Научная статья на тему 'ШАРҚОНА ЯККАКУРАШ СПОРТ ТУРЛАРИ БИЛАН ШУҒУЛЛАНУВЧИЛАРДА МЕЪЁРЛАШТИРИЛГАН МАХСУС МАШҚЛАРНИ БАЖАРИШ ТЕЗЛИГИ ВА УНИНГ ГИПОКСИК ҚИЙМАТИ (КАРАТЭ МИСОЛИДА)'

ШАРҚОНА ЯККАКУРАШ СПОРТ ТУРЛАРИ БИЛАН ШУҒУЛЛАНУВЧИЛАРДА МЕЪЁРЛАШТИРИЛГАН МАХСУС МАШҚЛАРНИ БАЖАРИШ ТЕЗЛИГИ ВА УНИНГ ГИПОКСИК ҚИЙМАТИ (КАРАТЭ МИСОЛИДА) Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
280
16
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
СКОРОСТЬ УДАРОВ / ГИПОКСИЧЕСКАЯ УСТОЙЧИВОСТЬ / ТОЧНОСТЬ

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Илов А.Н.

Мақолада 19-20 ёшли каратэчиларда сакраб ўнг ва чап томонларга бурилиб мувофиқ оёқ билан зарба бериш тезлиги ва ушбу усулларнинг гипоксик қиймати тадқиқ қилинган. Аниқландики, бундай зарба бериш тезлиги ҳам, унинг аниқлиги ҳам спортчининг гипоксик имкониятига ёки, бошқача айтсак юклама давомида юзага келадиган О2 қарздорлигига боғлиқ экан.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ШАРҚОНА ЯККАКУРАШ СПОРТ ТУРЛАРИ БИЛАН ШУҒУЛЛАНУВЧИЛАРДА МЕЪЁРЛАШТИРИЛГАН МАХСУС МАШҚЛАРНИ БАЖАРИШ ТЕЗЛИГИ ВА УНИНГ ГИПОКСИК ҚИЙМАТИ (КАРАТЭ МИСОЛИДА)»

Медико-биологические и социально-психологические основы физической культуры и спорта

ШАРКОНА ЯККАКУРАШ СПОРТ ТУРЛАРИ БИЛАН ШУFУЛЛАНУВЧИЛАРДА МЕЪЁРЛАШТИРИЛГАН МАХСУС МАШКЛАРНИ БАЖАРИШ ТЕЗЛИГИ ВА УНИНГ ГИПОКСИК КИЙМАТИ (КАРАТЭ МИСОЛИДА)

ИЛОВ А.Н.,

Узбекистан давлат жисмоний тарбия ва спорт университети, Чирчик ш.

Аннотация

Annotation

В статье у каратеистов 19-20 лет изучалась скорость ударов правой и левой ногой в прыжке с поворотом в соответствующую сторону и их ги-поксическая устойчивость. Установлено, что как скорость ударов, так и их точность связаны с гипоксической устойчивостью организма или, иначе говоря, с О2 недостаточностью, возникающей при нагрузке.

Мацолада 19-20 ёшли каратэчиларда сакрабунг ва чап томонларга бурилиб мувофщ оёц билан зарба бериш тезлиги ва ушбу усулларнинг гипоксик циймати тадциц цилинган. Аницландики, бундай зарба бериш тезлиги %ам, унинг аницлиги %ам спортчининг гипоксик имкониятига ёки, бошцача айтсак юклама давомида юзага келадиган О2 царздорлигига боглиц экан.

In the article karate fighters at the age of 19-20 was studied the speed of hits with a turn in the corresponding direction and their hypoxic stability/It is established that both the speed of hits and their exactness are related by the hypoxic stability of the body, in other words with insufficiency O2, arising at loading.

Замонавий спорт амалиётида, айникса, вазиятли шаркона спорт турлари буйича утказилаётган мусобакаларда ракобатнинг кескинлашуви мутахассис-тренерлар олдига фойдали натижа берувчи янги техник-тактик усуллар ёки уларнинг инновацион тартибда модификациялаштирилган вариантларини ихтиро килиш ва амалга жорий этиш талаби-ни куймокда. Шубха йукки, ихтиро килинган муайян харакат усули ёки уни ижро этиш вариантларининг самарали кийматга лойик эканлиги дастлаб мувофик тажриба машгу-лотларида илмий-амалий синовдан утказили-ши даркор. Агар ушбу усулнинг фойдалилик коэффициенти юксак деб топилса, шундан кейингина уни аввал назорат мусобакаларида, сунг расмий мусобакаларда куллаш мумкин булади. Албатта, бундай янги хдракат усулига ургатиш технологиясининг кандай машклар

асосида амалга оширилиши маълум даражада сир сакланади. Маълумки, шаркона яккакураш спорт турларида кулланиладиган аксарият усуллар йирткич хайвонлар (дракон, пантера ва х.к.) холатлари ёки уларнинг "жанговар" харакатларига ухшаб кетади. Спортчи бундай усулларни ижро этишда максимал овоз (товуш) билан кичкиради, кичкириш вактида унинг юзи, мимикаси ва куз-кошлари мувофик хайвонларникидек дахшатли, вахшиёна тусга киради. Бундай реакциянинг ракибни куркув ва вахимага солиб, уни мувозанатдан чикариш-га каратилиши исбот талаб килмайди. Лекин шаркона яккакураш амалиётида шундай холат кузатиладики, айрим спортчилар мазкур вахи-мали кичкириш асосида кулланиладиган усул-ларга репродуктив (нусха кучириш) равишда таклид килишга интилишади. Аслида бундай кичкиришлар билан ижро этиладиган жанго-

e-mail: fan_sportga@uzdjtsu.uz

65

Медико-биологические и социально-психоло

вар усуллар нафакат мувофик мушакларнинг кескин кискариши эвазига амалга оширилади, балки шиддатли нафас олиш ва кескин нафас чикариш энергетикаси билан боглик булиб, устувор жихатдан кулланадиган усул тактика-сини кучайтиришга йуналтирилади. Бир катор муаллифларнинг таъкидлашича, шаркона яккакураш турларига хос махсус жисмоний сифатларни ривожлантириш ва кулланадиган техник усулларга ургатишда уларни интеграл-лаштирувчи ва жанг такдирини белгиловчи тактик махорат-тайёргарлик жараёнининг барча циклларида шакллантириб бориш мухим экан (Д.С.Алхасов, 2011; А.В.Оборин, В.И. Плотников, 2011). Шундай фикрлар хам илгари сурилганки, спортнинг яккакураш турларида усуллар тактикасига ургатиш ва уни шакл-лантириш учун сарфланадиган вакт йиллик тайёргарлик циклида 50 % дан кам булмаслиги керак экан (А.А.Новиков, 2000; Г.С.Туманян, 2000). А.В.Оборин, В.И.Плотников (2011) тактик тайёргарлик учун ажратиладиган шу 50% вактни тактик йуналишлар учун куйидагича таксимлашни тавсия этадилар:

- беллашувни олиб бориш тактикасини барча ёш гурухларида режалаштириш - 17,9%;

- усулларни куллаш тактикаси - 27,8%;

- усулни куллашга тайёргарлик куриш тактикаси - 54,3%.

Уйлаймизки, ана шу уч йуналишли тактик тайёргарлик таркибига О2 - кислород истеъ-мол килиш, СО2 чикариш, нафас олиб-нафас-ни саклаш, нафас чикариб-нафасни саклаш ва О2ни тежамли сарфлаш имкониятларини оширишга хизмат килувчи гипоксик машклар-ни киритиш максадга мувофик булади. Чун-ки мураккаб координацияли, оёк-кул-гавда мушакларининг шиддатли, кескин кискариш кучи ва бир вактнинг узида кичкиришлар би-лан ижро этиладиган усуллар самарадорлиги нафас олиш, айникса, кескин нафас чикариш билан богликдир.

Тадкикотнинг максади 19-20 ёшли каратэчиларда меъёрлаштирилган махсус машкларни бажариш тезлиги ва унинг гипок-^ сик кийматини аниклашдан иборат.

Меъёрлаштирилган махсус машклар сифа-^ тида куйидаги машклар кулланилди: га 1. 10 марта сакраб чап томонга 180° бури-

либ, чап оёк билан зарба бериш тезлиги; ^ 2. 10 марта сакраб унг томонга 180° бури-1 либ, унг оёк билан зарба бериш тезлиги. го Изох: тадкикотда ушбу машклар бир вакт-

еские основы физической культуры и спорта

нинг узида диагностика (бахолаш) воситаси урнида кулланилган булиб, улар куйидаги методик тартибда ижро этилади: текширилув-чи 160 см баландликка урнатилган тулдирма тупга орка угириб жойлашиб, дастлаб - би-ринчи кун - 1-диагностик машк бажаради, кейин - иккинчи кун - 2-диагностик машкни бажаради.

Сакраб, аввал чап томонга, кейин унг томонга 180° бурилиб, мувофик оёкда зарба бериш билан боглик ушбу диагностик машкларнинг танланиш сабаблари шунга асосланадики, нейрогенетик конуниятларга кура унакай одамлар (спортчилар хам) юксак аникликни талаб килувчи харакатларни унг кули ёки оёги билан ижро этади, чапакайлар эса аксинча. Унакайлар учун чап томонга бури-лиш-айланиш кулай, чапакайлар учун аксинча (З.Витковски, В.И Лях, 2008; В.А.Москвин, Н.В.Москвина, 2008). Ана шундай харакат хусусиятлари каратэчиларда хам кузатилади. Яккакураш спорт турларига ургатиш жараё-нида бундай асимметрик харакатларни сим-метризациялаш имкониятига эришиш тактик махорат куламини кенгайтиради.

Ушбу диагностик машклар юкламасининг гипоксик кийматини аниклаш учун шу юкла-мадан аввал ва кейин каратэчиларда нафас олиш ритми (НОР), Штанге синови - чукур нафас олиб, нафасни саклаш, Генчи синови - чукур нафас чикариб, нафасни саклаш каби функционал тестлар кабул килинди.

Тадкикот объекти сифатида Узбекистон Республикаси куролли кучлари академиясида ташкил этилган каратэ тугарагида шугулланув-чи 19-20 ёшли 16 нафар курсант жалб килинди.

Дастлабки тадкикотлар 2019 йилнинг январь ойида утказилди. Шундан кейин мазкур каратэчи курсантларда хар куни эрталаб (30 мин), хафтасига 3 марта утказиладиган тренировка машгулотларининг тайёргарлик кисмида (20 мин) ва якуний булимида (25 мин) куйидаги гипоксик машклар мажмуаси 2019 йилнинг апрель ойигача (4,5 ой) кулланилди.

1. Тик турган холатда чукур нафас олиб, нафасни имкон борича саклаш - 3 марта.

2. Шу машк чукур нафас чикариб бажари-лади.

3. 1 ва 2-машк уриндикда утирган холатда бажарилади.

4. 1 ва 2-машк татамида тулик утириб, ол-динга - тиззалар томон бош-гавдани максимал холатда бажарилади.

66 е-ша11: fan_sportga@uzdjtsu.uz № 1 -2020

Медико-биологические и социально-психологические основы физической культуры и спорта

5. 1 ва 2-машк "мост" холатида бажарилади.

6. 1 ва 2-машк биринчи диагностик машк-дан сунг бажарилади.

7. 1 ва 2-машк иккинчи диагностик машк-дан сунг бажарилади.

8. 10 марта чукур нафас олиб, чукур нафас чикариш.

9. 10 марта чукур нафас олиб, кескин нафас чикариш.

10. 10 марта тезкор-киска нафас олиб, тез-кор-киска нафас чикариш.

11. Упкани вентиляция килиш ва нафас олиш функциясини тиклашга мулжалланган эркин хамда равон нафас олиш машкларини бажариш - 25-30 сек - 2 марта.

Тажриба тадцицотлари натижалари ва уларнинг киёсий та^лили. Олинган нати-жалардан маълум булдики, тадкикотга жалб килинган 19-20 ёшли каратэчиларда "10 мар-

та сакраб чап томонга 180° бурилиб, чап оёк билан зарба бериш тезлиги" 4,5 ой давомида гипоксик машкларни куллашдан аввал урта-ча 15,7±2,03 секни ташкил этди (1-жадвал). Ушбу диагностик машкни бажаришдан олдин аникланган НОР 14,3±2,5 марта/дак., чукур нафас олиб, нафасни саклаш вакти (Штанге синови) 39,6±6,7 сек, чукур нафас чика-риб, нафасни саклаш (Генчи синови) вакти 27,4±4,2 сек билан ифодаланди. Диагностик машк тугаганидан кейин мазкур функционал курсаткичлар мувофик равишда куйидагича кайд этилди: 34,7±5,8 марта/дак; 31,5±3,2 сек; 19,3±2,7 сек. Куриниб турибдики, сакраб чап-га 180° бурилиб, чап оёк билан зарба бериш хажми (10 марта) нисбатан кичик, бажариш вакти куп булса-да, шу юклама таъсирида на-фас олиш ритми кескин ортиб кетган, гипоксик тургунлик реакцияси тушиб кетган.

1-жадвал

19-20 ёшли каратэчиларда 10 марта сакраб чап томонга 180° бурилиб, чап оёк, билан зарба бериш тезлиги (1-диагностик машк) ва унинг гипоксик киймати (X± ô)

Машкдан аввал 1-Д-машк; тезлиги (сек) Машкдан кейин

НОР марта/ дак. Штанге синови (сек) Генчи синови (сек) НОР марта/дак Штанге синови (сек) Генчи синови (сек)

14,3±2,5 11,7±1,8 39,6±3,7 61,9±5,2 27,4±4,2 39,7±3,5 15,7±2,03 13,2±1,55 34,7±5,8 25,1±2,6 31,5±3,2 49,4±4,1 19,3±2,7 33,5±2,9

Изох;: суратда - дастлабки курсаткичлар; мщражда - 4,5 ой давомида гипоксик машцларни цуллашгандан кейин. 1-Д-машц - 1-диагностик машц.

4,5 ой давомида хар куни эрталаб, хар бир машгулот боши ва якунида кулланил-ган гипоксик машклар таъсирида 1-Д-машк тезлиги 13,2±1,55 секни ташкил этган булса, ушбу машкдан аввал (тинч холатда) НОР -11,7±1,8 марта/дак; Штанге синови курсат-кичи - 61,9±5,2 сек; Генчи синови - 39,7±3,5 сек билан ифодаланди. Д-машк юкламасидан сунг ушбу функционал курсаткичлар куйида-ги куринишда кайд этилди: НОР - 25,1±2,6 марта/дак.; Штанге синови - 49,4±4,1 сек; Генчи синови - 33,5±2,9 сек. Мазкур курсаткичлар динамикасига асосан эътироф этиш мумкинки, 4,5 ой давомида мунтазам кулла-ниб борилган гипоксик машклар таъсирида нафакат 10 марта сакраб чап томонга 180° бу-рилиб, чап оёк билан зарба бериш тезлиги 2,5 секга кискарди, балки машк бошланмасдан олдин кайд этилган дастлабки функционал курсаткичлар (НОР, Штанге ва Генчи синови курсаткичлари) шу машк юкламасидан сунг анча тежамли функционал реакциялар билан

намойиш этилди. Демак, каратэчилар томо-нидан ижро этиладиган турли жанговар усуллар тезлиги маълум даражада гипоксик им-кониятлар (О2ни тежамли сарфлаш эвазига О2 карздорлигига бардош бериш кобилияти) га асосланади деб таъкидлаш мумкин. Юко-рида кайд этилганидек, унакай одамлар учун чап томонга бурилиш ёки айланиш кулай ва осон кечади, лекин юксак аникликни талаб килувчи харакатларни бажариш унг кул ёки оёкда енгил амалга оширилади. Чапакайлар учун эса аксинча (тадкикотда иштирок этган барча каратэчилар унакай булган).

Ана шу вазиятни эътиборга олган холда биз ушбу каратэчиларда 2-Д-машкни (10 марта сакраб унг томонга 180° бурилиб, унг оёк билан зарба бериш) кулладик. Олинган натижалардан маълум булдики, унакай каратэчиларда хакикатан хам сак-раб унг томонга бурилиб, унг оёк билан зарба бериш нафакат шу машк тезлигини тушириб юбориши, балки мазкур машк

№1-2020 e-mail: fan_sportga@uzdjtsu.uz 67

Жисмоний тарбия ва спортнинг тиббий-биологик ва ижтимоий-психологик асослари Медико-биологические и социально-психологические основы физической культуры и спорта

юкламаси НОРни кескин ортиб кетишига, гипоксик имкониятни эса кескин сусайи-шига олиб келиши мумкин экан (2-жадвал). Жадвалдан куриниб турибдики, каратэчи-ларда 10 марта сакраб унг томонга 180°

бурилиб унг оёк билан зарба бериш тезлиги дастлаб (гипоксик машкларни кулламасдан аввал) 17,8±2,89 секни ташкил этди (ёки ушбу машкни чап томонга бажаришга нисбатан 3,2 сек ортик).

2-жадвал

19-20 ёшли каратэчиларда 10 марта сакраб унг томонга 180° бурилиб, унг оёк билан зарба бериш тезлиги (2-диагностик машк) ва унинг гипоксик киймати (X±ö)

Машкдан аввал 1-Д-машк тезлиги (сек.) Машкдан кейин

НОР марта/дак. Штанге синови (сек.) Генчи синови (сек.) НОРХ марта/ дак. Штанге синови (сек.) Генчи синови (сек.)

13,7±2,2 12,1±1,7 42,3±5,4 63,6±5,8 29,5±3,8 42,3±3,7 18,9±2,89 15,6±1,77 39,2±3,9 24,6±2,3 30,4±2,8 47,5±3,9 21,5±2,4 31,7±3,1

Изох;: суратда - дастлабки курсаткичлар; махражда - 4,5 ой давомида гипоксик машцларни цуллаш якунида. 2-Д-машц - 2 диагностик машц.

Машк юкламасидан олдин НОР - 13,7±2,2 марта/дак, чукур нафас олиб, нафасни саклаш (Штанге синови) 42,3±5,4 сек, чукур нафас чикариб, нафасни саклаш - 29,5±3,8 сек билан ифодаланган булса, юкламадан кейин мазкур курсаткичлар мувофик равишда 39,2±3,9 марта/дак., 30,4±2,8 сек, 21,5±2,4 секни таш-кил этди. Лекин кайд этилган курсаткичлар 1-Д-машкни (сакраб чап томонга бурилиб, чап оёк билан зарба бериш) бажариш кур-саткичларига нисбатан регрессив куриниш тенденцияси билан ифодаланган булса-да, 4,5 ой давомида мунтазам кулланиб борилган гипоксик машклар натижасида нафакат 10 марта сакраб унг томонга 180° бурилиб, унг оёк билан зарба бериш тезлиги дастлабки кур-саткичга (18,9±2,89 сек.) нисбатан 3,3 секга кискарди, балки ушбу машк юкламасига бул-ган функционал реакциялар (НОР, Штанге ва Генчи синовлари курсаткичлари) хам тежамли ифодаланганлиги аникланди.

Хулоса. Утказилган тадкикот натижалари

ва уларнинг киёсий тахлилига асосан куйидаги хулосаларни эътироф этиш мумкин:

Каратэ амалиётида жойдан ва сакраб бурилиб ёки айланиб зарба бериш усуллари унакайларда асосан чапга бурилган (айлан-ган) холда амалга оширилиши аникланди. Ушбу усулларни чап ва унг томонлар буйлаб ижро этиш вариантларига ургу берилмас экан. ^улай томонга бурилиб зарба бериш тезлик жихатидан хам, функционал жихат-дан хам тежамли кечар экан. Унг томонга айланиб кетма-кет зарба бериш физиологик реакциялар суръатини кескин кутариши мумкин экан.

Сакраб чап ва унг томонларга бурилиб мувофик оёк билан зарба бериш шиддати (вакти) гипоксик имкониятларга (О2 карздор-лигига бардош бериш кобилияти) асосланиши аникланди. Гипоксик имкониятни мунтазам шакллантириб бориш серияли зарба бериш тезлигини хам, функционал имкониятни хам шакллантириши мумкинлиги тасдикланди.

о см о см

го та ■с о о.

Адабиётлар:

1. Алхасов Д.С. Соотношения основных разделов подготовки в восточных единоборствах. /Ж. ТиМФК. М.: 2011, №12, - С.48-51.

2. Витковски З., Лях В.И. Развитие координационных способностей у футболистов 11-19 лет. М.: Физическая культура, воспитание, образование, тренировка. М., 2008, - С.34-39.

3. Москвин В.А., Москвина Н.В. Спорт и латеральные профили леворуких. М.: Физкультура и спорт, 2008. - 484 с.

4. Новиков А.А. Педагогические основы технико-тактического мастерства в спортивных единоборствах (на примере борьбы). Автореф. дисс.... докт. пед. наук. М., 2000, - 62 с.

5. Оборин А.В., Плотников В.И. Структура тактической подготовленности в спортивных видах борьбы. /Ж. ТиМФК. М.: 2011, №12, - С.77-80.

6. Туманян Г. С. Теория, методика, организация тренировочной, внетренировочной и соревновательной деятельности. /В кн.: Соревноватеьня деятельность. 2.11., М. "Советский спорт", 2000. - 40с.

68 e-mail: fan_sportga@uzdjtsu.uz № 1 -2020

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.