CC BY
0Гидрология
ЭОЖ 556.5
М. М. Молдахметов1, Л. К. Махмудова2, А. Б. Мырзахметов3
:Г. f. к., биология, ауылшаруашыльщ мамандыктар, география жэне туризм кафедрасынын менгерушiсi (Тараз инновациялык-гуманитарлык университет^ Тараз, Казахстан)
2т- •
Г. f. к., оку-эдютемелж жумыс, Fылым жане халыкаралык ынтымактастык жвнiндегi проректор (Тараз инновациялык-гуманитарлык университетi, Тараз, Казакстан) 3PhD, су ресурстары зертханасынын аFа Fылыми кызметкерi (География институты, Алматы, Казакстан)
ШЕЛЕК ЭЗЕНШЩ ЖЫЛДЬЩ АГЫНДЫ УЛЕСТ1Р1М1
Аннотация. Макалада Шелек взеншщ жылдык аFынды Yлестiрiмi аFынды режимi бузылмаFан жэне бузыотан кезендер Yшiн есептелдi. Шаруашылык iс-эрекеттер денгейi эртYрлi кезендердiн жылдык аFынды Yлестiрiмi взара салыстырылды. Еш кезеннiн аFынды Yлестiрiмiн маусымдар бойынша салыстыру бойынша алыютан нэтиже 1984-2015 жж. су тасу кезещнщ аFынды Yлесi 1929-1983 жж. салыстырFанда 15,5 % жоFа-рылаFанын кврсеттi. Ал аFынды тутынуды шектейтш жэне шектемейтiн маусымдарда тиiсiнше 14,3 жэне 1,35 % твмендеген.
Тушн свздер: жылдык аFынды Yлестiрiмi, шектеушi кезен, шектеушi маусым, климат, суы мол жылдар, суы аз жылдар.
Kipicne. Жылдык аFынды улеспр1м1 жвшндеп мэл1меттер маусымдык, айлык немесе дека-далык реттеу бвгендерш жобалау кезшде, кепшдш бершген ец аз немесе ец жоFары су вт1мш аныктау ушш, келш тусетш судыц жэне су тутыну тецдеспгш баFалау ушш кажет. Жылдык аFын-ды улеспр1м1 бойынша бвгеннен кепшдш бершген су мвлшершщ бершетш шамасы, электр энергиясын внд1ру, бвгеннен бершетш аFынды сипатын реттеу белгшенедь Бул курылыстыц квлемш, курылыска куйылатын каржы квлемш аныктайды. Жылдык аFынды улест1р1мш есепке алу СЭС-тарды б1р энергожуйеге б1р1кпру кез1нде, олардыц экономикалык тшмдшгш арттырады. Жылдык аFынды улеспр1м1 жвшндеп деректер су басудан корFану шараларын эз1рлеу, суландыру, внд1рют1к жэне шаруашылык сумен камту шараларын эз1рлеу кезвде пайдаланылады. Турл1 су шаруашылыFы шараларын жобалау кез1нде жылдык аFынды улест1р1мш есептеу квпжылдык бакылау материалдарыныц непзшде, ал бакылау деректер1 жок болFан жаFдайда жанама эдютер бойынша орындалады.
Климат - взендер аFындысыныц жылдык улест1р1мш айкындайтын басты фактор. Олардыц сипаттамаларыныц шшен аFынды фазасын айкындайтын факторларFа атмосфералык жауын-шашын, булану жэне ауа температурасы, сондай-ак олардыц жыл маусымдары бойынша улеспр1м1 жатады. Кандай да б1р климаттык фактордыц басым тусу1, аFындыныц осы немесе баска фаза-сыныц квлемш, узакты^ын жэне тусу уакытын аныктайды. Мысалы, солтуспкте кыста кардаFы су коры шамасыныц улкен болуы, квктемп су тасу кез1ндеп аFынды кабаты шамасыныц улкен болуына алып келед1, ал жаз айларында булану шамасыныц аз болуы алапка тускен жацбырдыц есебшен судыц сабасынатускен кезецдеп аFындысыныц жоFары децгейде туруына колайлы жаFдай туFызады.
Эзен алаптарында журпзшетш шаруашылык ю-эрекеттер алуан турл1. Шелек взеншщ су непзшен Су шаруашылыFы шаралары кешендершщ басым бвлш взендер аFындысын жэне алаптыц су тецдеспгш реттеуге баFытталFан. Бвгендер турFызудыц нэтижесше твменде жаткан учаскелердщ аFындысы тузуленедь ЫлFалдылыFы жеткшкп зоналарда бвгендер аFындыны жылдыц суы мол маусымдарынан суы аз маусымарына кайта улест1ру ушш турFызылады.
Шаруашылыщ мукгаждыщтар ушш алынатын жэне булануга кететiн шыгын салыстырмалы турде улкен емес. Сондыщтан бегеннен темен орналаодан тустамаларда агындыныц жыл iшiнде айтарлыщтай тYзетiлуi бащалады.
Шелек езендершщ жылдыщ агындысына адамныц шаруашылыщ iс-эрекетiн аныщтау Yшiн жиышъщ интеграл ^исыщтары тургызылды (1-сурет).
1-сурет - Шелек езеш - Малыбай бекетшщ 1929-2015 жж. аралыгы бойынша орташа жылдъщ су етамдершщ жиышъщ интеграл кдсыгы
Шелек езендерi бойынша тургызылган орташа жылдыщ су епмдершщ жиышъщ интеграл ^исыщтарын талдау мынаны керсеттi: Шелек езенiнде жылдыщ агынды режимi суармалау ма^са-тында Бартогай су ^оймасынан алынган судыц эсерiнен айтарлыщтай бузылган. Бартогай су ^ой-масы ауыл шаруашылыгына ^ажетп су ^орын жинакгау Yшiн еткен гасырдыц 1980 жылдарынан бастап салына бастап, 1986 жылы толыщ пайдаланылуга берiлдi. Толыщ су келемi 320 млн м3, пайдалы су келемi 250 млн м3. Шелек езеншщ Малыбай бекетшщ тустамасында жылдыщ агынды 8,3 % жогарылаган. Демек, жылдыщ агынды Yлестiрiмiне де эсерi тиген.
Шелек езеншщ жылдыщ агынды Yлестiрiмiн маусымдарды жина^тау эдiсi бойынша есептеу. бзендердщ жылдыщ агынды Yлестiрiмi ец алдымен климаттыщ факторлармен аныщталады: алап^а тYсетiн жауын-шашынныц режимiмен, мелшерiмен, муздыщтар мен жогаргы ^ар ^абаттарыныц еруi кезiндегi ауа температурасымен, су жинау алабы жамылгы бетiнен буланатын ылгалмен, сон-дай-а^ жер бедершщ алаптыц гидрогеологиялыщ ерекшелiктерiмен аныщталады. Булардан бас^а, кейбiр езендердщ жылдыщ агынды Yлестiрiмiне жазгы кезецде суармалауга алынатын судыц мелшерi де эсерiн тигiзедi.
Шелек езеш, оныц салалары созылмалы кектемп жазгы жэне жазгы су тасумен, салыстырмалы мол сулы жазгы-^зп жэне суы аз ^ыс^ы сабалыщ кезецмен сипатталады. Шелек езенiнде жылдыщ агындыныц негiзгi белiгi мамыр-^ыр^йекте айлары аралыгында етедi (72 %).
Шелек езеш бойынша айлыщ жэне маусымдыщ агынды Yлестiрiмi 1929-2015 жж. аралыгы бойынша есептелдь Жылдыщ агынды Yлестiрiмiн айлар жэне маусымдар бойынша есептеу Yшiн жылдыщ агынды мен су тутынуды шектеушi кезецдердiц агынды шамаларыныц ^амтамасыз-дыщтары ез ара тец деп алынатын ^агидага негiзделген В. Г. Андреяновтыц маусымдарды жи-на^тау эдiсi ^олданылды [1]. Бул эдю бойынша жылдыщ агынды Yлестiрiмiн есептеу теменде берш-ген тэртiп бойынша жYргiзiлдi.
1. Эрбiр жыл ею кезецге: шектеушi кезец (сабалыщ кезец) жэне шектемейтш кезец (су тасу кезещ) болып екiге белiнедi. Ал шектеушi кезец ез кезегiнде су тутынуды шектейтш жэне шекте-
мейтш болып маусымдарга белшедь Кыс^ы маусым мен суы аз кезендi ажыратып тастамас Yшiн, есептеу кезiнде кунпзбелш жыл емес сушаруашылыгы жылы (осы жылдьщ су тасуы басталган айдан келесi жылдыц су тасуы басталганга дейiн) ^арастырылады. Сипаттыщ маусымдардыц шека-расы ^атац белгiленедi жэне барлыщ жылдар Yшiн айга дейiн децгелектенш туращы етiп алынады.
2. Жыл, шектеушi кезец жэне маусымдар Yшiн ^амтамасыздыщ ^исыгын тургызу ар^ылы эртYPлi ^амтамасыздыщтагы агынды шамалары аныщталады.
3. Шектемейтш кезецнщ агынды шамасы жылдыщ агынды мен шектеушi кезец агындысыныц айырымы тYрiнде, ал шектемейтiн маусымныц агындысы шектеушi кезец мен шектеушi маусым агындыларыныц айырымы бойынша аныщталады.
4. Эрбiр уш маусымныц агынды шамалары кему ре^мен орналастырылады да сулылыгы эртYPлi уш: суы мол (25 %), сулылыгы орташа (50 %), суы аз (75 %) топ^а белшедь
5. Сулылыгы эртyрлi эрбiр топтыц айлыщ агындылары орташаланады. Маусым i™i yлестiрiмiн тегiстеудi болдырмау yшiн, агындыны орташалау кyнтiзбелiк айлар бойынша емес, эрбiр маусым бойынша кему ре^мен орналастырылган агынды шамалары бойынша жузеге асырылады.
6. Сулылыгы эртyрлi топтар бойынша маусымдыщ агындыныц yлесi тyрiнде салыстырмалы айлыщ агынды yлестiрiмi есептеледi. Деректер ^атарда ец жш кездесетiн айга жат^ызылады.
7. Айлар бойынша жылдыщ агынды yлестiрiмi жылдыц агындыныц yлесi тyрiнде есептеледь Осы ретпен есептелген жылдыц агынды yлестiрiмi Шелек езенi - Майлыбай бекетi бойынша берiлдi.
Шелек езеншщ су режимi ерекшелiктерi жэне езен агындыларыныц басым жагдайда ^андай ма^сатта (энергетика, суармалау, сумен ^амту) пайдаланылатындыгы ескерiлiп, есептiк сулбаны жасау кезшде эртyрлi шектеушi кезецдер ^абылданды.
Шелек езеншщ жылдыщ агынды yлестiрiмi.
Шелек езеншщ Малыбай тустамасындагы орташа айлыщ су етiмдерiнiц бiртектiлiгiн тексеру ушш жылдыц жэне 12 ай бойынша орташа айлыщ су етiмдерiнiц жиынтыщ интеграл ^исыгы тур-гызылды. Айлар бойынша тургызылган орташа айлыщ агынды ^атарыныц жиынтыщ интеграл ^исы-гыныц графигi кернектi болу yшiн 2 айдан белшш бiр суреттте берiлдi (2-сурет).
Шелек езенi - Малыбай бекет бойынша 1929-2015 жж. аралыгы бойынша тургызылган орташа айлыщ су епмдершщ жиынтыщ интеграл ^исыгын талдау. Орташа айлыщ су етiмдерiне Бартогай бегенiнiц эсерi ^атты бай^алады. 1983 жылдан бастап интеграл ^исыгында кейбiр айлар-да ^исыщтыц темен ^арай, кейбiр айларда жогары ^арай багытталуы бай^алады. вткен жылдыц ^азан айынан бастап бегенге агынды жина^тау журпзшедь Агынды жинау келесi жылдыц наурыз айына дейiн жyргiзiледi. Оны суреттен ай^ын керуге болады. Казан айында бегенге су алу аса ^ар-^ынды жyргiзiлмейдi. Караша айынан наурыз айына дешн келесi жылы ауылшаруашылыгын сумен тура^ты ^амтамасыз ету ушш бегеннщ ^азаншувдырын суга толтыру ^ар^ынды жyредi. Ал сэуiр айынан шiлдеге дейiн бегенге жиналган су егшдштер мен шабындыщтарды суармалау yшiн беген-нен теменде орналас^ан елдi мекендерге жiберiледi. Шiлде, тамыз жэне ^ыркуйек айларында интеграл ^исыгында езгерю бай^алмайды. Бул айлардыц агынды татары бiртектi. Агынды бегенге ^ар^ынды жиналган айларда орташа айлыщ су етiмi 1983 жылдан бастап 2015 жылга дейiн ^алыпты агындымен салыстырганда 30-32 % темендеген. Ал бегеннен теменге су бершген айлары орташа айлыщ су етiмдерi ^алыпты агындылармен салыстырганда сэуiр жэне мамыр айларында 24-26 % кетершген. Ал маусым айында 20 % кетершген.
Шелек езеш -Малыбай бекетiнде бай^алган орташа айлыщ су етiмдерi ^атарына адамныц ша-руашылыщ iс-эрекетiнiц эсерi 1983 жылдан басталгандыщтан, шартты-табиги кезец ретiнде 19291983 жылдар кезецi алынды. Ал 1984-2015 жылдар аралыгы агынды режимi бузылган кезец деп есептеледi. Сонымен Шелек езенi-Малыбай бекетiнiц жылдыц агынды yлестiрiмiн есептеу екi кезец ушш: шартты табиги кезец 1929-1983 жж., бузылган кезец 1984-2015 жылдар кезещ бойынша журпзшдь
Шелек езеш - Малыбай бекет yшiн су шаруашылыгы жылы ретiнде V-IV аралыгы, су тасу кезещ V-IX, шектеушi кезец ретшде - X-IV алынды. Шектеушi маусым ретiнде III-IV айларыныц аралыгы алынды (1-кесте).
2-cypex - Шeлeк e3em - Maлыбaй бeкeтшщ оpтaшa atabi^ cy exi^epimR жиынтьщ HKreppan кдоьиы
(1929-2015 жж.)
1-кесте - Шелек езеш - Малыбай бекетшщ жылдьщ агынды Yлестiрiмi (жылдьщ агындыныц Yлесi, %)
Р, Су тасу кезещ Шектемейтш маусым Шектеушi маусым X,
% V VI VII VIII IX X XI XII I II III IV %
25 25 5,25 12,1 16,8 14,6 9,90 8,13 7,09 6,67 5,71 5,05 4,48 100
50 50 5,85 11,9 14,1 17,2 9,53 8,13 7,14 7,00 5,94 4,74 4,33 100
75 75 6,34 16,2 13,7 11,7 9,74 8,48 7,67 6,84 6,14 4,81 4,03 100
Келес кестеде маусымдык агындыныц жылды; агындыдан улес1 ретшде сулылыгы эртурл1 жылдар ушш бершд1 (2-кесте).
2-кесте - Шелек езеш - Малыбай бекетшщ табиги кезец 1929-1983 жж. бойынша маусымдык агынды Yлестiрiмi (жылды; агындыдан % есебiмен)
Жылдыц камтамасыздыгы, Су тасу кезещ, Шектемейтш Шектеушi маусым, X,
% V-IX маусым, X-II III-IV %
25 71,2 21,7 7,12 100
50 71,3 21,7 7,03 100
75 71,4 21,6 7,02 100
Орташа 71,2 21,7 7,12 100
Шартты табиги кезец 1929-1983 жылдар аралыгы бойынша есептелген Шелек езеншщ -Малыбай бекет тусында жылды; агындыныц 71,2 % су тасу кезещнде (V-IX), су тутыну шектел-мейтш маусымда (X-II) 21,7 %, ал су тутыну шектелетш маусымда (III-IV) небары 7,12 % етед1.
Шелек езеш - Малыбай бекетшщ маусымдык агынды улеспр1мшщ графип 2-кестенщ деректер1 бойынша тургызылды (3-сурет).
Шелек езеншщ карастырылып отырган бекеттеп маусымдык агынды улеспр1мш талдау: су тасу кезещнде 71,2 %, шектеуш1 кезецде 28,8 %, соныц ш1нде агынды тутынуды шектемейтш маусымда (казан-акпан айлары) - 21,7 %, шектеуш1 маусымда (наурыз-сэу1р) - 7,12 % етед1.
Агынды режим1 бузылмаган 1929-1983 жылдар кезещ бойынша сулылыгы эртурл1 жылдар тобы бойынша маусымдык агынды улест1р1м1нде айырмашылы; жо;. Суы мол, орташа жэне аз жылдарда да агынды улеспр1м1 б1ркелю.
3-сурет - Шелек езеш - Малыбай бекетшщ маусымдык; агынды Yлестiрi (1929-1983 жж.)
Кейбiр жагдайларда, жылды; агынды Yлестiрiмiн есептеудщ ец карапайым эдiсi агынды Yлестiрiмiн накты жылдар бойынша есептеудi колданган тиiмдi. Бакылау катарыныц iшiнен сулылыгы бойынша камтамасыздыгы 5 %, 50 %, 75 % жылды; жэне маусымды; эмпирикалы; камта-масыздыктары бойынша бершген камтамасыздыкка жуык, накты Yш жыл тандалады. Мундай жылдардыц агынды Yлестiрiмi есептiк Yлгi ретiнде пайдаланылады [2, 3].
Орташа жыл - орташа жылды; су eтiмi езшщ мэнi бойынша камтамасыздыгы 50 % жылды; су втiмiне жуык жэне айлар бойынша агынды Yлестiрiмi барлы; бакыланган жылдар бойынша орта-шаланган Yлестiрiмге жуык, жыл (жалган жылдыц Yлестiрiмiне) тандалды. Мундай жыл ретшде 1948 жыл алынды.
Суы ец мол жыл - орташа жылды; су eтiмi камтамасыздыгы 5 % жылды; су eтiмiне жуык жэне кектемп су тасуы немесе жацбырдан калыптасатын су таскыныныц кeлемi ец жогары жыл ретiнде 1942 жыл алынды. Тагы да суы мол жыл, камтамасыздыгы 25 % - 1946 жыл.
Суы ец аз жыл - кыскы немесе жазгы маусымда судыц сабасына тYсу кезещ барынша узак жэне агындысы ете аз, су тутынуды шектейтiн, орташа жылдык су eтiмi камтамасыздыгы 75 % жылдык су eтiмiне жуык жыл - 1943 жыл, ал камтамасыздыгы 95 % - 1982 жыл.
Тандалган сипатты; жылдар бойынша жеке кестеге орташа айлык жэне орташа жылдык су eтiмдерi жазылады, олар келесi жолда тиiстi жылдыц орташа жылдык су eтiмiне катысты бiрлiк есебiмен немесе процент есебiмен eрнектеледi. Салыстырмалы жылдыц агынды Yлестiрiмi есептiк Yлгi ретiнде кызмет жасайды. Есептеу нэтижелерi келесi кестелерге енгiзiлдi (3, 4-кестелер).
3-кесте - Шелек eзенi - Малыбай бекеп бойынша сулылыгы эртYрлi жылдар бойынша орташа айлык; су eтiмдерi, м3/с
Сипатты жылдар I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Сумма
Суы eте мол (5 %) 1942 13,7 12,1 12,8 13,4 41,8 71,3 89,0 89,9 46,2 24,5 18,9 14,9 449
Суы мол (25 %) 1946 13,9 12,3 10,5 19,0 30,8 50,1 78,7 80,9 42,9 30,0 20,7 17,8 408
Суы орташа (50 %) 1948 14,4 14,4 13,8 16,7 23,2 43,2 73,1 82,0 46,9 22,3 16,4 14,4 381
Суы аз (75 %) 1943 12,7 12,4 11,2 12,8 22,8 35,9 71,7 74,4 50,2 22,2 15,8 13,8 356
Суы eте аз (95 %) 1982 12,3 12,4 12,1 17,1 24,0 30,4 55,2 78,6 32,5 21,4 16,6 12,2 325
4-кесте - Шелек eзенi - Малыбай бекетшщ нак;ты жылдар эдiсi бойынша есептелген жылды; агынды Yлестiрiмi (жылды; агындыныц Yлесi, %)
Сипатты жылдар I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Сумма
Суы eте мол (5 %) 1942 3,05 2,69 2,85 2,98 9,31 15,9 19,8 20,0 10,3 5,46 4,21 3,32 100
Суы мол (25 %) 1946 3,41 3,01 2,57 4,66 7,55 12,3 19,3 19,8 10,5 7,35 5,07 4,36 100
Суы орташа (50 %) 1948 3,78 3,78 3,62 4,38 6,09 11,3 19,2 21,5 12,3 5,85 4,30 3,78 100
Суы аз (75 %) 1943 3,57 3,48 3,15 3,60 6,40 10,1 20,1 20,9 14,1 6,24 4,44 3,88 100
Суы eте аз (95 %) 1982 3,78 3,82 3,72 5,26 7,38 9,35 17,0 24,2 10,0 6,58 5,11 3,75 100
Кестенщ деректерi бойынша сулылыгы eте мол (5 %) жылдардан бастап сулылыгы eте аз (95 %) жылдарга дейiн агынды Yлестiрiмiнiн графигi тургызылды (4-сурет).
Шелек eзенi - Малыбай бекетi бойынша ^п^иды; кезец бойынша есептелген жалган Yлестiрiм, маусымдарды жинактау жэне накты жылдар бойынша есептелген жылдык агынды Yлес-тiрiмдерiн салыстыру Yшiн есептеу нэтижелерiн 5 кестеге жинактаймыз.
Q. м3/с 100
I II III IV V VI VII \1II IX X XI XII
1942 ■ 1946 I 1948 «1943 H982
4-сурет - Накты жылдар бойынша жылдьщ агынды Yлестiрiмi
5-кесте - ТYрлi эдiстер бойынша есептелген Шелек езеш -Малыбай бекетшщ жылдык агынды Yлестiрiмiн езара салыстыру
Эдютер I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII
Маусымдарды жинактау 3,38 3,10 3,17 3,86 6,45 13,5 19,3 21,4 10,7 6,53 4,81 3,84
Накты жыл 3,78 3,78 3,62 4,38 6,09 11,3 19,2 21,5 12,3 5,85 4,30 3,78
Жалган Yлестiрiм 3,37 3,16 3,12 3,93 7,36 13,9 19,2 19,8 11,0 6,53 4,80 3,81
Шелек езеш - Малыбай бекетшщ шартты табиги кезец 1929-1983 жылдар аралыгы бойынша тYрлi эдiстер бойынша есептелген жылдык агынды Yлестiрiмiн езара салыстыру айтарлыктай улкен айырмашылыктыц жок екенiн керсетп. Эдютердщ барлыгы жуы; нэтиже бердь Эсiресе мау-сымдарды жинактау эдю мен жалган Yлестiрiм нэтижелерi ете жуы; шамаларды бердi.
Шелек езеншде агынды режимi 1983 жылдан былай карай, адамныц шаруашылык ю-эреке-тшщ эсерiнен бузылгандыктан, жылдык агынды Yлестiрiмi де езгерiске ушыраган. Эзен бойына салынган бегеннщ жылдык агынды Yлестiрiмiн каншалыкты езгерiске ушырататынын бiлу Yшiн шартты - табиги кезец 1929-1983 жж. аралыгы бойынша есептелген жалган Yлестiрiм нэтижелерш агынды режимi бузылган 1984-2015 жж. аралыгы бойынша есептелген жалган Yлестiрiм нэти-желерiмен салыстыру жYзеге асырылды. Екi кезецнiц де жалган агынды Yлестiрiмiн айлар бойынша кестеге енпзш, айырмашылыгын есептелдi (6, 7-кестелер).
6-кесте - Шелек езеш - Малыбай бекетшщ жылдык агынды Yлестiрiмiн шартты-табиги жэне бузылган кезец бойынша салыстыру
Агынды режим I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII
Шартты-табиги 3,37 3,16 3,12 3,93 7,36 13,9 19,2 19,9 11,0 6,53 4,80 3,81
Бузылган 0,37 0,69 0,70 5,05 13,7 17,9 21,5 20,9 12,9 4,46 1,41 0,39
Айырмашылык 3,00 2,47 2,42 -1,12 -6,34 -4,03 -2,35 -1,05 -1,87 2,07 3,39 3,42
7-кесте - Шелек езеш - Малыбай бекетшщ маусымдык агынды Yлестiрiмiн шартты-табиги жэне бузылган кезец бойынша салыстыру
Агынды режим1 Су тасу кезещ, V-IX Шектемейпн маусым, X-II Шектеуш1 маусым, III-IV X, %
Шартты-табиги 71,3 21,6 7,10 100
Бузылган 86,8 7,32 5,75 100
Айырмашылык -15,5 14,3 1,35 0,13
Минус тацбалы шамалар осы айларда ететш бузылган кезец агынды Yлесimц шартты-табиги кезецмен салыстырганда жогары екенш керсетедi. Сонымен сэуiрден бастап ;ыр^йек айына дейiн соцгы бузылган кезецнщ айлы; су епмдершщ жылды; агынды Yлесiмен салыстыргандагы Yлесi айтарлы;тай жогары. Вегетациялы; кезецде Шелек езеншщ Малыбай тустамасынан ететiн агынды келемi соцгы жылдары кYрт арт;ан. Ал ;ыс айларында осы жылдыц ;азан айынан бастап келесi жылдыц наурыз айына дейiн агындыны бегенге жина;тау жYргiзiледi. Сол себептi бул айлардагы агындыныц жылды; агындыдан Yлесi барынша темендеген. Желто;сан айынан наурызга дейiнгi агынды Yлесi 1 % жетпейдь
Ею кезецнiц агынды Yлестiрiмiн маусымдар бойынша салыстыру 1984-2015 жж. су тасу кезе-цiнiц агынды Yлесi 1929-1983 жж. салыстырганда 15,5 % жогарылаганын керсеттi. Ал агынды тутынуды шектейiтiн жэне шектемейтiн маусымдарда тиiсiнше 14,3 жэне 1,35 % темендеген.
ЭДЕБИЕТ
[1] Андреянов В.Г. Внутригодовое распределение речного стока. - Л.: Гидрометеоиздат, 1960. - 327 с.
[2] СНиП 2.01.14-83. Определение расчетных гидрологических характеристик. - М.: Стройиздат, 1983. - 36 с.
[3] Свод правил СП 33-101-2003 Определение основных расчётных гидрологических характеристик. Издание официальное. - М.: Госстрой России, 2004. - 73 с.
REFERENCES
[1] Andreanov V.G. Intra-annual distribution of river flow. L.: Gidrometeoizdat, 1960. 327 p. (in Rus.).
[2] СНиП 2.01.14-83. Determination of calculated hydrological characteristics. М.: Stroyizdat, 1983. 36 p. (in Rus.).
[3] Свод правил СП 33-101-2003 Determination of basic calculated hydrological characteristics. Official publication. М.: Gorstroy Russia, 2004. 73 p. (in Rus.).
М. М. Молдахметов1, Л. К. Махмудова2, А. Б. Мырзахметов3
1К. г. н., заведующий кафедрой биологии, сельскохозяйственных специальностей, географии и туризма (Таразский инновационно-гуманитарный университет, Тараз, Казахстан) 2К. г. н., проректор по учебно-методической работе, науке и международному соотрудничеству (Таразский инновационно-гуманитарный университет, Тараз, Казахстан) 3PhD, старший научный сотрудник лаборатории водных ресурсов (Институт географии, Алматы, Казахстан)
ВНУТРИГОДОВОЕ РАСПРЕДЕЛЕНИЕ СТОКА РЕКИ ШЕЛЕК
Аннотация. Выполнен расчет внутригодового распределения стока реки Шелек за периоды с ненарушенным и нарушенным режимом стока. Проведен сравнительный анализ внутригодового распределения стока за периоды с различным уровнем хозяйственной деятельности. Полученные результаты показывают, что за период с нарушенным стоком 1984-2015 гг. доля стока за половодье по сравнению с 1929-1983 гг. увеличена на 15,5 %, а за лимитирующий и нелимитирующие периоды соответственно уменьшилась на 14,3 и 1,35 %.
Ключевые слова: внутригодовое распределение стока, лимитирующий сезон, нелимитирующий сезон, многоводные годы и маловодные годы.
М. М. Moldakhmetov1, L. K. Makhmudova2, А. B. Myrzakhmetov3
1PhD., Head of the Department of Biology, agricultural specialties, geography and tourism (Taraz University of Innovation and Humanities, Taraz, Kazakhstan) 2PhD., Vice-Rector for Academic Affairs, Science and International Cooperation (Taraz University of Innovation and Humanities, Taraz, Kazakhstan) 3PhD, Senior Researcher, Laboratory of Water Resources (Institute of geography, Almaty, Kazakhstan)
INSIDE ANNUAL DISTRIBUTION OF THE SHELEK RIVER FLOW
Abstract. The article calculates the intra-annual distribution of the flow of the Shelek River for periods with undisturbed and disturbed flow regime. A comparative analysis of the intra-annual distribution of runoff for periods with different levels of economic activity was made. The results show that for the period with disturbed runoff 1984-2015 the proportion of runoff for flood compared with the period 1929-1983 increased by 15.5%, and for limiting and non-limiting periods, respectively, decreased by 14.3 and 1.35%.
Keywords: intra-annual distribution of runoff, limiting season, non-limiting season, high-water years and low-water years.
