахские народные географические термины // Изв. АН Каз. ССР, сер. географ. - 1951. - Вып.3. - С. 3-47
10. ^азакстан Республикасыныц географи-ялык атауларыныц мемлекетпк каталогы. Караганды облысы.бтом. - Алматы, 2016. -311 б.
11. Сапаров К.Т., Егинбаева А.Е., Абдуллина А., Нурпейсова А.М. ^азакстанда топони-миканыц географиялык багытыныц калып-тасуы мен даму жолдары. Научный периодический журнал «Вопросы географии и геоэкологии». №»4. - Алматы, 2020. - Б. 67-75.
12. Saparov K., Yeginbayeva A.Ye., Aralbekova M., Atasoy E., Kizilgaoglu A., Wendt Jan A. The role of GIS mapping method in toponymy research. EBSCO. Uludag Universitesi, Fen Edebiyat Fakultesi, Sosyal Bilimler Dergisi жэне Dogu Cografya Dergisi, Turkey. Yil: 19, Sayi: 30, 2016/1. - P. 11-18.
13. Saparov K., Yeginbayeva A.Ye., Chlachula J. Toponymy of the ancient Sary-Arka (NorthEastern Kazakhstan). QUAESTIONES GEOGRAPHICAE. ISSN 0137-477X, elSSN 2081-6383. 37 (3), 2018. - P. 35-52.
14. SaparovK.T., YeginbayevaA.Ye., Nurgalieva G.Zh., Kulzhanova S.M., Atasoy E., Wendt Jan A. The question of Kazakh national and geographical toponymie as a potential factor of tourism development. GeoJournal of Tourism and Geosites. ISSN 2065-0817, E-ISSN 2065-1198.Year X, no. 1, vol. 19, May 2017, p.115-125.
15. Yeginbayeva A.Ye., Saparov K.T., Atasoy E. Toponymie Approach to the Study of Landscape Dynamics. Oxidation Communications. - Bulgaria, Sofia. -Vol. 38, - No 4A, 2015. - P. 2302-2312.
REFERENCES
1. dbdirakhmanov d. Toponimika zhane etimologiya. - Almaty: Fylym, 1975. - 207 b.
2. Bazylkhan B. Mongol - kazakh tol'. - elgii, 1984. - 886 b.
3. Eginbaeva A.E. Saryarrça toponimikasy. - Almaty: SSK, 2019. - 224 b.
4. Zherirçnirç aty - Elimnirç khaty. Entsiklopediyalyrç any^tamaly^. - Almaty: Aruana Ltd ZhShS, 2006. - 808 b.
5. Kaimuldinova K.D. ^azarçstannyrç aridti aumarçtarynyrç toponimiyasy: Monografiya. -Almaty.: «Te-Color» baspasy, 2010. - 280 b.
6. Kerimbaev E.A. Leksika-semanticheskaya tipologiya oronimii Kazakhstana. Avtoref. dis. ... kand. filol. nauk. - Alma-Ata, 1988. - 24 p.
7. Kerimbaev E.A., Tileuberdiev B.M., Dyisenbi K..T. OrçtYstik ^azarçstannyrç toponimikalyrç kerçistigi. -Shymkent:KitapZhShS, 2007.-352b.
8. Konkashpaev G.K. Kazakhskie narodnye geograficheskie terminy. Avtoref. dis. ... kand. filol. nauk. - Alma-Ata, 1949. - 15 p.
9. Konkashbaev G.K. Kazakhskie narodnye geograficheskie terminy // Izv. AN Kaz. SSR, ser. geograf. - 1951. - Vyp.3. - P. 3-47
10. ^aza;stan RespublikasynyH geografiyaly; ataularyny« memlekettik katalogy. ^ararandy oblysy. 6 tom. - Almaty, 2016. - 311 b.
11. Saparov K.T., Eginbaeva A.E., Abdullina A., Nurpeisova A.M. ^aza;standa toponimikanyH geografiyaly; barytynyH Kalyptasuy men damu zholdary. Nauchnyi periodicheskii zhurnal «Voprosy geografii i geoekologii». №4. - Almaty, 2020. - B. 67-75.
12. Saparov K., Yeginbayeva A.Ye., Aralbekova M., Atasoy E., Kizilgaoglu A., Wendt Jan A. The role of GIS mapping method in toponymy research. EBSCO. Uludag Universitesi, Fen Edebiyat Fakultesi, Sosyal Bilimler Dergisi zhane Dogu Cografya Dergisi, Turkey. Yil: 19, Sayi: 30, 2016/1. - P. 11-18.
13. Saparov K., Yeginbayeva A.Ye., Chlachula J. Toponymy of the ancient Sary-Arka (NorthEastern Kazakhstan). QUAESTIONES GEOGRAPHICAE. ISSN 0137-477X, elSSN 2081-6383. 37 (3), 2018. - P. 35-52.
14. Saparov K.T., Yeginbayeva A.Ye., Nurgalieva G.Zh., Kulzhanova S.M., Atasoy E., Wendt Jan A. The question of Kazakh national and geographical toponymic as a potential factor of tourism development. GeoJournal of Tourism and Geosites. ISSN 2065-0817, E-ISSN 2065-1198.Year X, no. 1, vol. 19, May 2017, p.115-125.
15. Yeginbayeva A.Ye., Saparov K.T., Atasoy E. Toponymic Approach to the Study of Landscape Dynamics. Oxidation Communications. - Bulgaria, Sofia. -Vol. 38, - No 4A, 2015. - P. 2302-2312.
ЗАКОНОМЕРНОСТИ РАЗМЕЩЕНИЯ ОРОНИМОВ ШЕТСКОГО РАЙОНА
А.Е. Егинбаева * PhD, доцент, ^.Т. Сапаров д.г.н., профессор
НАО «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева», г. Астана, Казахстан E-mail: aeginbaeva@mail.ru
В статье рассмотрена система оронимов, характеризующих особенности рельефа местности Шетского района Карагандинской области. Пространственные закономерности распространения и концентрации системы оронимов территории, различающиеся разнообразными формами рельефа, активность оротерминов в составе
топонимов были дифференцированы на основе фактических данных, подтвержденных в таблицах и картах. Также была определена степень выраженности типичных видов оронимов в географических названиях на основе ландшафтных особенностей, проведены этимологические исследования.
Ключевые слова: ландшафтная система, оронимы, формы рельефа, метафорические термины, геоморфологические щиты, состояние природы, термины индикаторы, Казахский мелкосопочник, географическое понятие.
REGULARITIES OF THE PLACEMENT OF ORONYMS OF THE SHET DISTRICT
A.Ye. Yeginbayeva * PhD, associate professor, K.T. Saparov doctor, professor
NAO «L.N. Gumilyov Eurasian National University», Astana, Kazakhstan E-mail: aeginbaeva@mail.ru
The article considers the system of oronyms that characterize the features of the terrain of the Shetsky district of the Karaganda region. The spatial patterns of distribution and concentration of the oronym system of the territory, which differ in various landforms, and the activity of orotermines in the toponyms were differentiated on the basis of actual data confirmed in tables and maps. The degree of expression of typical types of oronyms in geographical names was also determined on the basis of landscape features, and etymological studies were conducted.
Keywords: landscape system, oronyms, relief forms, metaphorical terms, geomorphological shields, state of nature, indicator terms, Kazakh upland, geographical concept.
