CC BY
16ЭОЖ 911.2(574.31) ГТАМР 39.29
ШЕТ АУДАНЫНЬЩ ГИДРОНИМДЕР ЖYЙЕСIН ЗЕРТТЕУДЩ ГЕОГРАФИЯЛЬЩ НЕГ1ЗДЕР1
А.Е. Егинбаева* PhD, доцент, ^.Т. Сапаров г.г.д., профессор
Л.Н.Гумилев атындагы Еуразия ¥лттъщуниверситет1, Астана, Цазащстан E-mail: [email protected]
Мацалада Караганды облысы Шет ауданыныц гидронимдер жYЙесi зерттелiп, 250-ден астам гидронимиялыц атаулар мен терминдерге талдау жасалынды. Дала жэне шелейт зонасыныц шекарасында орналасцан аумацтыц табигат жагдайлары мен ландшафт ерекшелштершен мол ацпарат беретш гидронимдердщ мацызы жан-жацты сипаттал-ды. Гидронимдiк атаулар жергiлiктi жердщ кещстжпк сипаттамасын беретш бiрден-бiр белгi жYЙесi цызметiн атцарады. Зерттеу барысында гидронимиялыц атаулар топта-стырылып, аумацтын, гидронимдер картасы нацты деректер негiзiнде цурастырылды.
Туй1н сездер: гидронимдер жYЙесi, табиги орта, микрогидроним, зерттеу эдютер^ лимно-ним, потамоним, табиги су кездер^ жасанды су нысандары.
Кабылданды: 24.12.2022 DOI: 10.54668/2789-6323-2022-107-4-52-61
К1Р1СПЕ
Гидрологиялыц нысандарга
цойылган атауларды топонимиканыц iрi саласыныц бiрi - гидронимия зерттейдi. Гидронимия грек тшнде «гидро» - су, «оним» - атау деп аударылып, ягни су атаулары деген угымды бiлдiрiп, езендер мен келдер, батпацтар, булацтар мен кудыцтар т.б. гидрологиялыц нысандар атауларыныц цалыптасуын зерттейдi. Эр тшде цолданылатын гидронимдер езiне тэн гидрографиялыц терминдер арцылы жасалады жэне ол терминдер су нысандарыныц турлерш керсетiп турады.
Су цорларын цоргау дэстYрi ерте заманнан бастау алады, кене заманныц езiнде халыцтар табигат цорыныц сарцылатынын бiлгеннен кейiн, табигаттан тек цана ала бермей, оныц орнын толыцтырып, цайтадан цалпына келуше кемектесу керектiгiне кездерi жеткен. Казац халцында халыцтыц табигат цоргау дэстYрi ертеден бастау алып бiздерге жеткен (Достай Ж., Мэмбеталиев К., 2005).
Жергшкп жердщ табиги ортасына бешмделу арцылы жер бедерiн, климат ерекшел^ерш, су кездерiн аныцтау, есiмдiк жамылгысы, жайылымдардыц егжей-
тегжейлiгiн бiлiп пайдалануда цазацтардыц кешпелi емiрi ыцпал еткен. Табигат жагдайыныц цолайсыздыгынан туындайтын цауш-цатерден малды аман алып цалуда ландшафт ерекшелштерш белгiлеу арцылы жYзеге асырды. Кешпелшердщ кYн керiсiне жергiлiкгi жердщ табиги жагдайы: жер бедерi элементтер^ гидрография жэне климат ерекшелiктерi, еамдш жамылгысыныц цурамы жэне жабайы ацдар да септiгiн тигiзген (Конкашпаев Г.К., 1951). Климат пен гидрографиялыц жагдайды сипаттайтын атаулардыц цалыптасуы шаруашылыцты игеруде мацызды рел атцарган.
ЗЕРТТЕУ ЭД1СТЕР1 МЕН БАСТАЩЫ МАТЕРИАЛДАР
Адамдардыц алгашцы цоныстары су нысандары мацында болгандыгын цазiргi кездегi тарихи - археологиялыц деректерден байцаймыз. Сондыцтан да адамзат тарихында ец алгашцы географиялыц терминдер мен атаулар су нысандарымен байланысты болган деп болжауга болады.
Су нысандары атауларына (гидронимдер) гидрографиялыц
терминдер непз болады.
Гидронимдер курамындагы термин аркылы су нысандарыньщ турш, сипатын жэне т.б. ерекшел^ерш аныктаймыз. Галым Н.В. Подольская гидронимдердi келесiдей турлерге ажыраткан: потамонимдер (езен атаулары), лимнонимдер (кел атаулары), гелонимдер (батпак атаулары), пелагонимдер (тещз жэне оныц белштершщ атаулары) (Подольская Н.В., 1988).
Непзп зерттеу эдiстерiне сипаттау, тарихи, лексикалыц-географиялыц,
салыстырмалы - географиям ыц, лингвистикалыц, этнографиялыц,
статистикалыц, картографиялыц,
геоацпараттыц (ГАЖ) эдютер жатады. Кез-келген топонимикалык зерттеулерде бул эдiстер колданылады. Сонымен географиялы; багыттагы топонимикалык зерттеулерде непзшен географиялы; гылымдарда колданылатын эдiстер басым сипат алады. Атап айтсак, Э.М. Мурзаев,
Е.М. Поспелов, В.С. Жекулин т.б. кецеспк галымдардыц эдiс-тэсiлдерiн айтуга болады.
Казакстан аумагында гидронимдер жуйеа В.Н. Попова, Т. Жанузаков, Г.Б. Мадиеваныц зерттеулерiнде лингвистикалык тургыда, Г. Коцкашбаев, Ж.Д. Достай, К.Д. Каймулдинова, А. Омарбекова, Э.Е. Аяпбекова, КТ. Сапаров, А.Е. Егiнбаева, А.Г. Абдуллинаныц зерттеулерiнде географиялык тургыда талкыланды. «Казакстан Республикасыныц географиялык атауларыныц мемлекеттiк каталогыныц» 6 томы материалдарыныц негiзiнде Шет ауданыныц аумагында 253 гидронимдер жуйеа жинакталды (КР географиялык атауларыныц мемлекетпк каталогы, 2016). Гидронимдер курамына потамонимдер саны - 106 атау, лимнонимдер - 10 атау, микрогидронимдер - 137 атаумен (80 - булак атауы, 57 - кудык атауы) негiзделген (сурет 1).
Сур.1. Шет ауданыны
ЗЕРТТЕУ НЭТИЖЕЛЕР1 МЕН ТАЛЦЫЛАУ
Шет ауданыныц басты езендерi: Шеру-байнура, Жаксы Сарысу, Жаман Сарысу, Мой-ынты, Атасу, Жэмш^ Талды, Есен. Шерубай-нура - Нура езенiнiц coлтYCтiк салаларыныц ец ipici. Эзен орта агысында Тогалы, Жаксы Бугылы, БYЙpектi жэне Тектурмас таулары-ныц арасынан етш, осы таулардан бастауын алатын Талды, Шопа, Туматай езендерш езiне косып алады. Шерубайнураныц узын-дыгы 177 км, су жинау алабыныц ауданы -
(гидронимдер ЖYйесi.
12,8 мыц шаршы шакырым. Шерубайнура жогаргы белiгiнде негiзiнен таулы-шокылы аудандардыц жарыкшакты суларымен корек-тенедi, ал Нурага куяр тусында кец ацгарда агатын дала езенi Сокырдыц сортацды суын косып алады. Шерубайнураныц жылдык агыны 84 млн м3/с - ге жетедь Атау дара магыналы екi сезден жасалган, бiрiншi Ше-рубай сыцары кiсi есiмiнен жасалган. Ол кене тYркi тiлiндегi шери, алтай тiлiндегi черу - «эскер», «армия» дегендi бiлдiретiн сез, ал уйгыр, езбек тiлiнде шерик деп ата-лып, «эскер, колбасшы» деген магына бередi.
Бул сезге цазац тшндеп бай сезi цо-сылып кiсi есiмi жасалган. Ал гидроним-нщ екiншi Нура сыцарын зерггеушiлер монголдыц жыры дегендi бiлдiретiн сезi деп тYсiндiредi (ЖYнiсов Д., 1991).
Жацсы Сарысу взен1 - Караганды об-лысы Шет жэне Жацаарца аудандары жерiмен агып етедi. ¥зындыгы 113 км, су жиналатын алабы 3510 км2. Сарыарцаныц ортацгы бель гiндегi Бугылы, Жацсы Тагылы тауларынан басталады да Сарысу езенше оц жагынан цуяды. Кар жэне жер асты суларымен цорек-тенедi. Жогаргы жагында арнасы тар келедь Сага тецiрегiнде кецейiп, жайылмасы цалып-тасады. Iрi салалары - Ацсу (40 км), Нарбац (28 км). Жылдыц орташа су агымы 0,33...0,67 м3/с. Караша - сэуiр айларында музы цатады. Агынын реттеу жэне шабындыцты келдетiп сугару Yшiн Нарбац саласы цуйган жерiнен шагын беген салынган. Жацсы жэне сары + су сездерiнен жасалган. «Непзп Сарысу езенiн цурайтын Yлкен сала» угымын беретiн атау.
Жаман Сарысу - езен. Сарыарцаныц батыс белшндеп Жацсы (1081м), Шетшоцы (904 м) жэне Байназар (1046 м) тауларыныц етегiнде бастау алып, Кектiц келiн жарып агады да Атасу кентi тусында Сарысу езенше сол жагынан цуяды. Эзен Сарысу алабында, Шет жэне Жацаарца аудандары жерiмен агып етедi. Салалары: Курманаца, Жаманезек (39 км), Караганды (38 км), Кайрацты (36 км), Сулуайса (30 км) жэне т.б. ¥зындыгы 155 км, су жиналатын алабы 9200 км2, жылдыц орташа су агыны 0,6 м3/с. «Негiзгi Сарысу езенiн цурайтын кiшi сала» магынасындагы атау.
Мойынты - СолтYCтiк Балцаш алабында, Шет ауданы жерiмен агатын езен. Кызылтас тауыныц оцтYCтiк етегiндегi булацтардан басталып, Балцаш келiне жет-пей тартылып цалады. Оныц узындыгы 167 км, су жиналатын алабы 3640 км2, орташа су агыны 0,27 м3/с. Мойын (зат есiм) + ты ( зат еамнен сын еам тудыратын журнац) тулга-ларыныц бiрiгуiнен жасалган атау. Мойын сезi кертеген тYркi тiлдерiнде: ногай, ца-рацалпац, езбек, тYркмен, алтай, эзербайжан т.б. мойнак, моюн, бойун нусцаларында то-понимдер цурамында термин ретiнде жш цолданылады (Мурзаев Э.Н., 1984). Зертте-ушi ЕДоццашбаев бул атауды езенмен бай-
ланыстырып «жiцiшке, мойынга уцсас»,- деп тужырымдайды (Конкашпаев Г.К., 1949).
Атасу - Сарысу алабындагы, Жацаарца жэне Шет аудандары жерiмен агатын езен. Кызылту - ¥зынжал (Эзенжал) тауларындагы булацтардан бастау алып, АцтYбек ауылынан теменiректе Сарысуга цуяды. ¥зындыгы 177 км, су жиналатын алабы 5920 км2. Ата жэне су сездершщ бiрiгуiнен жасалып, «Yлкен су, негiзгi езен, езен басы» деген магынадагы атау.
Жэмшг - Кызылтас тауларыныц оцтYCтiк беткешнен бастау алып, Балцаш келiнiц солтYCтiгiндегi Кекдомбац келiнiц тусында цумга сшш кететiн езен. Эзен Сол-тYCтiк Балцаш алабында, Караганды облы-сыныц Ацтогай жэне Шет аудандарымен агып етедь ¥зындыгы 117 км, су жиналатын алабы 1150 км2, жылдыц орташа су агыны 0,86 м3/с. Жамшы атауымен мэндес. «Терец, езек жерлер» магынасындагы жам сезiмен сабацтас болуы керек, -шы кене тYр-кi тiлiнде «су, шыц» магынасына ие. «¥л-кен су», «агын су», «терец езен» угымда-рына келедi (Т. Жанузац жэне т.б., 1989).
Талды взенг - Шет ауданы жерiмен агады. ¥зындыгы 71 км, су жиналатын алабы 1730 км2. Талды Карагаш тауыныц солтYCтiк - батыс беткейiндегi булацтардан басталып, Нураталды ауылынан теменде, Байпац цо-расы тусында Шерубайнура езенше цуяды. Ацгары кец, арнасы кебше тiк жарлы. Ацсы, Байцасца атты салалары бар. Жер асты, жа-уын-шашын суымен толыгады. Сагасындагы жылдыц орташа су агымы 1,00 м3/с. Эзен-нiц булай аталуы, оныц жагасыныц талды, тал-шiлiктердiц цалыц есушен аталса керек.
Есен - Нура алабында, Абай жэне Шет аудандары жерiмен агатын езен. Арца-лыц тауыныц оцтYCтiк - батыс сшемдершен басталып, Есенкелдi ауылыныц тусында Нура езенше цуяды. ¥зындыгы 85 км, су жиналатын алабы 3430 км2, жылдыц орташа су агыны 0,12 м3/с. Ру атынан цойылган атау.
Талдыеспе - Космурын тауларыныц ощуспк - шыгыс белiгiнде, Шет ауданын-дагы езен. Тал (зат еам)+ды ( сын есiм цо-сымшасы)+еспе (зат есiм) тiркестерiнен жасалган атау. Тал ескен, жер бетше шыгып жатцан еспе - су деген магынадагы атау.
Топоним курамындагы еспе сыцары геогра-фиялык термин ретiнде колданылады. Ка-закстанныц эр аймагында аздаган жергiлiктi ерекшелштер бар. ОцтYCтiкте еспе деп кумга катыстырып айтады, жел турганда кетершп, есiлетiн кумдары еспе кум дейдь Орталык Казакстанда еспе сезi кебшде су нысанда-рына байланыстырып айтылады, Г. Коцкаш-баев еспе терминш «кектемгi су тасу кезiн-де арнасын катты шайып, жазда тартылып жылымдарга (карасу) айналып кететiн езен» ретшде карастырады (Конкашбаев Г.К., 1951).
«Муцыр» сезi эртYрлi нысандарга ор-так атау болып табылады. Мукыр - езен атауы, оныц кыска екендшн бiлдiредi. П.С.Паллас, А.И. Левшин ецбектершде «мукор» калмак сезi жылганыц кып-кыска атына сэйкес ке-летiнiн атап керсетедi (Левшин А.И., 1996). Е. Койшыбаевтыц пiкiрiнше, атау тYркi тай-паларыныц атынан койылган болуы мYмкiн деп болжайды (Койшыбаев Е., 1985). Г. Е. Коцкашбаев бул атау «келте, ешкайда куймай, айдалага сшш, жогалып кететiн езен» мэнiн бередi деп жазды (Конкашпаев Г.К., 1949).
Кара, ак сездерi гидронимдер кура-мында жиi кездесiп эртYрлi магынада айтылады. Шет ауданында кара тYCке байланы-сты гидронимдер саны - 20 (Караеспе взеш, Каражартас вз., Карамыс - 2 вз., Каравзек вз., Карасай вз., Каратал вз., Карасу вз., Ка-рамола - 2 булагы, Каравзек бул., КараYцгiр бул., Карацудыц цудыгы), ак тYCке байла-нысты - 17 (Ацбастау вз., Ацсу - 2 вз., Ацв-зек вз., Ацсай вз., Ацбулац бул., Ацсайбулац бул., Ацсорац бул., Ацтасты бул., Аццудыц цуд., Аццулыц цуд., Ацдала цуд., Ацтвбе цуд.), сары тYCке байланысты - 8 (Жацсы Сарысу вз., Жаман Сарысу вз., Сарыбулац вз., Сарыквл квлi, Сарыбулац бул.), кызыл тYCке байланысты - 5 (Кызылжартас вз., Кызылцой вз., Кызылцац кв., Кызылбулац бул., Кызылцайнар цуд ), кек тYCке байланысты - 3 (Квктiцквлi кв., Квкатсойган бул., Квкцудыц цуд.) кездеседь Аталган тYCтерге байланысты сездер тYрлi жер бедерi атаула-ры мен географиялык атауларга ^ркесе оты-рып, гидронимдш атауга айналды. Непзшен олар гидронимдердщ тYр-тYсiн, сипатын бiл-дiредi. Академик А. Н. Кононов «кене тYркi тiлiнде ак, кара сездерi тYCтi гана бiлдiрiп
коймай, белгiлi бiр магынага ие болады. Ак
- «агу, агын», кара - «кара жер», ягни Аксу
- «аккан, агын су» бiлдiредi» десе (Кононов А.Н., 1954), Е. Койшыбаев тYCтi бiлдiретiн ак, кара, ала, жирен, кек, сары сиякты сез-дердщ тYCтен баска езiндiк магынага ие екендшн дэлелдедi (Койшыбаев Е., 1985). Галым Э. М. Мурзаев Карасу, Карабулак гидроним-дерiндегi кара сезi «карапайым», «жай, эн-шейiн» деген мэнге ие деп жазды. Сонымен катар Кекбулак, Кеккудык, Кекезен, Кек-тума сиякты гидронимдiк атаулардыц курамындагы кек тYCтен баска «аспан, тэцiрi» мэнiн бiлдiрсе, Сарыбастау, Сарыбулак, Сарысу, Сарыкел атауларындагы сары // сар сезi «кец», «байтак», «Yлкен»; ал тYркi - моцгол тiлдерiнде «сара», «айкын», «ашык» бш-дiредi деп атап еткен (Мурзаев Э.Н., 1984).
Эзеннщ тYсi жер бедер^ топырак жа-мылгысына байланысты ак, кара, кек тYCтi езендер жогарыдан караганда бiрден бай-калады. Сарыезек езен атауы, кектемде ерь ген кар суымен коректенiп, лайлы тYсi сары болып керiнетiндiктен аталса керек. Аксу
- Бугылы тауларыныц батысында, Шет ау-даныныц езендершщ бiрi. Зерттеушiлердiц пiкiрiнше, Аксу атауы судыц «ак тYсiн» бiл-дiрмейдi, «оныц агынын, тау басынан ез ар-насыныц темен карай агып келетiн кардыц суы» екенiн керсетедi (Мурзаев Э.Н., 1984).
Микрогидронимдерге кептеген
аныктамалар В.В. Радлов ецбектершде бершп, тYрiк тшнде сейлейтiн халыктар-дыц ортак атаулардыц уксастыгын зертте-ген (Радлов В.В., 1899). Кешпелi мал шару-ашылыгымен шугылданган тYркi - моцгол тшдес тайпалар су кездерiне ерекше мэн бере отырып, кастерлеген. В.А. Казакевич моцгол жэне тYрiк халыктарында кешпелi мал шаруашылыгымен айналыскандыгын атай отырып, «булац», «цудыц» терминiн жиi атап керсеткен (Казакевич В.А., 1934). Казак терминдерi баска да тYркi халыкта-рыныц географиялык терминологиясы-ныц курамында Э.М. Мурзаевтыц ецбек-терiнде талданды. География гылымы тургысынан казак географиялык термин-дерiн алгаш рет топтастырып, магынасына аныктама берген ЕД. Коцкашбаевтыц зерт-теу жумыстарыныц алатын орны ерекше.
Микрогидронимдерге жататын булац атаулары: жер бедер^ тYсi, дэмi, цасиетше, цозгалысына, цудыц келемi, терецдiгi орна-ласцан жерiне, сонымен цатар дши наным, оцига, есiмдiк, жануарлар, адам, ру-тайпа атына байланысты цойылады. Зерттеу ны-санына айналган Шет ауданы аумагында та-
биги су кездерше жататын 80 атау, жасанды су кездерш негiздейтiн 58 атауды аныцтадыц. Гидронимдер цурамындагы терминдердiц нацты табигат жагдайларымен байланысын аныцтау мацсатында бiз Шет ауданыныц гидронимдер цурамын аныцтадыц (сурет 2).
Сур. 2. Шет ауданы гидронимдер1ндег1 терминдердщ сандыц кврсеткштери
Шет ауданы гидронимдер цурамындагы терминдердщ Yлес салмагын талдау барысында топоним цурауда бел-сендi (булац, цудыц), белсендiлiгi ор-таша (су, езек) жэне белсендшп темен (сай, кел, ащы) терминдер аныцталды.
Аумацта кецiнен таралган гидрологи-ялыц нысандардыц бiрi - булацтар. Булацтар тау бектерлер^ ацгарлар мен езен жайыл-малы, сагалар мен салаларда шогырланган. Табиги су кездерiн зерттеу барысында ацпа-раттыц мазмуны мен табигат жагдайларын-дагы таралу зацдылыцтары аныцталды.
Булац, цудыц атаулары цазацтыц дэстYрлi шаруашылыгында жиi кездесiп, ерекше орын алады. Булац, цайнар, бастау, кез, жылга, тума атаулары аймацтарда жш кездеседi. Г. И. Донидзе зерттеулершде «булац» тYрiк жэне тYркмен тшнде «чеш-мэ», езбекше «чашма», башцурт - татар тiлiнде «шишмэ», «Чишмэ», басца тYркi тiлдес халыцтарда «булэк», «булак» жэне «царасуг» фонетикалыц тургыдан булац, цайнар, квз, жылга атауларына сэйкес ке-
летiнiн атап керсеткен (Донидзе Г.И., 1985).
Аудан бойынша булац (55 атау) тер-миншщ гидронимдер цурамында ец кеп кездесуш аласа таулар мен усац шоцылар, денудациялыц жазыцтар жагдайында жер Yстi сулардыц негiзгi кезi булацтар бола-тындыгымен тYсiндiруге болады (сурет 3).
Жергшкп географиялыц атауларда кездесетiн езен тармагын немесе ескi ар-наны взек деп атайды. Ацвзек, К^аравзек, Жаманвзек взен атаулары тYCтен басца жер бедер^ суыныц цасиетi арцылы ерекше-ленiп отыр. Е. Койшыбаев тYCтi бiлдiретiн ац, цара, жирен, ала, кек, сары сездерiнiц тYCтен басца езiндiк магынага ие екендь гiн дэлелдеп бердi (Койшыбаев Е., 1985).
А^ывзенезенатауыезенсуыныццаси-етiнаныцтаптуздылыFыженiндехабарбередi. Ащы термиш арцылы цалыптасцан езен - келдер жаFасындаFы сортацды ойыстар-да туз бен CYЙгiш есiмдiктер еседь
Мундай есiмдiктер жамылFы-сы малды семiрту Yшiн жацсы азыц болып табылады.
Сур. 3. Шет ауданыныц микрогидронимдер картасы (цурастырган К.Т. Сапаров).
Г. Коцкашбаев ащы терминш (мал ащыда жатыр) жайылымдык термин ретiнде карастырады. Ащы термиш Ащыезен, Ащы-су, Ащыкудык, Ащыайырык топонимдерi су-дыц химиялык касиетiнен мол акпар бередi. Гидрографиялык сай терминiне галым Е. Керiмбаев былай аныктама бередi: орографи-
ялык негiзде калыптасып, лексеманыц узак эволюциялык Yдерiске ушырап, тасты жазык, арна, езен, жылга т.б. магынаны бiлдiретiнiн жэне олардыц жер бедерiнiц теменп белiгi-нен агып шыгып езара байланыста жатка-нын айтады (кесте 1) (Керимбаев Е.А., 1995).
Кесте 1
Гидронимдш терминдердщ топонимдер цурамындаFы белсендiлiгi
Саны
Эзен атаулары
106
Айнасу, Аймаш, Айса, Акбастау, Аксу2, Аккшк, Акезек, Аксай, Алабас, Алабуга, Алтуайт, Апарсу, Аршалы, Атасу, Ащыайырык, Ащыезен, Ащысу, Аккелкора, Апарсу, Байкара, Бабан, Батык, Байкаска, Бала Шщери, Бесбалдак, Белкойтас, Берекеттi, Бидайык, Боялысай, Былкылдак, Дария, Есен, Егiндiб¥лак, Еюмыстай, Еспе, Жагайбайлы, Жаксы Сарысу, Жаманезек, Жаман Сарысу, Жамансай, Жаркынбай, Жартас, Жэмшi (Жаман, ^арасай), КYшiк, ^айракты, ^арабидайык, Караганды, ^араеспе, ^аражартас, ^арамыс2, ^араезек, ^арасай, ^аратал, ^ойкел, ^оржар, ^оспак, ^осбешт, ^уланшат, ^урманака, ^улык, ^ызылкой, ^ызылжартас, ^арабулак, ^аракудык, ^арасу, Кiндiккескен ^арасу, КYшiк, Манак, Мэдинэ, Мойынты, Момынай, Муктар, Мукыр, Нарбак, Наршеккен, Нуртайезек, взек, взен, Сабаксу, Сарыжанкашкан, Сарыбулак, Сарыезек, Сатык-^арезек, Сулуайса, Сулу Манака, Сарык, Талды, Талдыеспе, Тескенсу, Тiкенектi, Туматай, ¥зынагаш, ¥зынбулак, Yнiрек, Шажагай, Шалгынбай, Шерубайнура, Шиезек, Шолакеспе, Шопан, Шортанды, Шотан, ШYмек, Шыгыр.
Саны
Квл атаулары
10
Айнабулак, Айнатай, Басынкел, Бидайык, Кесiк, Кектщкел^ ^ызылкак, ^арасу, Сарыкел, Такырбулак
Саны
Булак атаулары
80
Айнабулак, Алтыапан, Акбулак, Аксай, Аксайбулак, Аксорац, Аскарбулак, Актасты, Байгасан, Байдаш, Бэкенбулак, Белкудык, Бiрайна, Былкылдак, Егiнжал, Елшiбек, Егiндiбулак, Ергендiбулак, Ешкiаман, Дарыккудык, Жаманкудык, Жанаскудык, Жарыккудык, Жолдас, Жыланды, Керегетасбулак, Керуенбулак, Кiндiкбулак, ^айкацбулак, ^айракты, ^араагашбулак, ^арамола2, ^араезек, ^араYцriр, ^аскабулак, ^аштал, ^осбулак, ^осбереке, ^ызылбулак, Керуенбулак, Кшксу, Кiндiкбулак, Кiндiккескен ^арасу, Кекатсойган, Кепжал, Майлыбулак, Майнабулак, Молалыбулак, Милыбулак, Мойынсу, МYкiбай, Ожарсу, Ортабулак, Сазбулак, Сакаубулак, Сарыбулак, Сасыкбулак, Суыкбулак, Табак, Табакбулак, Такырбулак2, Тасапан, Тасбай, Тасбулак2, Тасжарган, Тастыбулак, Текебайбулак, Тогандыбулак, Тербулак, ¥зынбулак, Yйбулак, Yлкенбулак, Yцiрек, Yшбулак, Yштарау, Шортанды, Шолакбулак
Саны
Кудык атаулары
57
Аккудык, Аккулык, Акбулак, Акдала, Актебе, Алакудык, Апанкудык, Ащыкудык, Байдэулет, Баршатшен, Бешткудык, Булаккудык, Екiжолкудык, Жаксыкудык, Жацакудык2, Жаманкудык, Дарыккудык, Жерiкудык, Кенжебай, Кецкудык, Кеккудык, Келiкожа, Кепшокыр, Керкудык, ^амыскудык, Кдракудык, ^аскабулак, ^ораз, ^оскудык, ^ошкайнар, ^удьщтуз, К^ызылкайнар, Майкудык, Молалы, Молалыбулак, МутыртYбек, Нэдiр, Ногайказган, Ортакудык, Сарыбулак, Сорбулак, Соркудык, Суыкбулак, Суыккудык, Талпакбулак, Тастыапан, Тастыкудык, Терецкудык, Туздыкоскудык, Туздыкудык, Yлкенжол, Yлкенсор, Yлкенши, Шайкудык, Шикудык, Шукудык
ЦОРЫТЫНДЫ
Караганды облысыныц орталык бель гш алып жаткан Шет ауданыныц гидрони-миясы кYPделi курылымымен жэне кещспк-тiк таралуымен ерекшеленедi. Гидронимдiк атауларды курайтын терминдер мен баска да сездер жергшкп ерекшелiктерге: жер бедершщ сипатына, тау жыныстарыныц курамы мен курылысына, климат пен гидро-логиялык жагдайга, органикалык ДYниенiц шаруашылык Yшiн мацызды элементтерь не де байланысты болады. Бiздiц зерттеу-лерiмiзде Шет ауданы бойынша гидронимдер жYЙесi карастырылып (кел, езен, микроги-дронимдер т.б.), кесте жэне карта жузшде берiлiп накты деректер аркылы дэлелдендi. Эзен атауларында су кездерiн пайдалану жYЙесi дэстYрлi мал шаруашылыгыныц бiр-шама жаксы дамыганын ангартады. Казак халкыныц кепжылдык тэжiрибесi мен емiрi гидронимдерде айрыкша iз калдырды. Шет ауданы бойынша 106 езен, 10 кел, 57 кудык, 80 булак атаулары аныкталды. Корытын-дылай келе айтарымыз кудык, булак, кез, кайнар т.б. микрогидронимдер топтамасы аудан аумагындагы гидронимдер жYЙесiнiц непзш курайтыны аныкталынып, негiзгi геоэкологиялык нысандар болып табыла-тынын ацгартты. Казiргi тацда Шет ауданыныц су нысандары атауларыныц жасалу жолдары мен шыгу тарихы туралы накты деректердi жинактап, зерттеу кажеттiлiгi мацызды болып отыр. Су атауларыныц эти-мологиясын зерттеуде лингвистикалык, та-рихи кезкарастармен катар, географиялык непздерш де ескерген жен деп санаймыз.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Донидзе Г.И. Об аффиксальном словоо-бразе в тюркской топонимии // Ономастика Востока. - М., Наука 1980. - С. 89-97.
2. Достай Ж., Мэмбеталиев К. Казакта-ну жэне топонимика. Казактану ерiсi: оку куралы / ред. Ж. Молдабеков. - Ал-маты: Казак университетi, 2005. - 204 б.
3. Жанузац Т., Айтбаев О., Абдiрахманов А., Эбыцасымов Б. Орталык Казакстанныц жер-су аттары. - Алматы: Еылым, 1989. - 256 б.
4. ЖYнiсов Д.Эзен - кел атаулары. - Алматы: Казакстан, 1991. - 129 б.
5. Казакевич В.А. Современная монгольская топонимика. - Л., изд. АН СССР, 1934. - 34с.
6. Керимбаев Е.А. Казахская ономастика в этнокультурном, номинативном и функциональном аспектах. - Алматы, 1995. - 248 с.
7. Конкашбаев Г.К. Казахские народные географические термины. Автореф. дис. ... канд. филол. наук. - Алма-Ата, 1949. - 15 с.
8. Конкашбаев Г.К. Казахские народные географические термины // Изв. АН Каз. ССР, сер. географ. - 1951. - Вып.3. - С. 3-47
9. Кононов А.Н. О семантике слов «кара» и «ак» в тюркской географической терминологии // Известия отд. общ. наук АН ТуркССР / Вып 5., 1954. - С. 83-85
10. Казакстан Республикасыньщ географиялык атауларыныц мемлекетпк каталогы. Караганды облысы. 6 том. - Алматы, 2016. -311 б.
11. Крйшыбаев Е. Казакстанныц жер-су аттары сездш. - Алматы, 1985. - 256 б.
12. Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких орд и степей. - Алматы: Санат, 1996. - 656 с.
13. Мурзаев Э.Н. Словарь народных географических терминов. - М: Мысль, 1984. - 653 с.
14. Подольская Н.В. Словарь русской ономастической терминологии. 2-изд., пе-рераб. и доп. - М.: Наука, 1988. - 192 с.
15. Радлов В.В. Опыт словаря тюркский наречий. - СПб. 1899. - Т. 2, ч. 1. - 340 с.
REFERENCES
1. Donidze G.I. Ob affiksal'nom slovoobraze v tyurkskoi toponimii // Onomastika Vostoka. - M., Nauka 1980. - р. 89-97.
2. Dostai Zh., Mdmbetaliev K. Kaza^anu zhane toponimika. KazaKtanu erisi: оки Kyraly / red. Zh. Moldabekov. - Almaty: Kazaк universiteti, 2005. - 204 р.
3. ZhanYzaц T., Aitbaev O., Abdirakhmanov A., dbíl^asymov B. Ог1л1ук Kazaкstannyц zher-su attary. - Almaty: Fylym, 1989. - 256 р.
4. ZhYnisov D. Gzen - kel ataulary. -Almaty: Kaza^tan, 1991. - 129 р.
5. Kazakevich V.A. Sovremennaya mongol'skaya toponimika. - L., izd. AN SSSR, 1934. - 34 р.
6. Kerimbaev E.A. Kazakhskaya onomastika v etnokul'turnom, nominativnom i funktsional'nom aspektakh. - Almaty, 1995. - 248 р.
7. Konkashbaev G.K. Kazakhskie narodnye geograficheskie terminy. Avtoref. dis. ... kand. filol. nauk. - Alma-Ata, 1949. - 15 р.
8. Konkashbaev G.K. Kazakhskie narodnye geograficheskie terminy // Izv. AN Kaz. SSR, ser. geograf. - 1951. - Vyp.3. - р. 3-47
9. Kononov A.N. O semantike slov «kara» i «ak» v tyurkskoi geograficheskoi terminologii // Izvestiya otd. obshch. nauk AN TurkSSR / Vyp 5., 1954. - р. 83-85
10. Kazakstan Respublikasynyn geografijalyk ataularynyn memlekettyk katalogy. Karagandy
oblysy. 6 tom. - Almaty, 2016. - 311 р.
11. Koishybaev E. ^aza^stannyH zher-su attary sezdigi. - Almaty, 1985. - 256 р.
12. Levshin A.I. Opisanie kirgiz-kazach'ikh, ili kirgiz-kaisatskikh ord i stepei. - Almaty: Sanat, 1996. - 656 р.
13. Murzaev E.N. Slovar' narodnykh geograficheskikh terminov. - M: Mysl', 1984. - 653 р.
14. Podol'skaya N.V. Slovar' russkoi onomasticheskoi terminologii. 2-izd., pererab. i dop. - M.: Nauka, 1988. - 192 р.
15. Radlov V.V. Opyt slovarya tyurkskii narechii. - SPb. 1899. - T. 2, ch. 1. - 340 р.
ГЕОГРАФИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ИЗУЧЕНИЯ СИСТЕМЫ ГИДРОНИМОВ
ШЕТСКОГО РАЙОНА
А.Е. Егинбаева* PhD, доцент, К.Т. Сапаров д.г.н., профессор
НАО Евразийский национальный университет им. Л. Н. Гумилева, г. Астана, Казахстан E-mail: [email protected]
В статье изучена система гидронимов Шетского района Карагандинской области, проведен анализ более 250 гидронимических названий и терминов. Всесторонне охарактеризовано значение гидронимов, дающих обширную информацию из природных условий и особенностей ландшафта территории, расположенной на границе степной и полупустынной зон. Гидронимические названия служат единственной знаковой системой, которая дает пространственное описание местности. В ходе исследования были сгруппированы гидронимические названия и составлена карта гидронимов территории на основе фактических данных.
Ключевые слова: система гидронимов, природная среда, микрогидронимы, методы исследования, лимноним, потамоним, природные источники воды, искусственные водные объекты.
GEOGRAPHICAL BASIS FOR STUDYING THE SYSTEM OF HYDRONYMS
OF THE SHET DISTRICT
A.Ye. Yeginbayeva* PhD, associate professor, K.T. Saparov doctor, professor 1NAO L. N. Gumilyov Eurasian National University, Astana, Kazakhstan E-mail: [email protected]
The article studies the system of hydronyms of the Shet district of the Karaganda region, analyzes more than 250 hydronymic names and terms. The significance of hydronyms, which provide extensive information from the natural conditions and landscape features of the territory located on the border of the steppe and semi-desert zones, is comprehensively characterized. Hydronymic names serve as the only sign system that gives a spatial description of the area. In the course of the study, the hydronymic names were grouped and a map of the hydronyms of the territory was compiled based on actual data.
Keywords: system of hydronyms, natural environment, microhydronyms, research methods, limnonym, potamonym, natural water sources, artificial water bodies.
