СЫРДАРИЯ ӨЗЕНІ АЛАБЫ ЖЫЛДЫҚ АҒЫНДЫ ДЕРЕКТЕРІН ҚАЛПЫНА КЕЛТІРУ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

УДК 556.167

СЫРДАРИЯ ЭЗЕШ АЛАБЫ ЖЫЛДЬЩ АFЫНДЫ ДЕРЕКТЕР1Н ЦАЛПЫНА КЕЛТ1РУ Т.М. Казакбаева1

1 дл-Фараби атындагы Казац Улттыц университетг, Алматы ц., Казацстан E-mail: t.kazakhbaeva@mail.ru

Сырдария алабы езендершщ жылдык; аFынды деректерi ^алпына келтiрiлдi жэне аFындыныц орташа шамасын аньщтауFа цажегл корреляциялык; байланыстар тYрFызылды. Жылдык; аFын-ды деректерi бойынша жэне вариация коэффициентшщ кемепмен айырымдык; интеграл ки-сыщтары тYрFызылды. Ба^ылау деректерiн калпына келтiруде езен-аналог эдiсi колданылды. К^олда бар ба^ылау цатарлары кепжылдык; кезецге келтiрiлдi. Айырымдьщ интеграл кисы^ы-ныц негiзiнде есептж кезец ретiнде 1960-2015 жылдар аралы^ы тацдалды. Сонымен катар, аFындыныц орташа мэтн кепжылдык; кезецге келтiру ттмдтпне сандык баFалау берiлдi.

Туй1н сездер: жылдыщ агынды, есептiк кезец, корреляция коэффициент^ регрессия тецдеу^ айы-рымдыщ интеграл кисыгы, аналог езен

Поступила 30.11.20 г.

DOI://///////////////////////////////////////

К1Р1СПЕ

Сырдария eзенi Казахстан аумаFында Арал тещз алабына жатады. Эзен Казахстан аумаFы-ныц оцтYстiк бeлiгiмен Кызылорда облыстарын аFып eтiп Кiшi АралFа куяды. Сырдария eзенi КырFыстан, Эзбекстан, Тэжжстан аумаFымен аFып eтiп, Казакстанда Арал тещзше келiп куя-тындыктан трансшекаралык eзен болып табыла-ды. Непзшде трансшекаралык eзендердi баскару киын болып табылады, ынтымакты тYPДе шешу Yшiн шекаралас елдердiц экономикалык дамуы, саяси баFыттары мен салааралык мYДДелерi то-лык есепке алынады. Сондыктан бул eзендi жете зерттеу, жылдык аFындысын калпына келтiру аса мацызды сипатка ие.

Эзен суыныц бастауы таулы аудандарда eтетiндiктен жэне куламалы болып келетшдж-тен жоFарFы аFысы гидроэнергетиканы дамыту аймаFы болып табылады. Орта жэне тeменгi аFы-стары жазык жерлермен аFып eтетшдiктен ауыл шаруашылыFын сумен камтиды. Сырдария eзенi бойында орналаскан калалар мен шаруашылык нысандарды сумен камту Yшiн кeпжылдык аFынды жeнiндегi мэлiметтердiц толык болуы кез келген есептеулердщ дурыс жэне дэлдшнщ

жоFары болуына мYмкiндiк бередь

БАСТАПЦЫ МЭЛ1МЕТТЕР

Сырдария eзенi бассейншде эртYрлi пери-одтарда жалпы 256 eзен аFындысын бакыла-уFа арналFан гидрологиялык бекеттер болFан. Олардыц жумыс ютеу узактыFы 1 жылдан 96 жылFа дейiн деп есептеуге болады. Yздiксiз жумыс iстеп турFан бекеттер жок. БарлыFыныц iшiнде 30 бекетте жумыс ютеу узактыFы 6 жылдан кем. Бекеттер бойынша аFынды деректерi аталFан ауданда «Бетлк су ресурстары» (Ресурсы поверхностных вод СССР-6 1964, 1969 ж) [6...8]. «Негiзгi гидрологиялык сипаттамалар», «Кeпжылдык аFынды мэлiметтерi» (Многоло-етние данные о режиме и ресурсах поверхностных вод суши 1987, 2005 ж) [5], Гидрологиялык жылнамалар (Ежегодные данные о режиме и ресурсах поверхностных вод суши 2012...2015 г) бойынша жинакталып, жариялаетан кадастрлж материалдардан, аныктамалык жэне баска де-реккeздерден алынды.

Эзеннщ табиFи су режимiнiц бузылуы eт-кен Fасырдыц 30...40 жылдары, монополиялык макта eцдеу каркынды дами басталFан сэтте

(1938 жылдан бастап) басты езенде жэне салала-рында су шаруашыль^ы эрекеттерiнiц дамуы да байкала басталды. Су шаруашылыFына антропо-гендж ю-эрекеттщ бiртiндеп эсер етуiнiц дамуы мен 1948...1960 жылдардаFы сулылыFы мол фаза дэлме-дэл келдь 1970 жылдары су келемi артуы каркынды байкалса, антропогендж iс-эрекетiн эсерi екi есе YЛFаЙFан едi. 1970 жылдан бастап 1974 жыл аралыFында Сырдариянын теменп аFынды тустамаларында аFындынын шYFыл тYр-де азаЙFаны байкалды. Ал 1987 жылдан бYгiнгi кYнге дейiн аFынды келемiнiн YЛFаю тенденция-сы байкалуда. Бул ен алдымен езеннiн жоFарFы белiктерiндегi аFындынын табиFи YЛFаюымен тYсiндiрiледi [3...4].

ЕСЕПТЕУ ЭД1СТЕМЕС1 МЕН НЭТИЖЕЛЕР1

Сырдария езенi бойынша жылдык аFынды деректерiнiн гидрологиялык катары аналог-езен эдiсiн колдану аркасында калпына келтiрiлдi. Гидрологиялык есептеулерд1 жYргiзуде гидро-метриялык бакылау деректерiнiн жеткiлiксiздiгi жаFдайында гидрологиялык сипаттамалардын ыктималдык Yлестiрiм кисыктарынын параме-трлерш, сонымен катар есептiк гидрографтын непзп элементтерiн аналог-бекеттегi бакылау мэлiметтерiн непзге ала отырып кепжылдык ке-зенге келтiру усынылады.

Аналог-езен тандау кезшде бiркатар талап-тар орындалуы кажет. АFындысы калпына кел-тiрiлетiн езен мен аналог-езеннiн географиялык орнынан бiр-бiрiне жакын орналасуы, аFынды-ларыныц уксас болуы, олардыц су жинау алап-тарыныц физикалык-географиялык жаFдайынын бiркелкi болуы, су жинау алаптарыныц орташа бшктжтершде айтарлыктай айырмашылыктыц болмауы, сонымен катар аFындыныц табиFи сипатына эсер ететш факторлардыц болмауы [1...2] есептеулерде жаксы нэтижеге кол жеткь зедi.

Жылдык аFынды басты гидрологиялык си-паттамалардыц бiрi болып табылады. Жылдык аFынды-езен аFындысынын интегралды сипат-тамасы болFандыктан, ол тек езен алаптары мен тутас аймактардын су ресурстарын баFалауFа мYмкiндiк бередi. Олардын ылFадльIЛыFынын дэрежес^ тYрлi аумактардыц су тендестЫ женш-де тYсiнiк бередi. Жылдык аFындыныц уакыт жэне кенiстiк бойынша езгерiсiн зерттеу, беткi

суларды халык шаруашылы^ында пайдалану: су электр станциялары Yшiн бегендер жобалау, су-армалау, сумен камту, аFындыны аймак iшiнде кайта Yлестiру мYмкiндiгiн жэне орындылыFын баFалауFа мYмкiндiк бередi. Жылдык аFынды математикалык статистика жэне ыктималдык теориясы, жYЙелiк талдау жэне баска да матема-тикалык эдiстердi пайдаланудын непзшде гидрологиялык есептеулердщ жана эдютерш эзiр-леу кезiнде негiзге алынатын басты сипаттама болFандыктан аFындынын баска сипаттамала-ры, мысалы, камтамасызды^ы эртYрлi аFынды-нын жылдык шамалары, маусымдык жэне айлык шамалар жылдык аFындыныц негiзiнде аныкта-лады.

Сырдария езенi алабы жылдык аFынды деректерiн калпына келтсру барысында бакылау катарындагы жылдар саны 50...60 жылдан аспайтын жагдайлардыц барлыгында есептiк репрезентативтi кезец белгiлендi. Ол суы мол жэне суы аз жылдар тобынан тура-тын аякталган айналымдардыц ец кеп санынан турады. Тек Yлкен аумакка таралатын жэне осы ауданныц барлык езендерiн камтитын негiзгi узак айналымдар гана назарга алынды. Негiзгi айналымдарга кабаттаскан узактыгы кiшкентай айналымдар (2...4 жыл) есепке алынбады. Тек кана суы мол немесе суы аз фазалардан тура-тын толык емес айналымдар шыгарып, есепке алынбады.

Гидрологиялык мэлiметтер катарыныц ре-презентативтiлiгi агынды нормасынан канша-лыкты ауыткитындыгын керсететiн бакылау катарыныц орташа мэншщ орташа квадраттык кателiгiмен аныкталады. Сондыктан репрезен-тативтшк бакылау катарыныц узактыгына, ез-герпштш коэффициентiне жэне катардыц езара байланыстылыгына тэуелдi, ягни бакылау ката-рында ец суы мол жэне су аз жылдардыц канша-лыкты шамада кездесуiмен байланысты. ^ура-мында ец суы мол жэне ец суы аз жылдарды камтитын циклды аныктау Yшiн кецiнен колда-нылатын эдю агындыныц айырымдык интеграл кисыгын тургызу болып табылады.

Сырдария езенi - ^араезек т.ж.ст. бекетi мен Жабаглысу езенi - Жабаглы а. бекет арасында тургызылган айырымдык интеграл кисыгыныц талдауы негiзiнде жинакталган мэлiметтер узактыгы эртYрлi болгандьщтан, есептiк кезец ретшде 1960...2015 жылдар тацдалды (1 сурет).

!(к-5 4 3 2 1 0 -1 -2 -3 -4 -5

1)/&т

(М (М (М (М

Жылдар

Сырдария eзенi, ^араезек тармагы - т.ж. ст. ^араезек ■Жабаглысу eзенi - Жабаглы а.

Сур. 1. Сырдария езеш - К^араезек т.ж.ст. бекет мен Жабаглысу езеш - Жабаглы а. бекет деректер1

непз1ндеп жылдык айырымдьщ интеграл кисыгы.

Кептеген езендерде бакылау катары жет-кiлiксiз болгандыктан, ягни агынды норма-сын 5...10 %-га жэне вариация коэффициентiн 10...15 %-га дешн руксат етiлген салыстырмалы кателiкте есептеу мYмкiндiгi жок болгандыктан агынды шамасы бакыланбаган жылдар аналог -тустамалар аркылы кепжылдык кезецге калпы-

на келтiрiлдi. Аналог - тустаманы тацдау бары-сында есептш тустама мен аналог - тустамадагы езен агындысыныц тербелiсi синхронды болуы басты критерий болып табылады. Бул критерий жуп немесе кептш корреляция аркылы сипатта-лады. Сонымен катар теменде кел^ршген шарт-тар орындалуы тиiс [1, 2, 9, 10]:

п

мундагы п - карастырып отырган тустамадагы жэне аналог - тустамадагы бiрдей байкалган бакылау жылдарыныц саны ( п' > 6 бiр аналог кезiнде, п' >10 екi не одан кеп аналогтар болган-да); R - карастырып отырган тустамадагы жэне аналог - тустамадагы агынды шамаларыныц арасындагы жуптык немесе кептiк корреляция коэффициентi, К - регрессия тецдеушщ коэф-

/ > (6 - 10), Я > ЯкрАя> Акр,^> Вкр

(1)

фициентi; оК - регрессия коэффициентшщ ор-таша квадраттык кателш; Rкр - жуптык немесе кептш корреляция коэффициентiнiц критика-лык мэш (эдетте ол > 0,70 болады); Я/ак жэне К/ок катынастарыныц сэйкесшше критикалык мэндерi (эдетте ол > 2,0).

Жылдык агынды деректерiн бiр аналогпен калпына келт1ру Yшiн регрессия тендеуi колданылады:

с = + К0 ,

(2)

бул жерде Q - негiзгi бекеттеп су етiмi дерек-терi; К1 -регрессиия тецдеуiнiц коэффициентi; Qa -аналог бекеттеп су етiмi деректерi; К0 - бос мYше.

Тецдеу бойынша (2) калпына келтiрiлген

деректер систематикалык тYрде темен диспер-сияга ие.

Систематикалык тYPдегi темен дисперсия-ны болдырмау максатында келесi формула кол-данылады:

(3)

мунда Q.' - регрессия тецдеуi бойынша есептел-ген гидрологиялык сипаттамалардык жылiшiлiк мэндерi, рассчитанные по уравнению регрессии; - бiрлескен бакылау периодындагы гидрологиялык сипаттаманыц орташа мэнi; г -зерттелген езен мен аналог езен арасындагы жуптык корреляция коэффициент (Айнымалы-лар арасындагы байланысты сипаттайтын сан-дык мэн «корреляция коэффициент», «г» болып табылады жэне тацдалган мэлiметтерге сiлтеме жасайды. Корреляциялар оц немесе терiс болуы

мYмкiн. Yлгiдегi сан Yлкен болган сайын, стан-дартталган «» айнымалыныц таралуын корре-ляцияныц мацыздылыгын тексеру Yшiн колда-нуга болады (Студент ^критерий)) [9].

Аталган кезецде эрекет етушi бекеттер саны 256 дан 38 ге дешн кем^ен. Бастапкы мэлiмет-тердiц негiзгi кемшiлiктерi - бакылау бекеттер саныныц аздыгы. Бакылау катарыныц бiртек-тiлiгiн сактау Yшiн бакылау катарлары барынша толык, эрекет етушi 38 бекет дерегктерi бойынша калпына келтсршдь Есептiк кезец бойынша,

1960...2015 жылдарда, калпына келтсршген мэн-дер бойынша корреляция коэффициентшщ мэш R = 0,70...0,98 аралыгында болды.

Эрекет етушi бекеттердщ арасында жи-накталган колда бар деректерге сай, жалпы тацдалган есептiк кезец бойынша Yздiксiз бакы-лау деректерi бар бекеттер саны - 12, ягни 35 % деректер толык камтылган. Оларга Арыс eзенi -Жаскешу а., Арыс eзенi - т.ж. ст. Арыс, Жабаглысу езеш - Жабаглы а., Машат езеш - Кер-шетас а., Аксу eзенi - Саркырама а., Бадам езеш - ^араспан а., Сайрам езеш - Тасарык а., Болды-

брек eзенi - Мемл.корык, Бугун езеш - Екшн-дi а., ^аттыбугун eзенi - Жарыкбас а., Шаян 1 eзенi - Акбет ез. саг 3,3 км темен, ^арашык eзенi - Хантагы а., Ашылган eзенi - Майдан-тал а. бекеттерш жаткызуга болады.

Ал 2 бекет (Сырдария езеш - ^аратерец а. беке™, Достык каналы - ТТТугы.па а. бекетi) 1995 жэне 2009 жылдардан бастап кана iске косылган. Олардагы бакылау деректерi 6...10 жылды гана камтиды. ^алган бекеттер бойынша бакылау де-ректерi аналог эдiсi кeмегiмен калпына келпрш-дi (сурет 2).

s £

а)

y = 0,504x + 3,259 R2 = 0,861

ул

0,86U

600 500 400 300 200 100 0

0 10 20

Сырдария ©зет, Кара©зек тармагы -м3/с

30

т.ж. ст. ^ара©зек, Qа,

40 30 20 10 0

) 100

Сырдария ©зет, Кара©зек тармагы

м3/с

200 300

т.ж. ст. ^ара©зек, Qa

4

с 30 ü 25

Ф

о 20

ä 15

■S

10 5 0

в)

y = 6,9066x - 0,8516 R2 = 0,7806

а

30 25 20 15 10 5

1 2 3

Арыс ©зеш — Жаскешу ауылы ., Qa, м3/с

1 2 3

Жабаглысу ©3eHi — Жабаглы a, Qa, м3/с

Сур. 2. Сырдария езеш алабында орташа жылдык су ет1м1 деректершщ есеппк езен бекет мен аналог

езен бекетшщ арасындагы байланыс графиктерь

Сырдария ез. - Келес ез. сагасынан жогары бекетi деректерiн калпына келтiру барысында екi езен аналог ретiнде алынды. Себебi агын-дыга антропогендiк эсер байкалып, су eтiмi 1970 жылдардын бастап реттелген. Сонымен катар, Сырдария езеш, ^араезек тармагы - Жо-салы пгт бекетi бойынша да регрессия тецде-уiнiц элсiздiгi байкалгандыктан есептеу кезецi екiге бeлiп карастырылды. Есептеу катарын кепжылдык кезецге келтсру максатында бiрка-тар езендер аналог ретшде кеп жагдайлар Yшiн колданылды. Оларга: Келес eзенi - ^азыгурт а., Жабаглысу eзенi - Жабаглы а, Сырдария езеш, ^араезек тармагы - т.ж. ст. ^араезек, Машат езеш - Кершетас а., Аксу езеш - Саркырама а., Бадам езеш - ^араспан а., Сайрам езеш - Тасарык а., Болдыбрек езеш - Мемл.корык, Бугун езеш - Екпiндi а., ^аттыбугун езеш - Жарык-

бас а., Шаян 1 езеш - Акбет ез. саг 3,3 км темен, ^арашык езеш - Хантагы а., Ашылган езеш -Майдантал а., Арыс езеш - Жаскешу ауылы си-якты бекеттердi кел^руге болады.

Сырдария езеш, ^араезек тармагы - Жоса-лы пгт бекет деректерi аналог езендер болып саналатын Сырдария езеш - Жосалы пгт жэне Сырдария езеш, ^араезек тармагы - т.ж. ст. ^араезек бекеттерiнiц кемепмен калпына кел-тiрiлдi. Алайда байланыс тецдеушщ корреляция коэффициентi 0,70-ке тец болганына карамай, бiршама сактыкпен карау кажет, себебi бекетте 1973...2012 жылдар аралыганда бакылау дерек-терi мYлдем жок болса, 1980 жылы агынды бай-калмаган.

Жалпы бакылау бекеттершщ деректерiн калпына келтiру барысында аналог бекеттер барынша талаптарга сай жэне табиги сипатта-

0

0

0

малары жакын етiп тацдалды. Сонымен катар, Yздiксiз бакыл сында бакыла жакын болды.

Агындыныц орташа мэндерiн кепжыл-Yздiксiз бакылау деректерi бар бекеттердiц арка- дык кезецге келтiрудiц сандык тиiмдiлiгiн сында бакылау катары есептiк кезецге барынша багалау максатында келесi формула колда-

нылды [10]:

^орт = [(1 - л/1 -Д2+пД2/^) /(1 - V1 -п/Ю * Ю0%],

(4)

мунда K(Qорт) - орташа мэндердi бакылау тшмдш- коэффициентi.

гi; п - кыска катардагы бакылау жылдарыныц

^арастырылып отырган езендер бекеттерi

саны; N - кепжылдык кезецге келтiрiлген дерек- бойынша есептеу нэтижелерi кестеде (кесте 1) тердеп жылдар саны; R - жуптык корреляция берiлген.

Кесте 1

Сырдария алабы езендерiнiц эрекет етушi бекеттерiнде агынды деректерi калпына кел^ршген

жылдар мен регрессия тецдеулерi

Жылдык Тецдеуда есептеу жылдары Теццеуцiц сипаттамалары

0зен-бекет F, км агынды есептелген жылдар Регрессия теццеу1 Я К^алпына кел-тiрiлген жылдар Аналог езен

Сырдария ез. - Келес ез. сага- 170000 сынан жогары

Сырдария езеш - Шардара су койм. жог. бьеф1

Сырдария езеш - Кектебе уч.

Сырдария езеш - Теменарык т.ж. ст.

Сырдария езеш - Кергелмес раз.

Сырдария езеш - Тасбегет пгт

Сырдария езеш - ^араезек т.ж.ст.

Сырдария езеш

- Жосалы пгт

Сырдария езеш

- Жосалы пгт

Сырдария езеш

- ^азалы к.

Сырдария езеш -^аратерец а.

174000

1960,1976, 1981...2015

1959, 1965...2012

1949...1951 1952...2014

у = 0,704х -62,318

у = 0,4831х -2,6903

у = 0,4831х -2,6903

у = 0,3251х -65,962

= 0,1011х + 5,7514

219000

1951...2014 у = 0,504х + 3,259

1976...1989 2000...2015

1981...1997, 2001...2015

1960...1998, 2000...2001,

2004, 2006...2015

1960, 1961, 1963...1993, 2012...2015

1960, 1961, 1963...1993, 2012...2015

1911, 1960...1992, 1994...2015

1993, 1995...2015

у = 0,1408х + 0,4612

у = 0,1385х + 0,5888

у = 0,0723х + 1,5859

у = 0,6993х -61,353

у = 0,6993х -61,353

у = 0,1096х + 3,008

1981...1995 п=14

1999...2015 п=16

1960...1981, 1992...2015 п=32

1976...1992, 2000...2011, п=25

1960...1992, 2000...2011, п=43

1976...1990, п=14

1981...1997,

2001...2015, п=30

1960...1997, п=37

1963...1990, п=27

1963...1990, п=27

1962..1990, 2003...2015, п=40

у = 0,1038х + 2000...2011, 4,4243 п=11

0,91

0,86

0,82

0,84

0,88

0,92

0,86

0,91

0,81

0,81

0,89

0,93

0,097

0,093

0,076

0,071

0,086

0,075

0,085

0,084

0,091

0,091

0,078

0,085

9,4

9,2

10,8

11,8

10,2

12,3

10,1

10,8

8,9

8,9

11,4

10,9

1961...1968

1969...1980

1960...1965

1960...1975, 1995...1999, 2012

1997...1998, 2012

1960...1962, 1991...1993, 1995...1999

1960...1980, 1995...2001

1993...2003, 2005

1961...1962, 1993...2011

1961...1962, 1993...2011

1961, 1992...1997, 1999...2002

1993...1997, 1999, 2012

Сырдария езеш - Кекте-бе уч.

Сырдария езеш - Шар-дара су койм.

жог. бьеф!

Сырдария езеш - Кекте-бе уч.

Сырдария езеш - Теме-нарык т.ж. ст.

Сырдария езеш, ^арае-зек тармагы

- т.ж. ст.

^араезек

Сырдария езеш - Теме-нарык т.ж. ст.

Сырдария езеш - Теме-нарык т.ж. ст.

Сырдария езеш - Теме-нарык т.ж. ст.

Сырдария езеш - Теме-нарык т.ж. ст.

Сырдария езеш - Теме-нарык т.ж. ст.

Сырдария езеш, ^арае-зек тармагы

- т.ж. ст.

^араезек

Сырдария езеш -К^азалы к.

у

Жылдык Тецдеущ есептеу жылдары Тецдеудщ сипаттамалары

взен-бекет F, км агынды есептелген жылдар Регрессия тецдеу1 R ÖR Калпына кел-■пршген жылдар Аналог езен

Сырдария езеш - Каратерец а.

Сырдария езеш, Караезек тармагы - т.ж. ст. Караезек

Сырдария езеш, Караезек тармагы - Жосалы пгт

Келес езеш -сага

Арыс езеш -Жаскешу ауылы

Арыс езеш -Шэушд1р а.

Кекбулак езеш - Шстел1 а.

Аксу езеш -Колкент а.

Шубар езеш -Шубар а.

Боралдай езеш -Васильевка а.

Боралдай езеш -Боралдай а.

Бадам езеш -Кызылжар а.

Арыстанды езеш - Алга-бас а.

Канал - Алга-бас а.

3310

16319

14700

76

744

271

114

1460

1970

533

1993, 1995...2015

1913, 1923, 1960...2015

1913, 1960...1973, 2012...2015

1970, 1971...1975, 1983...2015

1971...2015

1904, 1960...1996, 2008...2015

1963, 1964...1994, 2001, 2009...2015

1955, 1960...1994, 2008...2015

1976, 1977...1999, 2008...2015

1956, 1960...1998, 2005...2015

1965...2015

1953, 1960...1994, 2006...2015

1964...2015

1969, 1982...2015

y = 0,1038x + 4,4243

y = 0,6584x -54,283

y = 0,1135x + 2,6285

y = 0,6853x -51,568

y = 6,9066x -0,8516

y = 0,2056x + 2,3354

y = 6,8163x + 0,2897

y = 0,2381x -0,8539

y = 0,6236x -28,97

y = 0,4684x -16,905

y = 0,2203x + 3,7398

y = 0,1905x + 5,3855

y = 0,1527x + 7,4199

= 0,1937x -0,2664

= 0,1963x -0,362

2000...2011, n=11

1971...1990, 2000...2015, n=34

1960...1973, n=13

2008...2015, n=8

1983...2015, n=32

1971...2015, n=44

1960...1990, n=30

1964...1994,

2009...2015, n=37

1960...1993, n=33

1977...1995,

2000...2007, n=25

1960...1995, n=35

1966-1997, n=31

1960...1977,

1979...1993, n=31

1970...2015, n=45

1982...2015, n=33

0,93

0,99

0,95

0,90

089

0,94

0,84

0,96

0,85

0,87

0,91

0,95

0,95

0,93

0,085

0,096

0,092

0,079

0,075

0,084

0,085

0,091

0,095

0,082

0,093

0,085

0,083

0,086

10,9

10,3

10,3

11,4

11,3

11,2

9,9

10,5

8,9

10,6

9,8

11,2

11,4

10,8

1993...1997, 1999, 2012

197 Арыс езеш

- Жаскешу ауылы 0, 1996, 1998...2000

1972, 1974, 1979...2011

1976...1982

1960...1972

1997...2007

1960...1963, 1995...2001

1992, 1994...2008

1976, 1999...2008

1998...2005

1960...1965

1978, 1992, 1995...2006

1960...1964

1960...1982

Сырдария езеш -Казалы к.

Сырдария езеш - Караезек т.ж.ст.

Сырдария езеш - Жоса-лы пгт

Сырдария езеш, Караезек тармагы - т.ж. ст. Караезек

Арыс езеш - Жаскешу ауылы

Арыс езеш -т.ж. ст. Арыс

Жабаглысу езеш - Жабаглы а

Машат езеш -Кершетас а.

Боралдай езеш -Борал-дай а.

Боралдай езеш -Борал-дай а.

Боралдай езеш -Борал-дай а.

Боралдай езеш - Васи-льевка а.

Бадам езеш -Караспан а.

Шаян 1 езеш

- Акбет ез. саг 3,3 км темен

Шаян 1 езеш

- Акбет ез. саг 3,3 км темен

y

y

Алынып отырган езен бекеттердщ гидрологиялык бакылау катары толык болмаган-дыктан калпына кел^ршдь Гидрологиялык бакылау катарына талдау жасау, есептерде колдану бiртектiлiкке багалаудан басталуы ке-рек. Бiртектi емес катарды пайдалану обьек-тивт емес нэтижелердi алуга экелш соктыруы мYмкiн. Сонымен катар, эр тYрлi езендерге

жататын агынды катарларын бiрi кецiстiктiк - уакыттык статистикалык катарга, бiрi уакыт-тык статистикалык катарга бiрiктiрген жагдай-да олардыц бiртектiлiк дэрежелерiн аныктау мацызды болып табылады. Бiртектiлiкке талдау жасау зерттелш отырган жиынтыктарга сапалык критерийлердi колдану аркылы атка-рылады [1].

Кесте 2

Калпына келтсршген катарды бiртектiлiкке тексеру нэтижесi

взен-бекет Фишер критерий Стьюдент критерий Вилькоксон критерий

F F5% нэтижеа t t5% нэтижес1 U U2 U нэтижес1

Сырдария оз. - Келес оз. сагасынан жогары 1,05 4,97 б1ртек-п 2,04 5,01 б1ртет 53,2 201 193 б1ртек-п

Сырдария озеш - Шардара су койм. жог. бьеф1 1,56 3,36 б1ртек-п 3,17 4,94 б1ртет 139 400 175 б1ртек-п

Сырдария озеш - Квктвбе уч. 1,00 4,54 б1ртек-п 2,05 5,04 б1ртет 44,8 183 162 б1ртек-п

Сырдария езеш - Томенарык т.ж. ст. 2,53 2,98 б1ртек-п 1,24 4,87 б1ртет 113 367 158 б1ртек-п

Сырдария озеш - Кергелмес раз. 2,1 3,32 б1ртек-п 2,00 4,93 б1ртет 81,9 282 96 б1ртек-п

Сырдария озеш - Тасбeгет пгт 1,06 5,45 б1ртек-п 3,88 5,12 б1ртет 25,8 128 135 б1ртек-п емес

Сырдария озеш - К^араозек т.ж.ст. 1,94 3,16 б1ртек-п 1,56 4,90 б1ртет 36,7 194 72 б1ртек-п

Сырдария озеш - Жосалы пгт 7,17 5,00 б1ртек-п емес 3,10 5,00 б1ртет 49,0 190 179 б1ртек-п

Сырдария озсш - Казалы к. 4,02 2,17 б1ртек-п емес 1,94 2,0 б1ртет 87 212 75 б1ртек-п емес

Сырдария озсш, К^араозек тармагы -т.ж. ст. К^араозек 20 2,12 б1ртек-п емес 0,45 2,39 б1ртет 121 298 131 б1ртек-п

Келес озсш - сага 1,52 3,26 б1ртек-п 3,83 2,44 б1ртет емес 87 218 251 б1ртек-п емес

Арыс озеш - Жаскешу ауылы 2,27 2,29 б1ртек-п 0,97 2,41 б1ртет 119 285 148 б1ртек-п

Арыс озеш - Шэушд1р а. 1,28 2,20 б1ртек-п 1,03 2,40 б1ртет 83 226 95 б1ртек-п

Кокбулак озеш - Шстел1 а. 3,16 3,13 б1ртек-п емес 2,28 2,44 б1ртет 60 167 176 б1ртек-п емес

Аксу озеш - Крлкент а. 1,96 3,13 б1ртек-п 0,55 2,44 б1ртет 99 242 181 б1ртек-п

Шубар озеш - Шубар а. 1,29 3,5 б1ртек-п 4,12 2,45 б1ртет емес 65 174 207 б1ртек-п емес

Боралдай озеш - Васильевка а. 1,33 2,17 б1ртек-п 1,33 2,00 б1ртет 143 306 161 б1ртек-п

Боралдай озеш - Боралдай а. 5,46 2,09 б1ртек-п емес 0,30 2,00 б1ртет 138 303 196 б1ртек-п

Бадам озеш - Кызылжар а. 1,54 2,50 б1ртек-п 1,12 2,02 б1ртет 98 223 101 б1ртек-п

Арыстанды озеш - Алгабас а. 1,14 2,27 б1ртек-п 3,28 2,01 б1ртет емес 183 366 438 б1ртек-п емес

Канал - Алгабас а. 2,84 2,85 б1ртек-п 1,12 2,04 б1ртет 62 157 144 б1ртек-п

Кесте 2-де гидрологиялык катарлардыц бiртектiлiriшц нэтижес кeрсетiлген. Гидрологиялык катарларды бiртектiлiкке тексеру Yшiн Фишер (F), Стьюдент (t) жэне Вилькоксон кри-терийлерi (U) колданылды. Инженерлiк-гидро-логиялык есептеулерде гидрологиялык бакы-лау катарын талдау Yшiн статистикалык эдiстер колданылганда бастапкы акпарат бiртектi деп карастырылады. Дегенмен кесте 2-ден кeрiп отырганымыздай бiртектi емес жагдайлар да орын алды. Бул бекеттерде гидрологиялык ка-тардыц бiртектiлiriшц бузылуы агынды калып-тастырушы табиги жэне жасанды факторлардьщ уакыт жэне кещспк бойынша eзгеруiмен байла-ныстырылады. Табиги себептерге байланысты

eзгеруiн, жылдык агындыныц калыптасуына ылгал жеткiлiксiз аудандарда туйык макро жэне микроойыстардыц тигiзетiн эсерлерiн айтуга болады. Сонымен катар бойында нeлдiк мэндерi бар агынды катарын келтiруге болады.

Бiртектiлiктiц бузылуы Арыстанды eзенi - Алгабас а.., Боралдай eзенi - Боралдай а., Кокбулак eзенi - Пiстелi а. бекеттерiнен кeрiнiс берген. Бул бекеттерде eзен суыныц кыс мез-гiлiнде тYбiне дейiн катуы жэне жазда арнасы-ныц кургап калуы себебiнен агынныц саркылуы катардыц бiртектiлiгiнiц бузылуына себеп бола-ды. Сонымен катар су жинау алабында жэне су арнасында жYргiзiлген шаруашылык ю-эрекет-тiц каркынды eсуi бiртектiлiктi бузады.

IQ, м3/с

2 000 -

1500 -

1000 -

500 -

0 '

1960

1970

1980

1990

2000

2010 Жылдар

Сур. 3. Арыс езеш Арыс т.ж.бекетшщ (1960...2015 жж.) жиынтык интеграл кисыгы.

Арыс езеш Сырдария езеншщ оц жак сала-сы. Арыс eзенiне антропогендш эсердi багалау Yшiн жиынтык интеграл кисыгы тургызылды (сурет 3). Жиынтык интеграл кисыгыныц ез-герiсi езен алабында 3 СЭС салынганынан жэне езеннен тшелей каналдардыц бастау алуынан болып отыр. Эзен суы епстшке, бау-бакшага су-аруга пайдаланады, сонымен катар бул аймакта халык тыгыз коныстангандыктан езен агынды-сына антропогендш эсердiц кeрiнiсi айкын бай-калады.

ЦОРЫТЫНДЫ

Карастырылып отырган Сырдария алабы езендершщ калыпты жылдык агынды кабаты су eтiмi деректерiнiц мэнi кайта калпына кел-тiрiлiп, бакылау катары узартылды. Аталган езен алабы бойынша бакылау деректершщ мэлiмет-терi тYрлi акпарат кeздерiнен жинакталып, тал-данды. Алынган деректер негiзiнде айырымдык интеграл кисыктары тургызылып, есептiк кезец алынды. Есептш кезецнiц негiзiнде алаптагы эрекет етушi бекеттер мэлiметтерi сараланды.

Деректерiн калпына келтсруге тиiстi бекет-тер аныкталып, корреляциялык байланыс не-гiзiнде аталмыш коэффициенттерi есептелдi, регрессия тецдеуi непзшде орташа жылдык су eтiмi деректершщ есептш езен бекетi мен аналог езен бекетшщ арасындагы байланыс графиктерi тургызылды. Барлык калпына келтiрiлген деректер бойынша кесте жасалды. Калпына келтсрш-ген гидрологиялык катарлар Фишер, Стьюдент жэне Вилькоксон критерийлерi аркылы бiртек-тiлiкке тексерiлдi. Аталган езен алабы бойынша Арыс езеш - Арыс бекет мысалында жиынтык интеграл кисыгы тургызылып, антропогендш эсер багаланды.

ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1

1. Болдырев В.М. Практикум по дисциплине гидрологические расчеты. - Алматы: Казак университет^ 2000. - 40 с.

2. Давлетгалиев С.К., Джусупбеков Д.К., Молдахметов М.М. Гидрологиялык акпаратты математикалык евдеу эдютерь - Алматы, «Казак университет!», 2012. - 304 с.

3. Достай, Ж.Д., Алимкулов С.К., Сапаро-ва А.А. Водные Ресурсы Казахстана: оценка, прогноз управление. Том 7. Ресурсы речного стока Казахстана. Кн.2: Возобновляемые ресурсы поверхностных вод юга и юго-востока Казахстана. - Алматы, 2012 г. - С. 97-98.

4. Достай, Ж.Д., Алимкулов С.К., Сапаро-ваА.А. Оценка водных ресурсов на современном этапе развития Арало-Сырдарьинского природ-нохозяйственного комплекса // Гидрометеорология и экология. - 2016. - №1. - С. 93-102.

5. Многолетние данные о режиме и ресурсах поверхностных вод суши. Том 4. Узбекская ССР (1987). - Л.: Гидрометеоиздат, 1987. - 285 с.

6. Ресурсы поверхностных вод СССР. Т. 1215. Вып. 2. - Л.: Гидрометеоиздат, 1969. - 646 с.

7. Ресурсы поверхностных вод СССР. Гидрологическая изученность. Том14 Средняя Азия. Выпуск 1 Бассейн р.Сырдарьи (1965). -Л.: Гидрометеоиздат, 1967. - 477 с.

8. Ресурсы поверхностных вод СССР. Основные гидрологические характеристики. Том 14 Средняя Азия. Выпуск 1 Бассейн р.Сырдарьи (за 1963-1970 гг. и весь период наблюдений) (1974). - Л.: Гидрометеоиздат, 1974. - 526 с.

9. СНиП 2.01.14-83. Определение расчетных гидрологических характеристик. - М.: Стройиз-дат, 1983. - 36 с.

10. СП-33-101-2003. Определение основных

расчетных характеристик - М.: Госстрой России, 2004. - 71 с.

11. How to do hydrological data validation using regression // World Bank & Government of The Netherlands funded /// New Delhi, February 2002 [Электр. ресурс]. - URL: http://nhp. mowr.gov.in/Docs/HP-2/Manuals/WaterLevel-37Howtodohydrologi.pdf

12. The New Zealand Digital Library Project // Department of Computer Science, University of Waikato, Handbook for agrohydrology // Chapter 8: Data analysis [Электр. ресурс]. - URL: http:// www.nzdl.org/gsdlmod?e=d-00000-00---off-0hdl-

-00-0—0-10-0---0---0direct-10---4-------0-1l--11-

en-50---20-about---00-0-1-00-0--4—0-0-11-10-0utfZz-8-00&a=d&cl=CL1.8&d=HASH3b4d99e5f 9716ab628b9b2.11.fc

REFERENCES

1. Boldyrev V.M. Praktikum po distsipline gidrologicheskie raschety. - Almaty: Kaza; universiteti, 2000. - 40 s.

2. Davletgaliev S.K., Dzhusupbekov D.K., Moldakhmetov M.M.Gidrologiyaly; aKparatty matematikaly; eHdeu adisteri. - Almaty, «Kaza; universiteti», 2012. - 304 s.

3. Dostai, Zh.D., AlimkulovS.K., Saparova A.A. Vodnye Resursy Kazakhstana: otsenka, prognoz upravlenie. Tom 7. Resursy rechnogo stoka Kazakhstana. Kn.2: Vozobnovlyaemye resursy poverkhnostnykh vod yuga i yugo-vostoka Kazakhstana. - Almaty, 2012 g. - S. 97-98.

4. Dostai, Zh.D., Alimkulov S.K., Saparova A.A. Otsenka vodnykh resursov na sovremennom etape razvitiya Aralo-Syrdar'inskogo prirodnokhozyaistvennogo kompleksa //

Gidrometeorologiya i ekologiya. - 2016. - №1. - S. 93-102.

5. Mnogoletnie dannye o rezhime i resursakh poverkhnostnykh vod sushi. Tom 4. Uzbekskaya SSR (1987). - L.: Gidrometeoizdat, 1987. - 285 s.

6. Resursy poverkhnostnykh vod SSSR. T. 1215. Vyp. 2. - L.: Gidrometeoizdat, 1969. - 646 s.

7. Resursy poverkhnostnykh vod SSSR. Gidrologicheskaya izuchennost'. Tom14 Srednyaya Aziya. Vypusk 1 Bassein r.Syrdar'i (1965). - L.: Gidrometeoizdat, 1967. - 477 s.

8. Resursy poverkhnostnykh vod SSSR. Osnovnye gidrologicheskie kharakteristiki. Tom 14 Srednyaya Aziya. Vypusk 1 Bassein r.Syrdar'i (za 1963-1970 gg. i ves' period nablyudenii) (1974). -L.: Gidrometeoizdat, 1974. - 526 s.

9. SNiP 2.01.14-83. Opredelenie raschetnykh gidrologicheskikh kharakteristik. - M.: Stroiizdat, 1983. - 36 s.

10. SP-33-101-2003. Opredelenie osnovnykh raschetnykh kharakteristik - M.: Gosstroi Rossii, 2004. - 71 s.

11. How to do hydrological data validation using regression // World Bank & Government of The Netherlands funded /// New Delhi, February 2002 [Elektr. resurs]. - URL: http://nhp. mowr.gov.in/Docs/HP-2/Manuals/WaterLevel-37Howtodohydrologi.pdf

12. The New Zealand Digital Library Project // Department of Computer Science, University of Waikato, Handbook for agrohydrology // Chapter 8: Data analysis [Elektr. resurs]. - URL: http://www. nzdl.org/gsdlmod?e=d-00000-00—off-0hdl--00-0--

--0-10-0---0---0direct-10---4-------0-1l--11-en-50--

-20-about---00-0-1-00-0--4—0-0-11-10-0utfZz-8-00&a=d&cl=CL 1.8&d=HASH3b4d99e5f9716ab6 28b9b2.11.fc

ВОССТАНОВЛЕНИЕ ДАННЫХ ГОДОВОГО СТОКА БАССЕЙНА РЕКИ СЫРДАРЬЯ

Т.М. Казакбаева1

1 Казахский Национальный университет имени аль-Фараби, г. Алматы, Казахстан E-mail: t.kazakhbaeva@mail.ru

Выполнено восстановление данных годового стока и получены корреляционные зависимости, которые были использованы для расчета нормы стока по каждой из выбранных рек в бассейне реки Сырдарья. По данным стока с помощью коэффициента вариации построены разностные интегральные кривые. При восстановлении отсутствующих данных годового стока применен метод «реки-аналога». Фактические ряды наблюдений приведены к многолетнему

периоду. Расчетный период был выбран с 1960 по 2015 гг. Так же даны количественные оценки эффективности приведения средних значений стока к многолетнему периоду.

Ключевые слова: годовой сток, расчетный период, коэффициент корреляции, уравнение регрессии, разностная интегральная кривая, река-аналог

DATA RECOVERY OF ANNUAL RIVER RUNOFF IN THE SYRDARYA RIVER BASIN T. M. Kazakbayeva1

'Al-Farabi Kazakh National University, Almaty, Kazakhstan E-mail: t.kazakhbaeva@mail.ru

The data recovery of the annual runoff was carried out and correlation dependences were obtained, which were used to calculate the runoff rate for each of the selected rivers in the Syrdariya river basin. Differential integral curves were constructed from the runoff data using the variability index. When restoring the missing data on the annual runoff, the river-analogue method was applied. The actual series of observations are given for a long-term period. The base period was chosen from 1960 to 2015. Quantitative estimates of the effectiveness of bringing the average values to a multi-year period are also provided.

Keywords: annual runoff, calculation period, correlation coefficient, regression equation, difference integral curve, analog river