CC BY
14ЭОЖ 556.5 ГТАМР 37.27.19
ТОБЫЛ 0ЗЕН1 АГЫНЫНЬЩ ЖЫЛ 1Ш1НДЕГ1 ТАРАЛУЫНА АНТРОПОГЕНД1К ЭСЕРД1 БАГАЛАУ
С.К. Ахметов г.г.к., М.Т. Тохтарова*
Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия ¥лттъщуниверситет1, Астана, Цазащстан Е-таИ: [email protected]
Мацалада Тобыл езеншщ су ресурстарын шаруашыльщ цажетил1ктерге пайдалану жэне суды алу туралы мэлеметтер 2000...2021 жылдар аралыгы деректерi талданган. Шаруашылыц эсердщ Тобыл езеншщ жылдыц агынына жэне жыл iшiлiк агынына эсерiн багалау мацсатында бYкiл бацылау кезещ табиги кезецге (1938 жылдан 1964 жылга дешн, ягни Кдратомар су цоймасы салынганга дейiн) жэне 1965 жылдан бастап бузылган кезецге белiнген. Кдрастырылып отырган кезецде Тобыл езеншщ орта-ша жылдыц су ресурстары, сондай-ац езеннщ кектемгi агыны табиги сумен салы-стырганда азайып, жаз жэне ^з айларында езендегi су агыны артцаны аныцталды.
Туй1н сездер: есеппк кезец, жылдыц агынды, жыл1шшк агынды, интегралдыц цисыц, ста-тистикалыц сипаттамалар, шаруашылыц ю-эрекет, су тутынушылар, суды пайдалану.
^абылданды: 28.04.2023 DOI: 10.54668/2789-6323-2023-109-2-6-16
К1Р1СПЕ
Су ресурстарын багалау су шаруашылыгы бассейншщ мацызды мшдеттердщ б1р1 болып табылады. Сушаруашылыц жYЙесiнiц непз1 ^останай облысындагы Тобыл езеш алабы болып табылады. Су ресурстары экономика мен цогамга эсер етед1, ейткеш эртYрлi салалар - ауыл шаруашылыгы, энергетика жэне гидроэнергетика, кеме цатынасы, денсаулыц сацтау, сондай-ац цоршаган орта суга т1келей тэуелд1 ресурстар.
^арастырылып отырган алаптагы езендер мацында мемлекетпк мацызы бар цалалар, аудан орталыцтары мен кептеген шагын елд1 мекендер орналасцан. Мунда облыстыц барлыц енеркэаппк кешеш жэне суармалы жерлер шогырланган.
Адамныц шаруашылыц эрекет мен су тутынудыц артуыныц гидросфераныц жекелеген бел1ктерше эсер1 айтарлыцтай. Кейб1р аудандардагы су тутынудыц артуына байланысты су айналымыныц жекелеген бел1ктер1 (жер бет жэне жер асты сулары) сарцылып, басца белштершщ (цурлыц бетшен булануы, атмосферадагы ылгалдыц
артуы салдарынан) керюшше Yлесi артуда, бул шаруашылыц тургыдан цараганда тшмаз. Эзен агындысы - су айналымыныц непзп цураушыларыныц б1р1. Агындыныц басты ерекшелш - жалпы климаттыц, метеорологиялыц жагдайларга, сондай-ац шаруашылыц пайдалану зацдылыцтарга багынады. Климаттыц жаhандыц езгеру Yдерiсi аумац езендершщ агындысы сипаттамаларына жэне жалпы гидрологиялыц режимше мацызды езгерютер енпзш отыр. Сондыцтан, адамзаттыц шаруашылыц эрекеттер1 мен климаттыц езгерушщ Тобыл езеншщ жылдыц агынына эсер1 аныцтау мацызды мшдеттердщ б1р1 болып табылады (Соцкова А.М. жэне т.б., 2013).
ЗЕРТТЕУ ОБЛЫСЫ
Тобыл езеш ^ара тещз алабына жатады, Саржан ауылынан оцтYCтiк - батысца царай 10 км Ощуспк Оралдыц шыгыс сшемдершен бастау алады, Тобол цаласыныц сол жагалауынан Ертю езенше цуяды. ¥зындыгы - 1591 км, алабтыц ауданы-395 мыц км2. Алабтыц аумагы солтYCтiктен оцтYCтiкке царай 600 км, ал шыгыстан
батыска карай 300 км. Тобыл eзешнщ бассейш ^останай облысыныц 13 эюмшшк ауданын толыFымен камтиды. Облыс орталь^ы жэне бассейндегi ец iрi кала Тобыл eзешнщ бойында орналаскан ^останай каласы.
^останай облысыныц аyмаFы ылFал жеткiлiксiз аймакта орналаскан, сондыктан оныц шекарасындаFы жер Yстi суларыныц коры салыстырмалы тYPде аз. Аймактыц табети ерекшелiктерiне KурFак климат, кeптеген туйык ойыстары бар жазык рельеф жатады. Жергiлiктi жер Yстi аFыны тек кар жамылFысыньщ еру кезещнде калыптасады. Су коры 2,9 км3. Жалпы су корынан жер асты суларыныц кeлемi 425 млн м3, eзендердегi жер Yстi аFындары - 1550 млн м3, су коймаларындаFы - 1500 млн м3. Бассейнде 5000-нан астам кeлдер бар (Дмитриев K. жэне т.б., 2006).
Тобыл eзенi алабы ^останай облысы су шаруашылык жYЙесiнiц негiзi болып табылады. Эзен алабындаFы елдi мекендер мен eндiрiстiк кэсiпорындарды сумен камтамасыз ету Yшiн ^азакстан шегiнде Тобыл eзенiнде кeпжылдык жэне маусымдык реттеу типiндегi 7 су койма эрекет етедi. Олардыц iшiндегi ец iрiлерi ЖоFарFы Тобыл жэне ^аратомар су коймалары.
Жумыстыц негiзгi максаты: Тобыл eзенi аFыныныц жыл iшiндегi
таралуына антропогендiк эсердi баFалаy.
Тобыл eзенiнiц негiзгi су тутынушылар: eнеркэсiп, коммуналдык-турмыстык шаруашылык жэне ауыл шарyашылыFы, ауылшаруашылык су тутыну, суармалы егiншiлiк жэне баска кажеттшктер.
ÄFынды шамасын баFалаy Yшiн колда неFурлым узак бакыланFан гидрологиялык катар мэлiметтерi болуы шарт. Осы алапта гидрологиялык бекеттер 1931 жылы Тобыл eзенi - ^останай каласы мен 1937 жылы Тобыл eзенi - Гришенка ауылы бекетi ашы!етан. Бакылау катарларында Yзiк-Yзiк мэлiметтер кeп, белгiсiз себептермен кейбiр жылдарда, немесе су тасу, болмаса су сабасына тYCкен кезецдерiнде бакылау жYргiзiлмеген жаFдайлар орын алFан.
СУДЫ АЛУ ЖЭНЕ ПАЙДАЛАНУ ТУРАЛЫ МЭЛ1МЕТТЕР
Тобыл eзеннiц негiзгi су кeздерi бетю аFыны жэне оныц салалары болып табылады. Жер асты сулары непзшен халыктыц турмыстык жэне ауыз су кажеттшктерш жэне iшiнара eнеркэсiптiц кажеттшктерш eтеyге пайдаланылады. ÄFынды сулар казiргi уакытта экономиканыц кажеттiлiктерiн канаFаттандырyFа ю жYзiнде тартылмайды.
W млн мЗ
250
200 150 100 50 0
^ ^ ^ jS> ^ ^ ^ <$?> ^ ^ ¿V ^ ^ ^ л4
Жылдaр
БaрлыFы су aлынды Тaсымaлдay кезiндегi шыFындaр
^^вПaйдaлaнылFaн су бaрлыFы
Сур.1. Тобыл взем бассейнiндегi суды алу, пайдалану жэне жогалту
2000...2021 жж.
1990...2004 жылдар аралыгындагы Тобыл eзенiнщ су ресурстарын шаруашылык кажеттшктерге пайдалану талдауы (Определение основных проблем..., 2023) жYргiзiлдi. Осы жумыстарды жалгастыруда 2000...2021 жылдар аралыгында Тобыл езеншщ су ресурстарын пайдалануы сарапталды.
^азакстан Республикасы Экология жэне табиги ресурстар министрлшнщ Су ресурстары комитетiнен 2000...2021 жылдар аралыгындагы Тобыл езеншщ бассейншен су алу кeлемi туралы деректер алынды. Алынган деректерге CYЙене отырып графиктер тургызылды (сурет 1...2).
W млн м3
60
50 40 30 20 10 0
........
# # # # # ^ ^ ^ С^ ^ ^ ^
Жылдар
- шаруашылык
- eндiрiстiк
- теракты суару
- ауыл шаруашылыгымен жабдьщтау
- тоган-бальщ шаруашылыгы
Сур.2. Экономика салалары бойынша 2000...2021 жылдарга арналган Тобыл взен1 бассейтнде шаруашылыц цажетттктер1 уш1н су алу.
Барлыгы су алынган 2000 жылгы 201 млн. м3, 2010 жылгы 168 млн. м3,
2021 жылгы 128 млн. м3
курайды.
Тасымалдау кезшдеп шыгындар 2000 жылгы 141 млн. м3, 2010 жылгы 73 млн. м3, 2021 жылгы 90 млн. м3 курайды.
Пайдаланылган су барлыгы 2000 жылгы 17 млн. м3, 2010 жылгы 12 млн.
м3, 2021 жылгы 7 млн. м3
курайды.
Су алу кeлемi бiршама жогары кeрсеткiш керсет1п тур: шаруалык пен eндiрiстiк бойынша. Баска салалар мен балык шаруашылыгында eзгерiстер жоктыц касы. ^азiрri жагдайда Тобыл eзенi бассейншдеп негiзгi су тутынушылары eнеркэсiп пен коммуналдык шаруашылык болып табылады. АлдаFыуакыттаeнеркэсiпкажеттiлiктерiYшiн су алуды улFаИту жэне суармалы алкаптарды калпына келтiру есебшен су тутынудыц жалпы кeлемiндегi ауыл шаруашыль^ыньщ Yлесiн арттыру жоспарлануда.
0ндiрiстiк кажеттiлiктерге су алу 2000 жылFы 21,1 млн. м3, 2010
жыеты 27 млн. м3, 2021 33,5 млн.
м3 курайды, яFни 1,5 есеге кeбеИген. Эндiрiс ^лемшщ eсуiне байланысты кeздерден су алуды арттыру жоспарлануда. Шауруашылык кажеттiлiктерiне 2000 жылы 45,2 млн. м3, 2010 жылы 35,3 млн. м3, 2021 жылы 38,1 млн. м3 алыетан. Ауыл шаруашылыFымен жабдыктау кажеттiлiктерiне 2008...2021 жылдар аралыгында су алу есебi азаИFан. Су алу бойынша жалпы мэлiметтер 2000...2021 жылдар аралыFы кестеде ^рсетыген (кесте 1).
2000 жылдан бастап суды пайдалану ^лемш салыстыру
2021 жылы келесiнi ^рсетедг
- Жалпы 2000 жылы экономиканыц салаларында суды пайдалану 137 млн. м3 кeрсетсе, ал 2021 жылы 89 млн. м3-ка азаЙFан, яFни 5 есе.
- eндiрiстiк 1,5 есе кeбеИген;
- ауыл шаруашылыгы 16,7 млн. м3-тен 0,19 млн. м3-ге деИiн азаЙFан.
Кесте 1
Экономика салалары бойынша 2000...2001 жылдарга арналган Тобыл e3ern алабында шаруашылык кажeттiлiктeрi Yшiн суды алу деректерi
№ Экономиканыц салалары Жыл
2000 2021
1 турмыстык жэне ауызсу 45,2 38,1
2 eндiрiстiк 21,1 33,5
3 туракты суару 13,1 17,4
4 лиманды суару 40,2 0
5 ауыл шаруашылыгымен жабдыктау 16,7 0,19
6 тоган-балык шаруашылыгы 1,13 0,43
Барлыгы 137 89
ЗЕРТТЕУ НЭТИЖЕЛЕР1 ЖЭНЕ ТАЛЦЫЛАУ
Макалада Тобыл eзенi алабы езен-дерiне зерттеу жYргiзуде «Казгидромет» РМК MeKeMeci жYргiзген бакылау мэлiмeт-тершщ 2020 жылга дeйiнгi басылымга шыккан материалдары колданылды.
Шаруашылык эсердщ Тобыл eзeнiнiц агынына эсерш багалау максатында бYкiл бакылау кезещ табиги кезецге (1938 жылдан 1964 жылга дешн, ягни ^аратомар су кой-масы салынганга дeйiн) жэне 1965 жылдан бастап бузылган кезецге белшдь Аналог езен рeтiндe Гришенка ауылы бeкeтi алын-
ды, ceбeбi байланыстардыц корреляция ко-эффициeнттeрi 0,75-тен жогары eкeндiгiн кeрceтeдi жэне адамныц шаруашылык ic эрeкeтi агындыга типзетш эceрi мардымсыз.
Жогарыда аталган учаскелер бойынша жылдык жэне жыл iшiлiк су агын-дары арасында байланыс орнатылды.
Жылдык агынды бойынша Тобыл eзeнi - ^останай каласы мен Тобыл eзeнi -Гришенка ауылы бекет арасындагы корреляция коэффициент eceптeлiнгeн. (сурет 3).
Тобыл e3ern - ^останай каласы бекет жылдык агынды бойынша тэуелдшк r=0,95 корреляция коэффициeнтiмeн сипатталады. Регрессия тецдеушщ тYрi: y = 1,70x + 0,10.
Сур.3. Тобыл взенг - Костанай цаласы мен Тобыл взенг - Гришенка ауылы бекетг арасындагы жылдыц агынды арасындагы байланысы.
Тобыл e3ern - ^останай каласы мен Тобыл e3ern - Гришенка ауылы бекет бойынша табиги кезецдеп жыл iшiлiк су агын-дары арасындагы байланысты орнату Yшiн тeрт мeзгiл аныкталды: кыс мeзгiлi (XII, I, II, III айлар), ^ктем мeзгiлi (IV, V айлар), жаз мезгш (VI, VII, VIII айлар), ^з мeзгiлi (IX, X, XI айлар). Эр мезгш бойынша тацдалган кезецдердеп су агыныныц орташа мэн-дeрi арасындагы байланыстар аныкталды.
Тобыл eзeнi - ^останай ка-
ласы бекет кыс мезгш (XII, I, II, III айлар) байланыс болган жок. Кeктeм мезгш бойынша Тобыл eзeнi - костанай каласы мен Тобыл eзeнi - Гришенка ауылы бeкeтi арасындагы корреляция коэффициент eceптeлiнгeн (сурет 4). Тобыл eзeнi - ^останай каласы бeкeтi кeктeм мезгш (IV, V айлар). бойынша тэуелдшк r=0,91 корреляция коэффициeнтiмeн сипатталады. Регрессия тецдеушщ тYрi: y = 1,69x + 0,07.
Сур.4. Тобыл взенг - Костанай цаласы мен Тобыл взенг - Гришенка ауылы бекетг арасындагы квктем мезгш1 (IV, Vайлар) арасындагы байланысы.
Костанай, W 0.09 млрд.м 3
0.08
0.07
0.06
0.05
0.04
0.03
0.02
0.01
0
y = 2,31x + 0,01 R2 = 0,80
0.005 0.01 0.015 0.02 0.025 0.03
Гришенка, W млрд.м3
Сур.5. Тобыл взенг - Костанай цаласы мен Тобыл взенг - Гришенка ауылы бекетг арасындагы жаз мезг1л1 (VI, VII, VIII айлар) арасындагы байланысы.
0
Жаз мезгш бойынша Тобыл eзенi -^останай каласы мен Тобыл eзенi -Гришенка ауылы бекетi арасындаFы корреляция коэффициент есептелiнген (сурет 5). Тобыл eзенi - ^останай каласы бекет жаз мезгiлi (VI, VII, VIII айлар). бойынша тэуелдшк г=0,80 корреляция коэффициентiмен сипатталады. Регрессия тецдеушщ тYрi: у = 2,31х + 0,01. ^з мезгiлi бойынша Тобыл eзенi
- ^останай каласы мен Тобыл eзенi -Гришенка ауылы бекет арасындаFы корреляция коэффициент есептелшген (сурет 6). Тобыл eзенi - ^останай каласы бекет кYЗ мезгiлi (IX, X, XI айлар). ^з мезгiлi бойынша тэуелдшк г=0,73 корреляция коэффициентiмен сипатталады. Регрессия тецдеушщ тYрi: у = 3,96х + 0,01.
Костанай, W
0 08млрд.м3
у = 3,96х + 0,01
0 0.002 0.004 0.006 0.008 0.01 0.012 0.014
Гришенка, W млрд.м 3
Сур. 6. Тобыл взенг - Костанай цаласы мен Тобыл взенг - Гришенка ауылы бекетг арасындагы куз мезгш1 (IX, X, XI айлар) арасындагы байланысы.
Кесте 2
Тобыл eзенi алабыныц жылдык аFындысыныц аналог^зен жэне корреляция коэффициент
Эзен - бекет Тобыл е. -Костанай к.
Регрессия тецдеуi
Корреляция коэффициентi
^рек (аналог) бекет Тобыл е. - Гришенка а.
Кыс мезгiлi Кектем мезгш
Жаз мезгш
КYЗ мезгш Жылдык агынды
у = 0,13х + 0,01 у = 1,69х + 0,07
у = 2,31х + 0,01
у = 3,96х + 0,01 у = 1,70х + 0,10
0,60 Кыс мезгiлi
0,91 Кектем мезгiлi
0,80 Жаз мезгш
0,73 ^з мезгiлi
0,95 Жылдык агынды
Тобыл eзенi алабыныц жылдык аFынды катарыныц регрессия тецдеулер^ регрессия тецдеуiнiц си-паттамалары, аналог-eзен жeнiндегi мэлiметтерi толыFымен келтршген (кесте 2).
1938-2012 жылдар аралы^ы бойынша Тобыл eзенi ^стеми аFындысына ан-тропогендiк eзгерiстердiц эсерш баFалау
(URL:https://cyberleшnka.m/artide/n/tobyl-zeni-k-ktemgi-a-yndysyna-antropogendik-zgeristerdi-serin-ba-alau) карастыры1етан.
Осы жумыстарды жалFастыру-да 1938-2021 жылдар аралы^ында Тобыл eзенi аFыныныц жыл iшiндегi таралуына антропогендiк эсердi баFалау зерттелiндi.
Тобыл eзeнi - агындысы адамныц шаруашылык ic-эрeкeттeрi кeшeнiнiц тYрлi факторларыныц ыкпалына ушыраган eзeн (Молдахметов М.М. жэне т.б., 2007, Charles T. жэне т.б., 1977). Эзен алабыныц агындысы бойынша колда бар мэлiмeгтeр 1938 жылдан 2020 жылдар аралыгын камтиды. Тобыл eз. - ^останай к. агындылары 1965 ж. салынган ^аратомар сукоймасыныц эceрiнeн бузылган. Сол себептен де ^отеми агынды сипаттама-лары тYрлi кезец Yшiн - сукойма салынганга дeйiн (1938...1964 жж.) жэне салынган-нан кeйiн (1965...2020 жж.) аньщталган. Сукоймалардыц салынуы агынды каба-ты шамасына айтарлыктай ыкпал етедь
Агындыга жYргiзiлгeн бакылау катары гана бар болганныц eзiндe графикпк тэciл бойынша - жиынтык интеграл кисыгын тургызу аркылы антропогeндiк eзгeрicтiц басталу датасын аныктауга жэне жуыктап агындыныц eзгeру шамасын багалауга бола-ды (Барисас А.Ю. жэне т.б., 1981). Агынды режимшщ бузылу сэт жиынтык интегралдык графигi бойынша жуыктап аныкталды. Бiздiц жагдайда Тобыл eзeнi бойындагы ^останай каласы тустамасындагы агынды режимшщ бузылу cэтi 1965 жылга сэйкес келш отыр.
Тобыл eзeнi - ^останай каласы бе-кет бойынша жылдык агынды жиынтык интеграл кисыгы (сурет 7) кeрceгiлгeн.
EW, млрд.м 3 40
35
30 25 20 15 10 5
i-^^inininiiliOlûlOhhhtOOOMUONa
Жыл
О СП \0 С^ (N "Л 00 О О О О ^ч ^ч 0000000 2222222
0
Сур.7. Тобыл взенг - Костанай цаласы бекетг бойынша жылдыц агынды
жиынтыц интеграл цисыгы.
EW, млрд.м3 35
30 25 20 15 10 5
0000000 2222222
Жыл
0
Сур.8. Тобыл взенг - Костанай цаласы бекетг бойынша квктем мезгш (IV, Vайлар) жиынтыц интеграл цисыгы.
Жиынтык интеграл кисыгын тургызу барысында катар еюге бeлiнген, ягни накты бакыланган жылдар 1938...1964 жылдар жэне есептелшген жылдар 1965...2020 жылдар аралыгы. ^арастырылып отырган бекет-те 1965 жылдан бастап жиынтык интеграл кисыктарыныц багыты езгерген. Ягни, адам-ныц шаруашылык ю-эрекетшщ осы езен агындысына жэне агынды калыптастыру зо-насына тигiзетiн эсерi мардымды. Жылдык агынды бойынша есептелшген жылдар накты жылдарга Караганда жиынтык интеграл ки-сыктыц бiршама жогарылаганыц байкаймыз. Накты жылдар 29,6 млрд. м3, ал есептелшген
жылдар 37,5 млрд. м3 мэнш кeрсетiп тур. Тобыл езеншщ жылшшк агындысы бойынша жиынтык интеграл кисыгы тургызылган. Жылiшiлiк агындысын тургызу барысында кектем мезгiлi (IV, V айлар), жаз мезгiлi (VI, VII, VIII айлар), ^з мезгш (IX, X, XI айлар) тандалып алынган (сурет 8,9,10) Кектем мезгш (IV, V айлар) жиынтык интеграл кисыгы бойынша есептелшген жылдар накты жылдарга караганда жиынтык интеграл кисыктыц бiршама жогарылаганыц байкаймыз. Накты жылдар 21,2 млрд. м3, ал есептелiнген жылдар 31,3 млрд. м3 мэнiн кeрсетiп тур.
EW, млрд.м 3
Жыл
Сур. 9. Тобыл взенг - Костанай цаласы бекетг бойынша жаз мезгш (VI, VII, VIII айлар) жиынтыц интеграл цисыгы.
Жыл
Сур.10. Тобыл взенг - Костанай цаласы бекетг бойынша ky3 мезгглг (IX, X, XI айлар) жиынтыц интеграл цисыгы.
Жаз мезгш (VI, VII, VIII айлар) жиынтык интеграл кисыгы бойынша накты жылдар есептелiнген жылдарга Караганда жиынтык интеграл кисыктыц бiршама жогарылаганыц байкаймыз. Накты жылдар 2,70 млрд. м3, ал есептелшген жылдар 2,32 млрд. м3 мэнiн кeрсетiп тур.
^з мезгiлi (IX, X, XI айлар) жиынтык интеграл кисыгы бойынша накты жылдар есептелшген жылдарга караганда жиынтык интеграл кисыктыц бiршама жогарылаганыц байкаймыз. Накты жылдар 2,65 млрд. м3, ал есептелшген жылдар 2,22 млрд. м3 мэнш керсетш тур.
ЦОРЫТЫНДЫ
Тобыл eзенi - агындысы адамныц шаруашылык iс-эрекеттерi кешенiнiц тYрлi факторларыныц ыкпалына ушыраган езен. Эзен алабыныц агындысы бойынша колда бар мэлiметтер 1938 жылдан 2020 жылдар аралыгын камтиды. Тобыл ез. - ^останай к. агындылары 1965 ж. салынган ^арато-мар сукоймасыныц эсерiнен бузылган. Сол себептен де кектемп агынды сипаттамала-ры тYрлi кезец Yшiн - сукойма салынганга дейiн (1938...1964 жж.) жэне салынган-нан кейiн (1965...2020 жж.) аныкталган. Сукоймалардыц салынуы агынды каба-ты шамасына айтарлыктай ыкпал етедi.
Графиктiк тэсiл бойынша - жиынтык интеграл кисыгын тургызу аркылы антропо-гендiк eзгерiстiц басталу датасын аныктауга жэне жуыктап агындыныц езгеру шама-сын багалауга болады. Агынды режимшщ бузылу сэтi жиынтык интегралдык графи-гi бойынша жуыктап аныкталды. Бiздiц жагдайда Тобыл eзенi бойындагы ^останай каласы тустамасындагы агынды режимшщ бузылу сэт 1965 жылга сэйкес келш отыр.
Жиынтык интеграл кисыгын тургызу барысында катар еюге бeлiнген, ягни накты бакыланган жылдар 1938...1964 жылдар жэне есептелшген жылдар 1965...2020 жылдар аралыгы. Жылдык агынды бойынша есептелшген жылдар накты жылдарга караганда жиынтык интеграл кисыктыц бiршама жогарылаганыц байкаймыз. Накты
жылдар 29,6 млрд. м3, ал есептелшген жылдар 37,5 млрд. м3 мэнш керсетш тур.
Тобыл езеншщ жылшшк агындысы бойынша жиынтык интеграл кисыгы тургызылган. Жылшшк агындысын тургызу барысында кектем мезгш (IV, V айлар), жаз мезгш (VI, VII, VIII айлар), ky3 мезгш (IX, X, XI айлар) тандалып алынган. Кектем мезгiлi (IV, V айлар) жиынтык интеграл кисыгы бойынша есептелшген жылдар накты жылдарга караганда жиынтык интеграл кисыктыц бiршама жогарылаганыц байкаймыз. Накты жылдар 21,2 млрд. м3, ал есептелшген жылдар 31,3 млрд. м3 мэнш керсетш тур. Жаз мезгш (VI, VII, VIII айлар) жиынтык интеграл кисыгы бойынша накты жылдар есептелшген жылдарга караганда жиынтык интеграл кисыктыц бiршама жогарылаганыц байкаймыз. Накты жылдар 2,70 млрд. м3, ал есептелшген жылдар 2,32 млрд. м3 мэнш керсетш тур. ^з мезгш (IX, X, XI айлар) жиынтык интеграл кисыгы бойынша накты жылдар есептелшген жылдарга караганда жиынтык интеграл кисыктыц бiршама жогарылаганыц байкаймыз. Накты жылдар 2,65 млрд. м3, ал есептелшген жылдар 2,22 млрд. м3 мэнш керсетш тур.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Соцкова А.М., Позаченок Е.А., Ка-линчук И.В. Водный кризис - Глобальная проблема цивилизации // Уч. записки Таврического Национального университета им. В.И. Вернадского, серия География. Том 26 (65). - 2013. - № 3. - С. 192-199.
2. Дмитриев K., Твердовский А. Министерство сельского хозяйства Республики Казахстан Комитет по водным ресурсам Производственный кооператив «Институт Казгипроводхоз» // Схема Комплексного использования и охраны водных ресурсов бассейна р. Тобол на территории Республики Казахстан. Том IV Предупреждение и снижение риска вредного воздействия вод. Мероприятия. - Алматы, 2006. - 8 с.
3. Определение основных проблем для рассмотрения Тобол - Торгайским Бассейновым Советом по разработанной
«Схеме комплексного использования и охраны водных ресyрсов». [Электронный ресyрс] URL:http://cawater-info.net>bk/water_law/pdf/ ospanbekova_... (Дата обращения10.03.2023).
4. Тобыл eзенi кeктемгi аFындысына антропогендiк eзгерiстердщ эсерiн баFа-лау. [Электронный ресyрс] URL:https:// cyberleninka.ru/article/n/tobyl-zeni-k-ktemgi-a-yndysyna-antropogendik-zgeristerdi-serin-ba-alau (Дата обращения 15.03.2023).
5. Барисас А.Ю. К вопросу о чувствительности некоторых порядковых критериев к систематическим различиям эмпирических рядов / Вопросы гидрологии суши. - 1981. - Вып. 74. - С. 59-63.
6. Mолдaхмeтов М.М., Арыстaмбeко-ва Д.Д. Тобыл eзенiнщ аFындысына адам-ньщ шаруашылык ю - эрекетшщ тигiзетiн эсерiн баFалаy // Вестник КазНУ. Серия географическая. - 2007. - № 1 (24). - С. 62-72.
7. Charles T. Haan. Statistical methods in hydrology. - The Lowa State University Press, 1977. - 378 p.
8. Государственный водный кадастр. Многолетние данные о режиме и ресурсах поверхностных вод суши. 1991-2000 гг. Книга 1. Часть 1. Реки и каналы. Вып. 1. Бассейн рек Иртыш, Ишим, Тобол (верхнее течение) - Алматы, 2004. - 191 с.
9. Ресурсы поверхностных вод районов освоения целинных и залежных земель, Кустанайская область Казахской ССР. - Л.: Гидрометеоиздат, 1959. - Вып. 2. - 710 с.
10. Государственный водный кадастр. Ежегодные данные о режиме и ресурсах поверхностных вод суши. 2001-2012 гг.. Часть 1. Реки и каналы. Часть 2. Озера и водохранилища. Вып. 1. Бассейн рек Иртыш, Ишим, Тобол - Алматы, 2002-2014 гг.
REFERENCES
1. Sotskova A.M., Pozachenok E.A., Kalinchuk I.V. Vodnyi krizis - Global'naya problema tsivilizatsii // Uch. zapiski Tavricheskogo Natsional'nogo universiteta im. V.I. Vernadskogo, seriya Geografiya. Tom 26 (65). - 2013. - № 3. - р. 192-199.
2. Dmitriev K., Tverdovskii A.,
Ministerstvo sel'skogo khozyaistva Respubliki Kazakhstan Komitet po vodnym resursam Proizvodstvennyi kooperativ «Institut Kazgiprovodkhoz» // Skhema Kompleksnogo ispol'zovaniya i okhrany vodnykh resursov basseina r. Tobol na territorii Respubliki Kazakhstan. Tom IV Preduprezhdenie i snizhenie riska vrednogo vozdeistviya vod. Meropriyatiya. - Almaty, 2006. - 8 p.
3. Opredelenie osnovnykh problem dlya rassmotreniya Tobol - Torgaiskim Basseinovym Sovetom po razrabotannoi «Ckheme kompleksnogo ispol'zovaniya i okhrany vodnykh resursov». [Elektronnyi resurs] URL:http://cawater-info. net>bk/water_law/pdf/ospanbekova_... (Data obrashcheniya 10.03.2023).
4. Tobyl ezeni kektemgi aryndysyna antropogendik ezgeristerdi« aserin baralau. [Elektronnyi resurs] URL:https:// cyberleninka.ru/article/n/tobyl-zeni-k-ktemgi-a-yndysyna-antropogendik-zgeristerdi-serin-ba-alau (Data obrashcheniya 15.03.2023).
5. Barisas A.Yu. K voprosu o chuvstvitel'nosti nekotorykh poryadkovykh kriteriev k sistematicheskim razlichiyam empiricheskikh ryadov / Voprosy gidrologii sushi. - 1981. - Vyp. 74. - p. 59-63.
6. Moldakhmetov M.M., Arystambekova D.D. Tobyl ezenini« aryndysyna adamny« sharuashyly^ is - areketini« tigizetin aserin baralau // Vestnik KazNU. Seriya geograficheskaya. - 2007. - №2 1 (24). - p. 62-72.
7. Charles T. Haan. Statistical methods in hydrology. - The Lowa State University Press, 1977. - 378 p.
8. Gosudarstvennyi vodnyi kadastr. Mnogoletnie dannye o rezhime i resursakh poverkhnostnykh vod sushi. 1991-2000 gg. Kniga 1. Chast' 1. Reki i kanaly. Vyp. 1. Bassein rek Irtysh, Ishim, Tobol (verkhnee techenie) - Almaty, 2004. - 191 p.
9. Resursy poverkhnostnykh vod raionov osvoeniya tselinnykh i zalezhnykh zemel', Kustanaiskaya oblast' Kazakhskoi SSR. - L.: Gidrometeoizdat, 1959. - Vyp. 2. - 710 p.
10. Gosudarstvennyi vodnyi kadastr. Ezhegodnye dannye o rezhime i resursakh poverkhnostnykh vod sushi.
2001-2012 gg.. Chast' 1. Reki i kanaly. Chast' 2. Irtysh, Ishim, Tobol - Almaty, 2002-2014 gg. Ozera i vodokhranilishcha. Vyp. 1. Bassein rek
ОЦЕНКА АНТРОПОГЕННОГО ВЛИЯНИЯ НА ВНУТРИГОДОВОГО РАСПРЕДЕЛЕНИЕ СТОКА РЕКИ ТОБОЛ
С.К. Ахметов к.г.н., М.Т. Тохтарова*
Евразийский национальный университет им. Л. Н. Гумилева Астана, Казахстан E-mail: [email protected]
В статье проанализированы данные об использовании водных ресурсов реки Тобол в казахстанской части бассейна для нужд хозяйственного комплекса за период 2000...2021 гг. Оценено влияние хозяйственной деятельности на годовой сток и внутригодовое распределение водных ресурсов реки Тобол у г.Костанай по данным поста наблюдений у пос. Грищенко после строительства Карато-марского и Верхне - Тобольского водохранилища за период с 1965 по 2021 годы. Установлено, что за рассматриваемый период среднегодовые водные ресурсы реки Тобол, а также весенний сток реки снизились, а сток воды в реке в летний и осенний периоды повысились по сравнению с естественным периодом.
Ключевые слова: расчетный период, годовой сток, внутриго-довой сток, интегральная кривая, статистические характеристики, хозяйственная деятельность, водопотребители, водопользование.
ASSESSMENT OF THE ANTHROPOGENIC IMPACT ON THE INTRA-ANNUAL DISTRIBUTION OF THE RUNOFF OF THE TOBOL RIVER
S.K. Akhmetov Ph.D., M.T. Tokhtarova*
L. N. Gumilyov Eurasian National University Astana, Kazakhstan E-mail: [email protected]
The article considers the use ofthe Tobol River water resources in Kazakh part ofthe river basin for the needs of economic complex for the period from 2000 to 2021. The impact of economic activity on the annual runoff and intra-annual flow distribution of the Tobol River near the city of Kostanay for the period from 1965 to 2021 was assessed according to the data of the observation station near the village Grishchenko after the construction of Karatomarsky and Verkhne-Tobolsk water reservoirs. It has been found that during the period of consideration, the average annual water resources of the Tobol River, as well as its spring runoff decreased, and the river runoff in summer and autumn increased compared to the natural period.
Keywords: calculation period, annual runoff, intra-annual runoff, integral curve, statistical characteristics, economic activity, water consumers, water use.
