CC BY
7НАУЧНЫЕ СТАТЬИ
Гидрометеорология и экология №4 2011
ЭОЖ 556.46:556.54
Геогр. гылымд. докторы СД. Давлетгалиев *
А. С. Пшенчинова *
ЖАЙЬЩ 0ЗЕН1НЩ ЖЫЛДЬЩ АГЫНДЫ YЛЕСТIРIМIН ЕСЕПТЕУ
СУ РЕСУРСТАРЫ, ЖЫЛДЬЩ АГЫНДЫ YЛЕСТIРIМI, СУ ШАРУАШЫЛЬЩ, ЖИНАЦТАУ ЭД1С1, НАК,ТЫ ЖЫЛ ЭД1С1, ШЕКТЕУС1З КЕЗЕЦ, ШЕКТЕУШ1 МАУСЫМ, БЕКЕТ, Б1РТЕКТ1Л1К, СТЬЮДЕНТ ЖЭНЕ ФИШЕР КРИТЕРИЙЛЕР1, РЕГРЕССИЯ ТЕЩЕУ1, БАЙ^АЛFАН ЖЭНЕ ТАБ^И ТТЗЕТШГЕНМЭНДЕР, СУЛЫЛЫЩ ТОБЫ, АГЫНДЦ
Мацалада, Жайыц езеншц жылдыц агынды Yлесmiрiмiнiц есеб1 шартты табиги (1933...1957 режим1 бузылган
(1958...2007жж.) кезецдержэне агындыныц цайтатургызылган деректер1 (1958...2007 жж.) бойынша орындалды. Есептеу нэтижелерг салыстырылып, шаруашылыц гс эрекет эсергнен болган жылдыц агынды Yлестiрiмiнiц взгерш элсгз екендггг аныцталды.
Халыц шаруашылыгыныц эр тYрлi мацсатында су ресурстарын тш!мщ жэне кешецщ пайдалану Yшiн езендердщ жылдыц агынды Yлестiрiмшщ зацдылыгын зерттеу мацызды мэселелердщ бiрi. Агындыныц жылдыц режим^ ец алдымен су шаруашылыц имараттардыц непзп параметрлерiн: кепiлдiк берiлген су беру, реттеу келемiн жэне т.б., сэйкесшше су шаруашылыц ю-шаралар мен объектшердщ экономикалыц тиiмдiлiгiн айцындайды. Су режимшщ бiркелкi фазасында су етiмi шамасыныц эртYрлiлiгi жэне эртYрлi жылдарда режимнщ бiр мэндi фазасыныц басталу уацытыныц жылжуы сал-дарынан жылдыц агынды Yлестiрiмi жылдан жылга езгерш отырады. Жылдыц агынды Yлестiрiмiне эртYрлi факторлар эсер етедi. Олар: климаттыц жагдайлар (алапца тYсетiн жауын - шашын келемi, м^здыцтардыц жэне маусымдыц царлардыц еру кезещндеп ауа температурасы, алаптар бетiнен булану жэне т.б.), жергшкп жер бедерi, езендердщ цоректену тиш, гидрогеология жэне т.б. Таулы аймацтарда эсiресе жер бедершщ эсерi мол. Ол ез кезегiнде жалпы
* КазНУ им. аль-Фараби, г. Алматы
ылгалдану шарттарын аныктайды. Жылдык агынды Yлестiрiмшщ негiзгi факторы - жер бедершщ тiк белдеуi.
Казiргi уакытта жылдык агынды Yлестiрiмiн есептеу эдiстерi жеткiлiктi. Ресей Федерациясыныц ережелер жинагына сэйкес жылдык агынды Yлестiрiмi непзп Yш эдiс аркылы орындалады [4]: жинактау (метод компоновки), накты жыл, сулылыктыц сипатты градациясына сэйкесiнше жылдьщ орташа агынды Yлестiрiмi.
Бiздщ жумыста агындыныц жылдык Yлестiрiмi жинактау жэне накты жыл эдiстерi аркылы есептелд1 Барлык жагдайда есептеу шаруашылык жыл-дан басталды.
Жылдык агынды Yлестiрiмi жинактау эдiсi аркылы (шектеушi кезец жэне шектеушi маусым) жыл iшiндегi агынныц арту ыктималдылыгыныц тендестiгi кагидасын колдану аркылы аныкталады. Шектеусiз кезецнщ агыны жыл iшiндегi агынныц эртYрлiлiгi аркылы аныкталады жэне шектеушi кезец Yшiн де осылай болады. Ал шектеушi кезецге кiретiн шектеусiз маусым агыны шектеушi кезец жэне маусым Yшiн агынныц эртYрлiлiгi аркылы аныкталады [1].
Накты жыл эдю бойынша жылдык агынды Yлестiрiмiн аныктау есептiк су шаруашылык жылын таццауга негiзделген. Бул тацдау есептiк сулылык тобыныц] - жылдар саны жэне келес шарттыц орындалуы аркылы жYзеге асады:
Х(АР )) ={РС. шм. - Р. с, )) + & к - Ре, а )) +{РШ. м. - Р. с. )) +{РШ. а. - Р. с. )) , (1)
мундагы Рес. - барлык есепт1к уакыт аралыгында 61рдей кабылданатын, артудыц есепт1к ыктималдылыгы; Рс.шм - су шаруашылык жыл; Рш.к. -шектеуш1 кезец; Ршм - шектеуш1 маусым; Рш а - шектеуш1 ай; ^(АР). - нэтижел1 косынды.
Жогарыдакелт1ршген(1)тецдеу1аркылышыкканецтеменпкосынды мэш ^ (/АР). бар су шаруашылы; жыл есептж жыл ретшде кабылданады. (1) тецдеушщ сол жак белИ су шарушылы; жылга ец аз эсер еткешмен, ол жылды; агынды улеспр1мшщ катысты улпс1 ретшде кабылданады. Зерттелш отырган езеннщ агындысын реттеу максатында езен суларын пайдалану жоспарында (1) тецдеушщ оц жак белЫнен (Рш а. - Ре.а ) мэш алынады [3]. Накты жэне жинактау эдютер1 аркылы агындыныц абсолюта есептж улеспр1м1, камтамасыздыктыц аналитикалык кисыгы аркылы аныкталатын, артудыц есептж ыктималдылыгы бар агындыныц жылдык келемше агындыныц айлык улестерш кебейту аркылы есептелед^
Зepттey мaксaты - Жaйык e3ernrn4 узынды^ы бойыишa шapт-ты тaбиFи жэ^ aлaпгьщ шapyaшылык кызмeтi сaлдapыиaи peжимi б¥ЗылFaи жaFдaйдa жылды; aFыиды Yлeстipiмшщ eзгepiсiи бaFaлay. Жaйык e3ernrn4 жылды; aFыиды Yлeстipiм мэлiмeттepi 1970 жылдa-pы жapиялaиFaи [5]. Бул мэлiмeттep кaзipгi жaFдaйдaFы eзгepiстepдi eскepмeйдi. Сондыктан, со^ы кeздeгi мэлiмeттepдi косa отыфып иaктылaиды.
Жылды; aFыиды Yлeстipiм eсeбi Yш бaкылay бeкeтi бойыишa оpындaлды: Жaйык eзeиi - Kyшyм, Мaхaмбeт жэиe Атыpay бeкeттepi. Kyшyм бeкeтi бойыишa толы; бaкылay жылдap Ke3erçi 1921.. .2007 жж., Мaхaмбeт бeкeтi бойыншa 1936...2007 жж., aл Атыpay бeкeтi бойын-шa 1970.. .1996 жж. aлынды. Жaйык eзeиi жэиe оныц ^ИзН apиaсы Yшiи кeлeсi мayсымдap бeлiнгeн: кeктeм (сэyip-мayсым), жaз-кYЗдiк (шiлдe-кapaшa) жэ^ кысты; (жeлтоксaи-иaypыз). ^apaстыpылып отыpFaи ayмaктapдьщ eзeи aFыидысы су aлyFa жэ^ сyapмaлay Yшiи KOлдaиылaды, со^ы eKi мayсым 6íp шeктeyшi Ke3erçre бipiктipiлгeн, aл кыскы мayсым ^г^лым суы a3 Ke3erç шeктeyшi мayсым Yшiн кaбылдaиFaи.
Жaйык eзeиi Yшiи жылды; aFынды Yлeстipiмiищ eзгepyiи бaFaлay мaксaтындa aFыиды eсeбi Kyшyм, Мaхaмбeт жэ^ Атыpay бeкeттepi бойыишa оpыидaлды. Keпжылдык aFыиды жYpгiсiищ epeкшeлiгiи aйкыидay мaксaтындa жиышъщ иитeгpaл эдiсi колдaиылды. Бiздщ жaFдaйымыздa Жaйык eзeиi - ^шум бeкeтi бойыишa жиынтык инте-гpaл кисыFы 1-сypeт кepсeтiлгeи.
Жaйык e3emm4 тaбиFи peжимi кeпжылдык peттeyшi ^иклин су коймaсы жэиe eзeи aлaбы бойыишa шapyaшылыктьщ эpтYpлi сaлa-лapындa aFыидыиы кapкыиды пaйдaлaиy эсepiиeи 1958 жылдaн бaстaп б¥ЗылFaи. Cоидыктaи, Жaйык e3emm4 жылды; aFыиды Yлeстipiмiи бaFaлay Yшiи eзeиищ тaбиFи aFыидысыи ^лпыта кeлтipy KepeK. Осы мaксaт Yшiн aлдымeи Yш эдiс apкылы eзeннщ жылды; aFыидысы кaлпыиa кeлтipiлгeи, бipiишiдeи - Yксaс eзeи Caкмapa e3ern - ^apFaлы бeкeтi, eкiишiдeи - ГГИ эдiсi жэиe Yшiишiдeи - ^икнин су коймaсы бойыишa оpындaлды [2].
Бipiишi эдiстe aFыидыиьщ aйлык мэидepiищ apaсыидaFы тэyeлдiлiк 1921 жыл мeи 1957 жылдapдaFы бaкылay Ke3erçim4 бipiкгipy apкылы оpиaтылFaи. Бaйлaиыс сaпaсы иоpмaтивтик докyмeигтepдe кeлтipiлгeи тaлaптapFa жayaп бepeдi [6]. Бaйлaиыс тыFыздыFы коppeля-ция коэффициeитiмeи сипaгтaлaды (0,84.. .0,97). ЯFни, кapaстыpылып
отыpFaн бeкeт Yшiн ^a&irç eзeнi - КУШУМ бeкeтi) y;cac бeкeт peтiндe физигалык жэнe гeогpaфиялык т¥pFыдaн yrçcac Сaкмapa - ^apFaлы тYCтaмacы бeлгiлeндi. 1932...1958 жж. кeзeщ бойыншa ap aй Yшiн pe-гpeccия тeцдeyi т¥pFызылды. Kоppeляция коэффициeнтep мэнi жоFapы, яFни y;cac eзeндep бaйлaныcы бepiк. Бaйлaныc тeцдeyiнeн шыкдан мэндi тYзeтy фоpмyлacы ap^L^i aнык;тaймыз. Бул тYзeтy фоpмyлacын Жaйык eзeнi - Кушум бeкeтiнщ кeйiнгi 1958.. ,2007жж. кeзeщн ;a&ra т¥pFызy Yшiн пaйдaлaнaмыз.
Рeгpeccия тeвдeyi ap^L^i aFынды шaмaлapы бapлык aänap бой-ыншa Earna т¥pFызылды. Айлык aFынды Yлecтipiмiнщ accимeтpияcы, peгpeccия тeцдeyi бойыншa aныктaлFaн aFынды eceбi гей кeздe тepic aFынды мэнiнe ^bipaiybi мYмкiн, бiздщ жaFдaйымыздa кeктeмгi aänap Yшiн. Сонымeн F^ap, aйлык мэндep ap^L^i к^йта тYpFызылFaн жылдык aFынды шaмaлapы ^йта т¥pFызылFaн жылдык aFынды шaмacынa cэйкec кeлyi кepeк. Эйт^т жылдык aFынды шaмacы aйлык aFынды шaмaлa-pынa кapaFaндa ceнiмдipeк к^йта т¥pFызылyы мYмкiн. Сондыктан, pe-ipeccra тeвдeyi ap^L^i eceптeлгeн aйлык aFынды шaмaлapы, нeгiзiнeн IV-VI aйлap Yшiн тYзeтiлдi. Жылдыц aйлык aFындыcынbщ 6íp бeлiгi (1921.. .1957 жж.) шapтты тaбиFи кeзeц бойыншa ^cac жылдap ap^mbi бaFaлaнды.
АныктaлFaн кeзeцдep Yшiн, яFни 1932... 1957 жж. жэнe 1958...2007 жж. д^ыгс тaвдaлFaндыFын жэнe aйлык aFынды кaтapын бipтeктiлiккe тeкcepy мaк;caтындa Фишep жэнe Стьюдeнт кpитepилepi KOлдaнылды. Олap кeлeci фоpмyлaлap apкылы cипaттaлaды,
OraK^em1 кpитepиi :
мYндaFы y жэш x - тaцдaмaлы к;aтapлapдbщ оpтa мэнi, nx жэнe ny - wap мYшeлepiнiц cami, <cx жэш <cy - к;aтapлapдbщ оpтa квaдpaттык ay^Iткyы. ^apacтыpылып отыpFaн кeзeвдep Yшiн, яFни 1932...1957 жж. жэнe 1958...2007 жж. бaйк;aлFaн оpтaшa aйлык мэндep жэнe ^cac eзeн apкылы Harna тYpFызылFaн оpтaшa aйлык мэндep бойыншa тeк-cepy жYpгiзiлдi. (2) жэ^ (3) фоpмyлaлap apкылы тaбылFaн araracra-
(2)
Фишep кpитepиi:
(3)
ка зертханалык ж^мыстар орындауга арналган эдютемелш кужатта кeрсетiлген Стьюдент жэне Фишер коэффициенттер мэнiмен салысты-рылды. Ягни, байкалган 1921...1957 жж. тиесiлi орташа айлык мэндерi аркылы автокорреляция (г) мэш аныкталды. Автокорреляция мэнi 0,10...0,50 аралыгында ауыткыды. Эр айлык автокорреляция мэш жэне мэндшп 5 % мелшермен сэйкесiнше Стьюдент жэне Фишер коэффициенттер мэш алынды. (2) жэне (3) формулалар аркылы табылган коэффициенттер эдiстемелiк кужаттан алынган коэффициенттерден кiшi, ягни < 1а жэне ¥ < ¥а тецаздш орындалса, бiртектiлiк гипотезасы кабылданады. Ал керi жагдайда гипотеза кабылданбай альтернативтi гипотеза карастырылады. Зерттеу нэтижес 1 кестеде келтiрiлген. Кесте-де ею жагдай каралган, бiрiншi -1932...1957 жж. байкалган, 1958...2007 жж. байкалган айлык агындарыныц бiртектiлiгi каралган, екiншi -байкалган 1932...1957 жж. жэне табиги 1958...2007 жж. бiртектiлiгi Стьюдент, Фишер критерияларымен багаланган. Байкалган жылдар-ды салыстырганда кыскы агындарыныц орта мэншщ бiртектi еместiгi кeрсетiлген, табиги жагдайда келтсршген мэндердi салыстырганда орта мэндер бiртектi болып табылады. Фишер критерш бойынша байкалган мэндер жэне табиги калпына келтiрiлген агындар бойынша Ш-1У айлардыц мэнi бiртектi емес болды. Сондыктан катарлардыц бiртектiлiriн аныктау Yшiн жиынтык интеграл кисыгы тургызылды (1-сурет). 1-сурет бойынша табиги мэш кайта тургызылган жиынтык интеграл кисыктарында катты eзгерiс байкалмайды. Сондыктан, кайта тургызылган деректердi табиги мэндерге сэйкес деп есептеуге болады.
Жыл
^ м3/с 90000 80000 70000 60000 50000 40000 30000 20000 10000 0
о о о о о о о о о о о
сч со УЗ 00 сл о м
сл сл сл сл сл сл сл сл о о о
'—1 '—1 '—1 '—1 '—1 '—1 '—1 '—1
Жыл
^ м3/с
Жыл
1-сурет. 1932...2007жж. кезецг ушгн Жайыц взенг - Кушум бекет1 бойынша эр ай жиынтыц интеграл цисыгы. 1 - наурыз, 2 - наурыз (табиги), 3 - сэу1р, 4 - сэу1р (табиги), 5 - мамыр, 6 - мамыр (табиги)
Жайы; езеш режимшщ езгеруш ескере отырып, жылды; агынды Yлестiрiмiн есептеу ею нускада орындалган: шартты-табиги (1940...1957 жж.) жэне режимi бузылган кезец Yшiн (1958...2007 жж.). Эр кезец Yшiн Yш сулылы; тобы белiнген: суы мол жылдар (Р < 33,3 %), сулылыгы орташа жылдар (33,3 < Р < 66,7%) жэне суы аз жылдар (Р > 67 %). ^арастырылып отырган Кушум, Махамбет жэне Атырау бекеттершщ байкалган мэлiметтерi бойынша В.Г. Андреяновтыц жинактау эдiсi
[1] аркылы шартты - табиги жэне режимi бузылган кезецдерi Yшiн жылдык агынды Yлестiрiм мэндерi аныкталды (2...4 суреттер).
1 кесте
1932...1957 жж. жэне 1958...2007 жж. аралыгы Yшiн су ет1мЫц байкалган жэне табиги мэндерiн Стьюдент, Фишер критерилерi аркылы тексеру нэтижес
Стьюдент критериi Фишер критерш
р а ч « А байкалган мэндер табиги мэндер байкалган мэндер табиги мэндер
1 1 нэтиже а 1 1 нэтиже а ¥ ¥ нэтиже а ¥ ¥ нэтиже а
1 4,03 3,47 - 3,17 3,47 + 1,08 2,08 + 1,29 2,08 +
2 5,02 3,47 - 3,32 3,47 + 1,76 2,08 + 1,27 2,08 +
3 3,73 2,68 - 1,01 2,68 + 1,28 1,83 + 4,98 1,83 -
4 1,21 2,20 + 0,62 2,20 + 5,38 1,79 - 3,35 1,79 -
5 1,24 2,41 + 0,18 2,41 + 3,97 1,79 - 2,84 1,79 -
6 0,04 2,41 + 0,63 2,41 + 1,52 1,79 + 1,79 1,79 +
7 0,80 2,68 + 1,76 2,68 + 1,32 1,83 + 1,14 1,83 +
8 1,50 3,01 + 2,12 3,01 + 1,09 1,94 + 1,42 1,94 +
9 2,19 2,68 + 2,38 2,68 + 1,37 1,83 + 1,19 1,83 +
10 3,06 3,01 + 1,80 3,01 + 1,27 1,94 + 1,35 1,94 +
11 3,25 3,01 + 2,16 3,01 + 1,21 1,94 + 1,17 1,94 +
12 3,90 3,24 - 2,83 3,24 + 2,62 1,98 - 1,18 1,98 +
Эзеннщ узындыгы бойынша езгеруi келесщей: 1933...1957 жж. кезещ Yшiн, сулылыгы мол жэне орта жылдар бойынша кектемп агынныц мэндерi Махамбет бекетшде Кушум бекетiне Караганда 5...6 % кем^ен, суы аз жылдары езгерю жок. Ал, 1958...2007 жж. кезещ Yшiн суы аз жылдар бойынша езгерю байкалады. Ягни, Махамбет бекетшде агын мелшерi Кушум бекетiне Караганда 5 % кем^ен.
Келесi жаз-^з маусымы, 1933...1957 жж. кезещ бойынша суы мол жэне орта жылдарда керiсiнше Кушум бекетiнде Махамбет бекетше Караганда 5 % азайган. Ал, суы аз жылдары езгерю байкалмайды.
^арастырылган бекеттер бойынша жылдык агынды Yлестiрiмiн накты жыл эдiсi бойынша карастрайык (2-кесте). Жайык езенi - Ку -шум бекет бойынша 1933...1957 жж. аралыгы Yшiн (1) тецдеуi аркылы шыккан сулылыгы мол (25 %) кезецнщ ец теменп косынды мэнi 1946...1947 жж. есегспк су шаруашылык жылына тиесiлi. Ал, сулылыгы орташа кезец Yшiн 1943...1944 жж. Сэйкесшше сулылыгы аз кезецнщ ец теменп косынды мэш 1933...1934 жж. сай келедь
Осы бекетбойынша келес 1958...2007 жж. аралыгынкарастырсак;, беpiлген (1) тевдеyi аркылы шыккан сулылыгы мол кезецнщ ец теменп косынды мэш 1990... 1991 жж. есегспк cy шаруашылы; жылы, ал сулылыгы орташа кезец Yшiн 1978...1979 жж., сулылыгы аз кезец Yшiн 1968...1969 жж. мэнше сэйкес.
а
Q % 50 г
40 30 20 10 0
-I л I Л I
i
■ -1
□ -2
3
-3
lllíbr.rL^.^
1 2 3 4 5 6 7 8 Айлар б
9 10 11 12
Q %
40
30 - ■ -1
20 П □ -2
10 il ^ -3
0 r.ruh.11 i ШПЛПЛн
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Айлар
в
Q %
50
40
30 20 10 0
■ -1
□ -2 _-3
lili ílirlirlrtrt
1 2 3 4 5 6 7 Айлар
9 10 11 12
2-cypem. Жайыц e3em - Кушум 6ernmi Yшiн эр тYpлi жылдар бой-ынша т^ргызылган айлыц су eтiмдepiнiц пайыздыц мeлшepi. а -1933...1957 жж.; б - 1958...2007 жж.; в - 1958...2007 жж.(табиги). 1 -Р =25 %, 2 -Р =50 %, 3 -Р =75 %.
1970... 1996 1958...2007 1936... 1957 1958...2007 (табиги) 1933... 1957 Жыл. ар., жж.
vi ^л o (O vi о ю L/I vi o ю L/I vi (л L/I о ю L/I vi L/i L/i О ю
О vi >1 O 00 o 00 (O o vi vi lo о о О О 4^ O OJ O o о 4^ OS о OS 00 о vi 00 о о о О OJ OJ О OJ о OS i?
O vi 00 .1982) o 00 OJ o vi 00 ¡o о о OS О О L/I O O o о vi о OS о о vi о о о .1934) .1944) о vi
34,9 ■У1 jo 30,1 о 1л о 1л 24,7 00 1л 4^ о 00 4^ 26,7 30,5 26,5 20,9 21,0 36,3 4^
U) o U) 4^ (O vi Ю OS ю vi ю vi U) y) 4^ o 4^ OJ ю OS ю 00 U) 00 U) JO 4^ U) yj (л « ф
OS 00 1>J vi 1-1 vi 1-1 1л vi о 00 1>J о vi о g
o (O JvJ O ю 00 Ю OJ U) o ю - JvJ Е jo 00 OS
lo OS V 00 00 U) V 00 "ю ю "ю vi "ю OJ о 00 00 4^ 00 OJ 1>J OS 00 1>J L/i OS о
U) JJl 00 4^ о 00 OS JO L/I о vi ю vi OS U)
o vi 1>J vi 00 o vi O "ю о vi L/i 00 vi o OS ю V ю "ю ю vi о OS ю OS vi L/i vi
_ 4^ JJl U) OS 4^ JvJ L/I ю L/i U)
OS vi U) U) Ы "ю о OJ OS ю 1л vi V Ю 00 00 « "ю "ю о V vi О OJ о 00 о 00
о
y) y) Sc y) 4^ U) JvJ U) я ф U) JvJ JO 4^ U) Ю w 1
"so 00 o 00 OS я o vi V vi OS OS 00 o о о OS vi Е 00 О 4^ V "ю p я о
ф со СО ф СО ft w
_ (O U) U) U) JvJ U) JvJ JO ft в. U) JvJ ю U) Ю
OS OJ ь vi o ж 1 r V o "ю 00 О OS vi 1>J 4^ о 1 g "ю OJ Е V 00 vi vi о vi V s. 1 о
_ jvJ U) JO U) U) U) U) F g ft U) JO ю U) Ю hH
o 00 vi p o vi 1л о V ю "ю vi o о 00 о о о V OS 00 OJ О Ю 1л L/i S 1-1
_ U) o» ft S ft tí. U) JO JO Ю _ _ H Ol _ _ JO ю _ _ g 3.
lo OS o 00 o o o ^ 00 о o OS o OS о ft й 3. 00 о о о 00 OJ "ю vi V vi OS OS ю
_ jvJ (O U) ю JO _ _ _ _ ю ю _ _ _
o (O с vi OS V OS о L/I 1>J 00 00 00 OS OS OS о OS о ю vi OJ V OS ^ о
_ jvJ JO U) JO JO _ _ _ _ JO ю _ _ _
1л o 1>J ь 00 00 4^ V Ю 1л ю OS "ю о OS vi OS L/i "ю OJ ю
(O 4^ JvJ ю JvJ _ ю ю _ _ _ _ _ U)
o o vi 1>J "ю ю "ю L/I 1л 4^ OS о ю о OJ V vi с vi OJ vi О vi 00 U)
o o o o o o о о О о O o o o о о о о о о о о о о О о О О о о M
00 4^ OS OS JvJ OS OS OS У* OS Ю vi OS 00 vi 4^ OS о vi vi 00 OS 00 vi vi J30 « ф s
00 V 1>J О 1 ' V 1 ' 1>J OS V "ю о 1 ' о H ft g
O "oo JO Ю y\ 00 ю OS Ю OS Ю JO ю 00 ю ю о с ю J30 JvJ
1>J 1л 1>J o 00 1>J 1л vi vi 1>J 1л О 3 «s CO
5,39 15,5 V 14,5 J30 1л о 1л 6,92 6,95 7,14 6,08 00 00 о Чо vi vi 6,45 J30 U) £ о
ё р
о н Е •в Е а
Е
й ft о H ft
а
Q %
40 35 30 25 20 15 10 5
■ ■ ■ ■
J
Л
lin
□ -2 "-3
lili
II
123456789 10 11 12 Айлар
б
Q %
35 30 25 20 15 10 5 0
n Í1 П
■ -1
□ -2
_ -3
Li.ihi.iM
1 2 3 4 5 6 7 Айлар
9 10 11 12
3-c}pem. Жайыц e3eHi - Maxaмбeт бeкeтiнiц сулылыгы эpтYpлi жыл-дар бойынша т^ргызылган айлыц су eтiмдepiнiц гистограммасы. а -1936...1957 жж.; б - 1958...2007 жж. 1 - P =25 %, 2 - P =50 %,
3 - P =75 %.
0
Сонымен, агынды Yлеcтipiмiн есептеу ею нускада орындалды: шартты-табиги (1940... 1957 жж.) жэне pежимi бузылган кезец Yшiн (1958...2007 жж.). Табиги гидрологиялык режимнщ бузылу кезещ бeгендi толтыру кезещнен басталады. Кeпжылдык агынды реттеу бeгендеpi жумысы гидрологиялык режимнщ бузылуымен еpекшелендi [2]. Бeген салынганга дейiнгi (1933... 1957 жж.) жэне кешнп (1958...2007 жж.) кезецдер Yшiн жинактау эдici аркылы орындалган жылды; агынды Yлеcтipiм еcебi, сулылыгы эpтYpлi жылдарда жыл iшiндегi агынды Yлеcтipiмiнiц аз eзгеpгендiгiн кepcеттi. Жайык eзенi -
Кушум бекет бойынша сулылыгы аз (75 %) жылдар Yшiн: жаз-кYЗ жэне кыс мезгiлдеpi бойынша агынды шамасы ец Yлкенi 1,86 % жогарылаган. Ал, кeктем мезгiлi Yшiн: cэyip айыныц агындысы 16,5 % тeмендеп, ма-мыр айы Yшiн кеpiciнше 10,2 % жогарылады. Сулылыгы орташа (50 %) жылдар Yшiн кыс жэне жаз-кYЗ мезгiлдеpiнде айтарлыктай eзгеpic жок, ал кeктем мезгiлiнде агынды шамасы мамыр айында 7,1 % тeмендеcе, маусым айында кеpiciнше 6,5 % ^тертген. Сулылыгы жогары (25 %) жылдарда мамыр айы бойынша агынды мeлшеpi 14,9 % тeмендеп, маусым айында 8,6 % жогарылаганын байкаймыз.
Q %
40 35 30 25 20 15 10 5 0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Айлар
4^pem. Жайыц e3eHi - Атырау бeкeтiнiц сулылыгы эpтYpлi жылдар бойынша тургызылган айлыц су eтiмдepiнiц гистограммасы
(1970...1996жж.). 1 -P =25 %, 2 -P =50 %, 3 -P =75 %.
Байкалган 1933...1957 жж. мен табиги тYзетiлген 1958...2007 жж. кезецдерш салыстырсак: кыр^йек - наурыз айлары аралыгы бойынша 0,2...2,5 % агынды мeлшеpi ^тертген. Сулылыгы эpтYpлi кезец бойынша мамыр айыныц агындысы 2...15 % тeмендеген. Сулылыгы жогары жылдары маусым айы агындысы 3,8 % тeмендеcе, шiлде - тамыз айлар агындысы 3,4...4,4 % ^тертген.
Ал, Махамбет бекетi Yшiн мамыр айыныц агындысы сулылыгы эpтYpлi кезецдер бойынша агынды шамасы 5...7 % тeмендеген. Жаз-кYЗ жэне кыс мезгшдершде айтарлыктай eзгеpic байкалмайды. Сулылыгы аз жылдарда cэyip айыныц агындысы 4,5 % тeмендегенiн байкаймыз.
Жинактау жэне накты жыл эдiстерi нэтижелерш салыстырсак, Жайык езеш - Кушум бекетшщ байкалган деректерi бойынша Yлкен айырмашылыктар аныкталмады. Тек, 1958...2007 жж. табиги мэнi кайта тургызылган деректер бойынша накты жыл эдiсi аркылы есеп-телген мэлiметтер, кектем мезгшнде 8...20 % артса, ал жаз-^з мезгiлiнде 6...15 % кемiген. Махамбет бекетшде 1936...1957 жж. кезещ Yшiн екi эдiстi салыстырсак айтарлыктай езгерю белгiленбедi. Ал, 1958...2007 жж. кезещ бойынша кектем жэне жаз-кYЗ мезгшдершде сулылыгы аз жылдар Yшiн 7,7...9,9 % айырмашылыктар байкалады. Атырау бекетшде де осы кезецдер бойынша езгерютер аныкталды. Ягни, сулылыгы аз жылдар Yшiн кектем мезгiлiнде 18 % жогарылса, жаз-кYЗ мезгiлiнде 14 % темендеген.
Есептеу нэтижелершщ корытындысы: Жайык езеншщ жылдык агынды Yлестiрiмi ем эдiс жиынтык жэне накты жыл эдiстерi бойынша орындалды. Бiрiншi эдютщ нэтижелерi экономиканыц мацызды объектiлерiн сумен камтамасыз ету кезiн тацдауда жобалаудьщ алгашкы кездерiндегi алдын ала жогарылатылган талап-тар койылганда колдануга болады. Ал, екiншi эдютщ нэтижелерiн су шаруашылыгы шараларын жэне курылысты жобалау кездершде кодануга болады.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Андреянов В.Г. Внутригодовое распределение стока. - Л.: Гидрометеоиз-дат, 1960. - 327 с.
2. Давлетгалиев С.К. Влияние хозяйственной деятельности на годовой сток основных рек Жайык-Каспийского бассейна // Вопросы географии и геоэкологии. - Алматы. - 2011. - №1. - С. 4-11.
3. Методические рекомендации по определению расчетных гидрологических характеристик при наличии данных гидрометрических наблюдений. - Нижний Новгород: 2007. - 133 с.
4. СП 33.101-2003. Определение основных расчетных характеристик. - М.: Госстрой России, 2004. - 71с.
5. Ресурсы поверхностных вод СССР. - Т. 12. Вып. 2. Нижнее Поволжье и Западный Казахстан. Урало-Эмбинский район. - Л.: Гидрометеоиздат, 1970. - 512 с.
Поступила 27.12.2011
Доктор геогр. наук С.К. Давлетгалиев А. С. Пшенчинова
РАСЧЕТ ВНУТРИГОДОВОГО РАСПРЕДЕЛЕНИЯ СТОКА РЕКИ УРАЛ (ЖАЙЫК)
Произведен расчет внутригодового распределения стока реки Урал (Жайык) за условно-естественный (1933...1957 гг.) период, для периода нарушенного режима (1958.2007 гг.) и по данным восстановленного стока (1958.2007 гг.). Результаты расчета сопоставлены. Отмечено незначительные изменения внутригодового распределения стока реки Урал (Жайык) в результате хозяйственной деятельности.
