CC BY
1REFERENCES
[1] Burlibaev M.Zh., Amirgaliev N.A., Schenberger I.V., Skolsky V.A., Burlibayeva D.M., Uvarov D.V., Smimova D.A., Efimenko A.V., Milyukov D.Yu. Problems of pollution of the main transboundary rivers of Kazakhstan. Almaty: Kaganat Publishing House, 2014. Vol. 1. 744 p.
[2] Comprehensive assessment of surface water quality based on hydrochemical parameters / Burlibaev M. Zh. and others. Almaty: Gylym Publishing House, 2007. 96 p.
[3] Palgov N.N. Rivers of Kazakhstan. Alma-Ata: Academy of Sciences Kazakh Union of Socialist Republics Publishing house, 1959. 100 p.
[4] Sibirkina A.R. Technogenic pollution by heavy metals of the catchment area of the Irtysh basin within the territory of the Republic of Kazakhstan: Thesis ... candidate of chemical sciences. Semipalatinsk, 1999. 107 p.
[5] Frolova N.L., Vorobyevsky I.B. Hydroecological restrictions of water use in the Irtysh basin // Bulletin of the Moscow University. Series 5. Geography. 2011. N 6. P. 34-42.
[6] Chemagen A.A. The Modern ecological state of the Irtysh river in the lower reaches: Author's abstract dissertation ... candidate of biological sciences. Tyumen, 2015. 16 p.
[7] Todd D. Ground water hydrology, 2nd edn. Wiley. New York, 1980. 535 p.
М. Ж. Бурлибаев1, Д. М. Бурлибаева2, А. М. Рыскельдиева3, А. Н. Ердесбай3, К. К. Макаш4, А. С. Иканова5
1Т.г.д., профессор, бас директордьщ гылыми ж^мыс женшдеп орынбасары (Казахстан колданбалы экология агентпп, Алматы, К^азакстан) 2Доктор PhD, гидрохимия жэне экологиялык токсикология лабораториясыныц ага гылыми кызметкерi (География институты, Алматы, Казакстан) 3Метеорология жэне гидрология кафедрасыныц PhD докторанты (Эл-Фараби атындагы Казак ^лттык университет^ Алматы, Казакстан) 4География, жерге орналастыру жэне кадастр кафедрасыныц ага окытушысы (Эл-Фараби атындагы Казак ^лттык университет^ Алматы, Казакстан)
ЦЫТАЙ ХАЛЬЩ РЕСПУБЛИКАСЫМЕН ШЕКАРА МАЦЫ АУМАГЫНДАГЫ ЕРТ1С 6ЗЕНШЩ ЖЕР YCTI АГЫСЫНЫЦ ГИДРОХИМИЯЛЫЩ К6РСЕТК1ШТЕР1 БОЙЫНША
СУ САПАСЫНЫЦ 6ЗГЕРУ1 ТУРАЛЫ
Аннотация. 2001-2016 жылдар аралыгында Кытай Халык Республикасымен шекара мацы аумагындагы Ертiс трансшекаралык езенiнiц гидрохимиялык керсеткiштерiнiц тербелiс серпiнi берiлген жэне р^ксат етiлген шектi шогырлануларынан асатын ластаушылар тобы аныкталды.
ТYЙiн сездер: гидрохимия, ластану кездерi, су сапасы, судыц ластануыныц кешендi индексi (СЛКИ), р^к-сат етiлген шектi шогырланулары, Ертiс трансшекаралык езенi.
M. Zh. Burlibaev1, D. M. Burlibaeva2, A. M. Ryskeldieva3, A. N. Erdesbai3, K. K. Makash4, A. S. Ikanova4
1Doctor of technical Sciences, Full Professor, Deputy General Director for research (Kazakhstan agency for applied ecology, Almaty, Kazakhstan) 2PhD, senior researcher at the laboratory of hydrochemistry and environmental toxicology (Institute of geography, Almaty, Kazakhstan) 3PhD student of the Department of meteorology and hydrology (Al-Farabi Kazakh national university, Almaty, Kazakhstan) 4Senior lecturer at the Department of geography, land management and cadastre (Al-Farabi Kazakh national university, Almaty, Kazakhstan)
ABOUT WATER QUALITY CHANGES ACCORDING TO HYDROCHEMICAL INDICATORS OF SURFACE FLOW OF THE ERTIS RIVER ON THE BORDER TERRITORY WITH PEOPLE'S REPUBLIC OF CHINA
Abstract. This article presents the dynamics of hydrochemical indicators fluctuations in the transboundary Ertis river in the context of 2001-2016 on the border territory with PRC, and identifies a group of pollutants exceeding the maximum permissible concentrations.
Keywords: hydrochemic, sources of pollution, water quality, complex water pollution index (CIP), maximum permissible concentrations, cross-border Ertis river.
эеж 556.5
А. Н. Ердесбай1, А. М. Рыскельдиева2
:PhD докторант, метеорология жэне гидрология кафедрасыньщ ага окытушысы (Эл-Фараби атындагы Казак улттык университетi, Алматы, Казакстан),
2Метеорология жэне гидрология кафедрасынын PhD докторанты (Эл-Фараби атындагы Казак улттык университет^ Алматы, Казахстан)
ЕРТ1С ЭЗЕНШЩ АГЫНДЫ УЛЕСТ1Р1МШЩ ТАБИГИ ЖЭНЕ АНТРОПОГЕНД1К ЖУКТЕМЕ ЖАГДАЙЫНДА ЭЗГЕР1С1
Аннотация. Макалада Ертiс взенiнiн жылдык агынды режимшщ табиги жэне реттелген агынды кезец-дерiндегi взгерiсi есептелдi. Жогаргы Ертю су коймалар каскадымен агындыны баскарудыц Ертiс взенiнiн гидрологиялык режимiне елеулi эсерi карастырылды. Каркынды су пайдалану жагдайында табиги жэне баскарылган кезецдеп орташа айлык агындылардыц взгерiсi салыстырылып, багаланды.
ТYЙiн свздер: жылдык агынды, су коймалар каскады, жылдык агынды Yлестiрiмi, сулылык, су ж1беру, суы мол жылдар, суы аз жылдар. жайылма.
Kipicne. Ертю взеш агындысыныц непзп квлем1 взеннщ жогаргы бвлшнде калыптасады. Соныц шшде КХР аумагында - 25%, Казакстан шепнде - 75%, осыныц шшде КХР шекарасынан Буктырма взеншщ сагасына дешн - 40%, сондай-ак Ертюке келш куятын Yлбi мен Оба жэне тагы баска усак салаларга - 35% тиесш.
Ертiс взенi агындысы баскарылганнан кейiнгi жылдарда (1959 ж. бастап) взеннщ жайылмасын жеткiлiксiз квлемде су басады. Буныц салдары жайылмалык кешеннщ барлык компоненттерi Yшiн жагымсыз эсер калдыруда. Элсiз таскындар топырактыц туздануын улгайтып, вамдштердщ да-лалануына, агашты-бугалы вамдштердщ нашарлауына алып келедi. Ертю взеншщ су ж1беру кезецшдеп су басу узактыгы табиги режимге караганда айтарлыктай аз. Жайылманыц су басу узактыгы Буктырма СЭС курылысынан бурынгы жылдардагы 55-50 тэулiктермен салыстырганда, 1990 ж. 30-25 тэулшп, 1998-2000 жылдарда 17-15 тэулiктi курады. Жайылманыц су баскан табиги гидрологиялык режим кезещмен (1941 ж.) тек 1966 ж. салыстыруга болады. Жеке аз сулы жылдарда (1983 ж.) жайылманыц су басуы байкалмады, внiмдiлiк 5,5 ц/га жетп. Соцгы онжылдыкта (19902000 жж.) внiмдiлiк 21,7 ц/га-дан 10,7 ц/га-га ауыткыды. Жылдан жылга жайылманыц су басу ауданы твмендеп, аумактыц аридизациясына алып келдi [1].
Казакстан Республикасындагы су тутынудыц дамуы, ец алдымен ирригациялык жYЙе корын игерумен, сондай-ак салалык су тутыну квлемшщ улгаюына байланысты.
Казакстан Республикасыныц аумагында Ертю взеншщ агындысы Жогаргы Ертю су коймалар каскадымен баскарылган. Агыс аркылы жогарыдан твменге карай Буктырма (1960-1966 жж. Толты-рылып, юке косылган), ескемен (1952-1954 жж. толтырылып, 1966 ж. толык куаттылыкка ие болды) жэне ШYлбi су коймаларын (1976 ж. курылысы басталып, 1987-1994 ж. пайдалануга берiлдi) курайды. Осылайша, аталган жумыста, келесiдей кезецдiк бвлшю кабылданды; табиги режим -1937-1957 жж. реттелген - 1960-1980. Агыс бойымен жогарыда орналаскан жэне iрi Буктырма су коймасы терец квпжылдык агынды реггеудi жYзеге асырады (пайдалы квлемi - 30,6 км3). ескемен су коймасы агындыны апталык реттеуд^ ал ШYлбi су коймасы - квктемп табигатты коргауга багыт-талган су ж1беру кезецiнде жэне жаздык-^здш тасакындар кезецiнде Буктырма мен ШYлбi СЭС тустамаларыныц арасындагы бYЙiрлiк салаларды маусымдык реггеудi камтамасыз етедi.
езеннщ гидрологиялык режимiнiц взгерiсi жэне агындыныц шаруашылык кажеттшктерге алынуыныц улгаюы Yш елдiц мYДдесiн козгамак жэне халыкаралык су зацнамасыныц аясындагы мэселелердi туындатады. Экономиканыц тYрлi салаларымен су ресурстарын тиiмдi жэне кешендi пайдалануга кажетп мiндеггердi шешу Yшiн взеннiц жылдык агынды Yлестiрiмiнiц зацдылыктарын зерттеу кажет [2].
Зерттеу материалдары мен эдктерь Ертiс взенi агындысыныц табиги жэне реттелген агынды кезецдерiндегi жылдык агынды Yлестiрiмiн есептеу Yшiн Казгидромет РМК бакылау желiсiнiц материалдары бастапкы мэлiмеггер болып табылды. Ертiс су шаруашылык алабыныц су агындылар жвнiндегi барлык бакылаулар кезецiндегi мэлiмеггерi талданды.
Жылдык, маусымдык агынды Yлестерiмiн есептеу Yшiн жеткшкп мелшерде тYрлi эдiстер пай-даланылды. Соныц iшiнде В. Г. Андреяновтыц эдiстемесi кец колданылды. Аталган эдютемеге сай жыл Yшiн агындыныц бiркалыпты ^амтамасыздыгы кабылданады. Камтамасыздык (25, 50, 75 жэне 95 %) белгшенген болып, жылдык Yлестерiм сэйкесiнше бiрнеше сулылык градациясы Yшiн жаса-лынады. Осы тарапта маусымдык жэне маусымшшк агынды Yлестiрiмi талданды.
Ертiс езеншщ табиги (1938-1959 жж.) жэне реттелген агынды (1960 жылдан бастап) езгерюшщ беталысын зерттеу Yшiн кезещ Yшiн 4 бекет деректерi пайдаланылды: су шаруашылык кешенiне антропогендiк эсер ету аймагында орналаскан 3 бекет карастырылды. [1] Жумыста Ертiс езеншщ агысымен су коймалар каскадынан темен орналаскан Семиярка, вскемен, Павлодар тустамаларында ею уакыттык кезецге: Табиги жагдайда (1937-1957 жж.) жэне реттелген кезец (1960-2010 жж.)
Нэтижелер мен талкылаулар. Ертю агындысыныц жалпы темендеу YPДiсiнде агындыны Буктырма су коймасы аркылы баскару жаздык-^зп сабада су е^мшщ улгаюына ыкпал етедi, осы-ныц нэтижесшде ауыл шаруашылыгын сумен камтамасыз ету Yлкен мацызга ие. Кытай аумагынан су алу есебiнен агындыныц темендеу Yлесi 13,4%, Ертiс-КараFанды каналы аркылы -12,0% курайды [2]. ТабиFи кезецде непзп тустамалар бойынша Ертiс езеншщ орташа айлык су етiмдерi 1-кестеде келтiрiлген.
1-кесте - 1938-1958 жылдарда непзп тустамалар бойынша Ертас езеншщ орташа айлык су ет1мдер1
Бакылау пункттер1 Орташа су етамдер^ м3/с Жыл
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Боран а. 59 57 64 205 652 1071 697 412 259 172 102 66 318
Семиярка 313 282 281 1365 2658 2017 1242 916 826 720 461 348 952
Павлодар а. 325 295 277 1125 2450 2092 1240 894 797 705 483 302 915
1-кестеге сэйкес, Ертiс езенiнiц аFысымен жоFарыдан теменге карай су етiмдерiнiц шартты улFаюы байкалды. аталFан шаманыц артуы капталдык салалардыц келiп косылуы есебшен туын-дайды (1-кесте). Ертiс езеншщ жылдык аFындысыныц сипаттамасы Yшiн Боран гидробеке^ндеп табиFи аFынды мен Семиярка, вскемен, Павлодар гидробекетшдеп реттелген аFынды карасты-рылды. Орташа жылдык су етiмдерi бакылауларыныц катарыныц деректерi бойынша Ертю езеш аFындысыныц хронологиялык графип турFызылды. Боран жэне Семиярка а. бекеттерi бойынша орташа жылдык су епмдершщ Yйлесiмдiк графигi 1, 2-суретте келтiрiлген (1, 2-суреттер).
Ертiс езеншщ орташа жылдык аFындысыныц бiртiндеп темендеуi 1957-1964 жж. кезецiнде байкалады. АталFан темендеу YPДiсi ШыFыс Казакстанда енеркэсш дамуымен байланысты. АFын-дыны реттеу кезецiне жакын жылдарда езенде аFынды келемiне антропогендiк эсер су коймалар курылысы мен Буктырма су коймасын толтыруFа байланысты байкалады. Су е^мшщ орташа мэнi 658 м3/с курайды. Мол сулы жылдарда су етiмi 1170-1330 м3/с кураFан [2].
W, км3
50 -
40 30 20
10
Жылдар
Семиярка а.
Боран а.
1-сурет - Ертю езеншщ Боран а. - Семиярка а. тустама учаскелершдеп 1938-1957 жж. кезещндеп жылдык аг^1нд^1 келемшщ хронологиялык графил (табиги аг^1нд^1 жагдай^1нда)
0
2-cypeт - Epric eзeншщ Бopaн a. - CeM^pKa a. т¥cтaмa yчacкeлepiндeгi 19б0-1980 жж. Ke3e4^eri жылды; aram^i кeлeмшщ хpoкoлoгияльщ гpaфигi (peттeлгeн aF^^i жaFдaйыкдa)
АлынFaн ;aтapлap нeгiзiндe opтaшa жылды; cy eтiмдepiнiц тepбeлic гpaфиктepi т¥pFызылды; Айьфымды; интepaл ;иcы;тapы жэнe opтaшa жылды; cy eтiмдepiнщ нopмaлaнFaн интeгpaлды ;№bi;rapbi, тaбиFи шapтты жaFдaйлapдa aFындыньщ ;aмтaмacызды; ;иcы;тapы eceптeлдi. АлынFaн ;aмтaмacызды; ;иcы;тapы бoйыншa (1935-1957 жж.), P = 25%, P = 50%, P = 75%, P = 90% ^м-тaмacызды;;a жякын, яFни мoл cyлы, opтaшa жэнe a3 cyлы жылдap aны;тaлды (2-кecтe) [3].
2-KeCTe - TaбиFи aF^^i жaFдaйыкдa TYpлi cyлыльщ ж:ылдapы
Сулылы; тит Жыл Жьшдьщ к;aмтaмacыздыFЫ P, %
Мoл cyлы 1958 1,9
1947 7,7
1937 1б,7
1954 29,1
C^ama cyлы 1957 33,3
1938 48,9
1940 бб,7
Аз cyлы 1944 70,8
1953 83,3
1951 99,2
TaбиFи жaFдaйдa eзeндep ^п^иды;, жылды; жэнe мaycымды; KecKrnAe тым эpкeлкi Yлecтi-piммeн 3-cypeттe Еpтic eзeнiнiц нeгiзгi т¥cтaмaлapындa opтaшa aâmi; cy eтiмдepi
^л^^ген. Жылды; aFындыньщ бacым бeлiгi KeK^n cy тacyы ya^^mAa (3,5-4 a^ жYpiп eтeдi (3, 4-cypenep). TaбиFи жaFдaйдa eзeн aFындыcы бip-бipiмeн тыыз бaйлaныcты кeлeciдeй фaктop-лapдыц эcepiнeн ^amim-aca^i: жayын-шaшындap, тeмпepaтypa, aya ылFaлдылыFы жэнe т.б. климaт-ты; шapттap; cy жинay ayAamimiR лaндшaфты; мopфoмeтpиялы; жэнe гидpaвликaлы; cипaттaмaлap (cy житу ayдaныны мeн eзeн жeлiciнiц eлшeмдepi, aprn^iR erçiCTiri мeн ^^ылымы жэж т.б.) [3, б].
Энepгeтикaлы; peжимнiц пaйдacы Yшiн cy eтiмiнiц шaмacы мeн cy жiбepyлepдщ ¥зa;тыFынa ;apaй cy ;oймaлapыныц cy pecypcтapыныц Yлecтipiмi кeктeмгi мaycымныц бacынa ;apaй cy жинaктayFa жэнe жaйылмaньщ ылFaлдaнyы Yшiн жeткiлiктi, oцтaйлы eлшeмдepмeн omi cyлaндыpy мa;caтындa cy жiбepyдiц opындaлyынa мYмкiндiк бepмeйдi [б].
Эcкeмeн СЭС бeгeтiнeн тeмeндe Еpтic eзeнiнiц aйлы; cy eтiмдepiнiц Yлecтipiмi cy pecypcтapын энepгeтикaлы; пaйдaлaнyдьщ нeгiзгi тeндeнцияcын aны;тaйды, яFни cy ;opFay бaFытындaFы cy жiбepyлep Ke3e4rnAe opтaшa aйлы; cy eтiмдepiнiц тeмeндeyi жэнe ^зл-к^кы Ke3eHAe (;aзaн-cэyip) opтaшa aйлы; cy eтiмдepiнщ жoFapылayы aцFapылaды. взeн aFындыcыныц aräap, мaycымдap жэнe ;oлдaныcтaFы apнaйы cy жiбepyлep мepзiмдepi бoйыншa тaбиFи Yлecтipiмгe cэйкec кeлмeyi cyлaн-дыpy мa;caтындaFы cy жiбepyдi тaбиFи ;opFay бaFыты peтiндe жiктeyгe жoл бepмeйдi жэж peттeлгeн aFындыны энepгeтикaлы; пaйдaлaнy бacымдыFын н^^ады [7].
Q, м3/с
3000 2500 2000 1500 1000 500 0
Боран а. Семиярка
123456789 10 11 12 дйлар 59 57 64 205 652 1071 697 412 259 172 102 66 313 282 281 1365 265820171242 916 826 720 461 348
—^Павлодар а. 325 295 277 1125 245020921240 894 797 705 483 302
3-сурет - 1938-1958 жылдарда непзп тустамалар бойынша Ертгс езешнщ орташа айльщ су eтiмдерi 3000
Q, м3/с 2500 2000 1500
1000 500 0
■I .1 >1
II II II .1
III IV V VI VII VIII IX X XI XII
1-(1937-1957жж) 316 283 286 1406264119871217 905 824 740 465 350
2-(1960-1980жж) 478 506 504 171920461237 870 800 772 799 651 456
Дйлар
4-сурет - Ертгс езеш (Семиярка а. бекета) орташа айльщ су етамдершщ Жогаргы EpTic су к;оймалары аркылы агывдыны реттеуден кейiнгi eзгерici: 1 - реттеуге дейiнгi кезец (1937-1957 жж.); 2 - реттеуден кейiнгi (1960-1980 жж.)
3-кестеде 1938-1958 жж. табиги агынды кезещнде eзеннiц узына бойы су eтiмдерi мен агынды модулшщ мэндершщ eзгерici келтiрiлген. Кестеге сэйкес, Ертю eзешнщ орташа жылдыщ су eтiмдерi Боран а. бекетiнен Семиярка а. бекетше дейiн мол сулы жылдарда ^апталдыщ салалардыц еcебiнен жылдыщ eтiмдер мен агынды модулшщ едэуiр улгаюы бащалды (3-кесте).
3-кесте - 1938-1958 жылдар кезещнде су eтiмi орташа мэш мен агынды модул1
Бакылау пункттер1 Су жинау ауданы, км2 Су eiim, м3/с Агынды модут, 1 км2-ден л/с
табиги агынды 1938-1958 жж. реттелген агынды 1960-1980 жж.
Боран а. 55 900 318 286 5,7 5,1
Семиярка 229 000 952 903 4,2 3,9
Семиярка а. тустамасына дейiн су жинау ауданыныц тeрт есеге улгаюы барысында, Ертic eзе-шшц су режимшщ негiзгi фазасы, кeктемгi су тас^ыны болып табылады. Кeктемгi су тас^ындары-ныц ^алыптасуы ^ар^ынды ^ар еруi мен атмосфералыщ жауын-шашындардыц тYcуi есебшен жYзеге асырылады.
Эзен агындысыныц су ^оймалар каскадымен реттелуi барысында ^здш-^ыстыщ кезецде жэне cэуiрде агындыныц (1,5 есеге) улгаюы жэне кeктемгi-жаздьщ кезенде (мамыр айынан бастап) агындыныц едэуiр тeмендеуi бай^алады. Графиктен бай^аганымыздай, жалпы ескере кететiн жайт, Эзеннщ жайылмасы реттеулi кезещнде (1960-1980 жж.) оныц кeктемгi-жаздьщ кезещнде табиги кезецмен салыстырганда cэуiр айында гана судыц Y-лкен кeлемiне (6 км3) ие болады (5-сурет).
Q, м3/с
Кыс
50C 40C 30C 20C 10C C
192C
194C
1960 198C Жылдap
200C
202C
Q, м3/с
Ke^eH
60C 50C 40C 30C 20C 10C C
192C
194C
1960 198C Жылдap
200C
202C
120C 1180 1160 114C 112C 110C 108C 106C 104C 102C
Q, м3/с
Жaз-кYЗ
193C
199C
200C
201C
202C
1940 1950 1960 1970 198C
Жылдap
б
5-сypeт - Ep™ e3em - Бopaн бeкeтiндe тaбиFИ жэж peroren aFbiKAbi кeзeцдepшдe миуснмдык; су e^im^ opтaшa мэндepi: а - ;ыс мaсымындa; э - кeктeм мayсымындa; б - жaз-KYЗ мayсымындa
60C 50C .о 40C
СО
§ 30C ^ 20C 10C C
193C
194C
195C
196C
1970 198C Жылдap
199C
200C
201C
202C
6-сypeт - Ep™ e3em - Бopaн бeкeтiндe тaбиFИ жэж peттeлгeн aFbiKAbi кeзeцдepшдe ^пж^ды; opтaшa су eтiмдepi гpaфигi
Epтiс eзeнiнiц тaбиFи aFындысы 1935-1973 жж. opтaшa ^п^иды; мэнгe жa;ын бoлды, с 19741982 жж. тeмeндey фaзaсы бa;ылaнды, an 1983-2015 жж. - жoFapFы фaзa бaй;aлды. 1974-1982 жыл-дapдaн aFындыныц бipдeн тeмeндey фaзaсы opын aлып, oл тeмeндey 1984-1994 жж. дepey жoFapы-лayмeн am^aera. Сoдaн кeйiн 1948-1955 жэнe 1971-1977 жж. сулылы; тeмeндey кeзeцiмeн opтaшa сулылы; кeзeндepi кeзeкпeн-кeзeк iлeсiп oтыpды. Keйiнгi 2006-2015 жылдapдa opтaшa ^яжбиды; мэнгe жa;ын aFынды opнaды ^^ype^.
а
э
Ертю eзенiнiц жайылмасына Жогаргы Ертю су коймалар каскадыныц эсерше сипаттаманы зерттеу Yшiн маусымдык агынды карастырылды. Жогаргы Ертю су коймалар каскадыныц курылы-сына «дешн» жэне «кешн» орташа айлык су eтiмдерiн салыстыру Ертic eзенiнiц Эскемен, ШYлбi, Семиярка, Павлодар, Черлак а. тустамаларында жылдык агынды Yлеcтiрiмiн багалауга жэне Боран а. тустамасындагы шартты табиги режиммен салыстыруга мYмкiндiк бередi.
Жылдыц iшiнде агындыныц Yлеcтiрiмi келеci зацдылыкка багынады: су таскыны фазасында, жазгы жэне жартылай ^зп сабада агынды азаяды, кыскы сабада - улгаяды. Бул Ертic eзенi жайылмасын суландыруга жумсалатын судыц ^кгами жiберiлу кeлемiнiц едэуiр тeмендеуiне жэне жайылмалык геожYЙенiц су басу аудандарыныц кiшiреюiне алып келдi.
Осы арада, айлык агынды режимiнде елеулi eзгерicтер жYрдi. Мэселен, Эскемен к. тустама-сында орташа айлык агындыныц шамасы табиги жэне пайдалану кезецдерiнде салыстырганда, пайдалану кезецiнде агындыныц улгаюы желтоксан-акпан дилеры Yшiн тэн жэне сэйкесшше осы айлар Yшiн табиги агындыныц сэйкесшше 105, 95 жэне 98 %-ныц (немесе абсолютпк eрнекпен 283, 249 жэне 241 м3/с) курайды [8].
7-суретке сэйкес eзен агындысыныц пайыздык катынастагы Yлеcтiрiмi агынды галемшщ табиги жэне бYлiнген кезендерде елеулi eзгергенiн кeрcетiп отыр (7-сурет). Табиги режимге байланысты Боран тустамасында жылдык агынды Yлеcтiрiмде айтарлыктай eзгерic байкалмайды, тек реттелген кейiнгi уакыттагы режимде агынды кeлемi кыскы жэне ^зп кезендерде улгаяды. Эскемен тустамасында агындыныц жылдык агындыныц кайта Yлеcтiрiмi байкалады, кeктем-жаз маусымында
100 эо
ае зо 70
| 60 ^ 50
3 40
1 30 S 20 10
О —
Кеьсгем S6 S6
Ер-псвз.-вскемен^ g Н,а р a Epfic - Бо р ан 6. Куз
п
60 50 40 30 20 10 0
33
32
а 56
21
1935-1958 1979-1994
Ертiс езеы - Павлодар к,. 1979-1994жж. кезещнде ■ Ертк езеы - Павлодар к,. 1935-1958жж кезещнде
б
7-сурет - Жогаргы Ертю су коймалар курылысынан кейш жыл iшiкде аFыкдыкын кайта Yлеcтiрiмi: а - маусымдык Yлеcтiрiм; б - табжи жэне реттелген кезецдеп аFыкды Yлеcтiрiмi
0226000001010202000001130202
arbiHgbi KeneMi 74%-Fa, Ta6uFH pexuMge 50%-Fa, 6YniHreH pexuM Ke3eqiHge 24%-Fa aFbmgbiHbiR KeneMi ^bic^apraHbi 6a^binaHgbi. EYniHreH pexuM Ke3eqmge aFbmgbiHbiR YnecTÍpiMÍ 6ipÍHmi Ke3eKTe EpTÍc e3eHÍ aFMCH 6oHHMeH opHanac^aH eHepKacimÍK KacinopbmgapgbiR cygbi xoFapFbi geqreMge ^axeTciHyiMeH 6aMnaHbicTbi. Ca6a Ke3eqiHge cy ^oÖManap KacKagbi xan xaHe TayniK imiHge aFbmgbiHbiR YnecTÍpiMÍ 6ipKenKÍ eTy Ma^caTbiHga cy gbiR Ken MenmepiH xi6epegi [8].
^opuTHHflM. ^Ypri3inreH ecem-eynepgiq Heri3iHge KenecigeM ^opbiTbmgbi xacayFa 6onagbi; ®bingbi^ aFbiHgbiHbiR 6acbiM 6eniri KeKTeMri cy Tacybi ya^biTbiHga (3,5-4 aM) xypin eTegi. Ta6uFH xaFgaMga xbingb aFbmgbi YnecripiMimR epeKmeniri - xbin 6oMbi canbicrbipManbi Tene-Teqgiri EpTic e3emmR Mon cynbi Taynbi cananapbiHbiR acepmeH 6aMnaHbicTbi. Cy Tacy cayip añHHUfl anFam^bi KYHge-piHge 6acTanbn, minge añbH^ifl corh MeH TaMbi3 añ^iHbfl 6acbHga aa^Tangb. Och aTanFaH ^aKTopgbiR 6apnbFb Ta6uFH xaFgaMga EpTic e3eHi xaMbinMacbiHbiR cy TeqrepiMrne ORTaMnH acep eTTi. imiHgeri AFHHgH YnecripiMimR xbingbiR cynbinbiFbma, coHgaM-a^ xaMbinManbi^ xaHe apHanbi^ 6ac^apyFa Tayen-giniri 6enrini 6ongbi. EpTic e3eHi cy pecypcTapbiHbiq SHepreTHKanbi^ naMganaHbinybi Ey^TbipMa, öcKe-MeH xaHe fflyn6i CЭC naMganaHyFa 6epinreHHeH 6acTanagbi. EpTic xaMbinMacbiH cynaHgbipy Ma^ca-THHga cy xi6epyneprnifl KeneMi MeH y3a^THFHHHR ^bic^apybi xaMbinMa opMaHgapa MeH manFbiHgapgbiR 6uonorHanbi^ emMginirimR a3arobma aKenin coFaga.
OflEBHET
[1] ^peropo^eBa A.r. 3KonorunecKaa yctohhhboctb noMMeHHHx naHgma^TöB naBnogapcKoro npuupTbimM b ycno-BHax 3aperynHpoBaHHocTH cToKa peKH HpTHm: fluc. ... KaHg. reorp. HayK. - AnMaTH, 2004. - 150 c.
[2] Eypnu6aeB M.®., Кyц C.H., Oa^eBcKuM E.B., Onn K., ^peropo^eBa A.r., EeH6eprep H.B, Eypnu6aeBa fl.M., AMTypeeB A.M. 3aTonneHHe noMMH EpTHca - rnaBHHM ^aKTop ycToñHHBoro pa3BHTHa pe^HoM sKocucTeMH. - AnMaTbi: H3gaTentcTßo «KaFaHaT», 2014. - 396 c.
[3] AHgpeaHoB BT. BHyTpurogoBoe pacnpegeneHHe cToKa. - H.: TugpoMeTeorogaT, 1960. - 328 c.
[4] PecypcH noBepxHocTHHx Bog paMoHoB ocBoeHHa ^nuHHHx h 3ane:®HHx 3eMent. - BtmycK IV. naBnogapcKaa o6nacTt Ka3axcKoM CCP. - H.: TugpoMeTeorogaT, 1959. - 576 c.
[5] PecypcH noBepxHocTHHx Bog CCCP. TugponorunecKaa roynehhoctt. AnTaM h 3anagHaa Cu6upt. TopHHM AnTaM h BepxHHM HpTHm. - M.: TugpoMeTeorogaT, 1966. - T. 15, BHn. 1. - 216 c.
[6] CHun 2.01.14-83. OnpegeneHHe pacneTHHx ragponorunecKux xapaKTepucTHK. - M.: CTpoMrogaT, 1985. - 36 c.
[7] MorunroK C.B. TeosKonorunecKue acneKTbi ynpaBneHHa Bogonont3oBaHHeM b 6acceMHe TpaHcrpaHHHHHx peK: ^uc. . KaHg. reorp. HayK. - Tomck, 2004. - 150 c.
[8] EeMceM6aeBa M.A., Ea3ap6eKoB K.y. BnuaHHe npupogooxpaHHHx nonycKoB Ha ragponorunceKuM pexHM peKH HpTbim b npegenax TeppuTopuu naBnogapcKoM o6nacTH Pecny6nuKH Ka3axcTaH [Эneктpoнн^iM pecypc]. - 2015. - URL: https://cyberleninka.ru/article/v/vliyanie-prirodoohrannyh-popuskov-na-gidrologicheskiy-rezhim-reki-irtysh-v-predelah-territorii-pavlodarskoy-oblasti-respubliki (gaTa o6pa^eHHa: 12.03.2019).
REFERENCES
[1] Tsaregorodtseva A.G. Ecological sustainability of floodplain landscapes of Pavlodar Irtysh in conditions of regulated flow of the Irtysh River: Dis. ... cand. geo. sciences. Almaty, 2004. 150 p. (in Russ.).
[2] Burlibaev M.Zh., Kuts S.I., Fashchevsky B.V., Opp K., Tsaregorodtseva A.G., Shenberger I.V., Burlibaeva D.M., Aytureev A.M. Flooding of the Ertis floodplain is the main factor in the sustainable development of the river ecosystem. Almaty: Publishing House "Kaganat", 2014. 396 p. (in Russ.).
[3] Andreyanov V.G. Intra-annual distribution of runoff. L.: Gidrometeoizdat, 1960. 328 p. (in Russ.).
[4] Surface water resources in the areas of development of virgin and fallow lands. Issue IV. Pavlodar region of the Kazakh SSR. L.: Gidrometeoizdat, 1959. 576 p. (in Russ.).
[5] Resources of surface waters of the USSR. Hydrological knowledge. Altai and Western Siberia. Gorny Altai and Upper Irtysh. M.: Gidrometeoizdat, 1966. Vol. 15, issue 1. 216 p. (in Russ.).
[6] SNiP 2.01.14-83. Determination of calculated hydrological characteristics. M.: Stroyizdat, 1985. 36 p. (in Russ.).
[7] Mogilyuk S.V. Geoecological aspects of water management in the basin of transboundary rivers: Dis. ... cand. geo. sciences. Tomsk, 2004. 150 p. (in Russ.).
[8] Beisembaeva MA, Bazarbekov KU. Influence of environmental releases on the hydrological regime of the Irtysh River within the territory of the Pavlodar region of the Republic of Kazakhstan [Electronic resource]. 2015. URL: https://cyberleninka.ru/article/v/vliyanie-prirodoohrannyh-popuskov-na-gidrologicheskiy-rezhim-reki-irtysh-v-predelah-territorii-pavlodarskoy-oblasti-respubliki (accessed: 12.03 .2019) (in Russ.).
А. Н. Ердесбай1, А. М. Рыскельдиева2
PhD докторант, старший преподаватель кафедры метеорологии и гидрологии (Казахский национальный университет им. аль-Фараби, Алматы, Казахстан)
2PhD докторант кафедры метеорологии и гидрологии (Казахский национальный университет им. аль-Фараби, Алматы, Казахстан)
ИЗМЕНЕНИЕ ВНУТРИГОДОВОГО РАСПРЕДЕЛЕНИЯ СТОКА РЕКИ ЕРТИС В УСЛОВИЯХ АНТРОПОГЕННЫХ НАГРУЗОК
Аннотация. Рассчитано изменение режима годового стока в естественный и зарегулированный период. Рассмотрено значительное влияние Верхне-Иртышского каскада водохранилищ на гидрологический режим реки Ертис. Сравнены и дана оценка изменения среднемесячного стока в естественный и зарегулированный период в условиях интенсивного водопользования.
Ключевые слова: годовой сток, каскад водохранилищ, внутригодовое распределение, водность, попуск воды, многоводные годы, маловодные годы, пойма реки.
A. N. Erdesbai1, A. M. Ryskeldieva2
PhD student, senior lecturer in Meteorology and Hydrology (Al-Farabi Kazakh national university, Almaty, Kazakhstan) 2PhD student of the Department of meteorology and hydrology (Al-Farabi Kazakh national university, Almaty, Kazakhstan)
CHANGE OF INNER ANNUAL DISTRIBUTION OF ERTIS RIVER DRAIN UNDER CONDITIONS OF ANTHROPOGENIC LOADS
Abstract. In this article, the change in the annual runoff regime in the natural and regulated period was calculated. Considerable influence of the Upper Irtysh cascade of reservoirs on the hydrological regime of the Ertis River is considered. The changes in the average monthly runoff in the natural and regulated period under conditions of intensive water use were compared and evaluated.
Keywords: annual runoff, cascade of reservoirs, intra-annual distribution, water availability, water release, high-water years, low-water years, river floodplain.
