CC BY
0
821.222.8-95
Мирзоев Садриддин Холович, дотсенти кафедраи адабиёти классикии тоцики "ДДХ ба номи акад. Б.Гафуров (Тоцикистон, Хуцанд) Мирзоев Садриддин Холович, кандидат филологических наук, доцент кафедры таджикской классической литературы ГОУ "ХГУ имени акад.Б. Гафурова (Таджикистан, Худжанд) Mirzoev Sadriddin Kholovich, candidate of philological sciences, associate professor of the department of Tajik classical literature, SEI "KSU named after acad. B. Gafurov" (Tajikistan, Khujand), Е-mail: mirzozoda-75@mail.ru
Вожацои калидй: Соинуддини Хуцандй, шарху тавзех, ашъори Ибни Фориз, касида, адабиёти форсии тоцикй ва арабй
Мацола ба тащику баррасии арзиши бадеии тоцикй ва арабии Соинуддини Хуцандй ба касидаи «Назм-уд-дурар» - и шоири маъруфи араб Ибни Фориз бахшида шудааст. Зикр гардидаст, ки Хоца Соин 760 байти касидаи ««Назм-уд-дурар» - и Ибни Форизро бо усули тахлили байт ба байт шарху тавзех карда, дар хар фурсате оёти куръонй, аходиси набавй оварда, сипас онро тарцумаву тафсир мекунад ва аз ашъори бузургони форсигуй ва арабигуй дар хилоли наср абёте ба хайси шохид меорад, ки ба оят ва хадис иртиботи мантицй дорад. Таъкид шудааст, ки Соинуддини Хуцандй дар баробари нависан даи чирадаст будан, дар шарху тафсири осори ирфонй ва тарцумаи мутуни маъруфи адабиёти арабизабон хам дасти тавоно доштааст.Шархи бар "Назм-уд-дурар " нигоштаи Соинуддини Хуцандй аз мухимтарин шурухтест, ки бар ин касида навишта шуда худи нависанда ба масобаи бехтарин донандаи шеър ва орои Ибни Фориз мебошад. Шарху тавзехи мусталехоти хосаи ирфониву фалсафии касидаи "Назм- уд-дурар ", ки аз цониби Хоца Соинуддин анцом дода шудааст , уро хамчун шорехи хуби осори адабиву ирфонй муаррифй менамояд.
Ключевые слова: Соинуддина Худжанди, комментарий, поэзия Ибн Фариза, касыда, персидско-таджикская и арабская литература
Статья посвящена исследованию и рассмотрению художественной ценности персидско-таджикско-арабского комментария Соинуддина Худжанди к касыде ««Назм-уд-дурар» известного арабского поэта Ибн Фариза. Упоминается, что Ходжа Соин комментирует 760 бейтов касыды «Назм-уд-Дурар» Ибн Фариза методом подстрочного анализа, и при каждом удобном случае цитировал коранические аяты и пророческие хадисы, а затем переводил и толковал их, а из стихов великих поэтов персидского и арабского языков он приводит в качестве примера стих, который имеет логическую связь с приведенными аятами и хадисами. Подчеркивается, что Соинуддин Худжанди, помимо того, что был плодовитым писателем, также был мастером в толковании мистических произведений и переводе известных произведений арабской литературы. Отмечается, что комментарий к ««Назм-уд-дурар» Соинуддина Худжанди является одним из важнейших комментариев, написанных к касыде Ибн Фариза, а сам писатель является наилучшим знатоком поэзии Ибн Фариза. При написании этого произведения, особенно при объяснении специфических мистико-философских особенностей касыды ««Назм-уд-дурар», мы замечаем, что Ходжа Соинуддин признан хорошим комментатором литературно-мистических произведений, и э т о т стиль является результатом кропотливой работы и художественной мысли писателя.
Key words: Sonuddin Khujandi, comments, poetry of Ibn Fariz, qasida, Persian-Tajik and Arabic literature
The article is devoted to the study and consideration of the artistic value of the Persian-Tajik-Arabic commentary by Soinuddin Khujandi to the qasida "Nazm-ud-durar" by the famous Arab poet Ibn Fariz.It was mentioned that Khoja Soin explained 760 bayts of Ibn Fariz's Qasida "Nazm-ud-Durar" using the verse-by-verse analysis method, and at every opportunity he quoted Qur'anic verses and prophetic hadiths, and then translated and interpreted them from the verses of the great poets of Persian and Arabic languages, he cites as a witness a verse that has a logical connection with the cited verses and hadiths. It was emphasized that Soinuddin Khujandi, in addition to being a prolific writer, also had a strong hand in the interpretation of mystical works and the translation offamous works of Arabic literature.He explained
DOI:10.51844-2077-4990-2023-2-240-246 ШАРХ,И СОИНУДДИНИ ХУЦАНДЙ БА КАСИДАИ ИБНИ ФОРИЗ КОММЕНТАРИЙ СОИНУДДИНА ХУДЖАНДИ К КАСИДЕ ИБН ФАРИЗА
SOINUDDIN KHUJANDIS COMMENTS ON THE POETRY OF IBN FARIZ
and translated the enduring text and the power of mystical literature, which is the best way to look at this text. The commentary on "Nazm-ud-durar" by Soinuddin Khujandi is one of the most important commentaries written on this qasida, and the writer himself is the best connoisseur of the poetry of Ibn Fariz. When writing this work, especially when explaining the specific mystical and philosophical features of the "Nazm-ud-durar " qasida, we notice that Khoja Soinuddin is recognized as a good commentator on literary and mystical works, and this style is the result ofpainstaking work and thought of an art writer.
"Шархд « Назм-уд- дурар» ё «Шархи Тоият-ул- кубро» аз мухдмтарин ва нахустин китоби Хоча Соинуддин Хучандии Исфахонй (1370-1433), маъруф ба Ибни Турка мебошад, ки дар шарху тавзехи яке аз маъруфтарин осори мансури ирфони назарй цасидаи «Назм-уд-дурар»-и Ибни Форизи Мисрй, бо забони форсии точикй таълиф шудааст [3, с.52-53].
Абухафс Шарафуддин Умар ибни Алй, машхур ба Ибни Форизи Мисрй (576-632х. / 1181-1235м.) бузургтарин сарояндаи шеъри суфиёна дар адабиёти араб аст. Вай цасидахое дорад, бо унвонхои тоия, мимия хамрия, ёия ва золия. Аз ин миён, маъруфтарини онхо "Цасидаи тоияи кубро" мебошад, ки абёти он ба харфи "т" ба охир мерасад ва ба хамин сабаб бо тоияи кубро шухрат дорад: "Ин цасида дар он хад ( он рузгор, асри XIII.- С.М) аз ахаммият ва азамат будааст, ки бузургоне аз ахли ирфон хамчун Садриддини ^унавй онро ба дарс мегуфта ва ба шогирдаш Саъдуддини Фаргонй дастур дода, шархеро, ки хамин Фаргонй ба форсй бар ин цасида дода буда, онро ба арабй бозгардонад, то дар сар то сари чахони ислом царор гирад" [5, панчоху панч].
Мебинем, ки дар асрхои XIII- XV шурухи бисёре бар ин цасида навишта шудааст, ки маъруфтаринашон шархи форсии Саъдуддини Фаргонй (ваф.700 х./ 1301м.) бо номи " Машориц-уд- дурорй" (ба забони арабй) "ал- Мадорик", шархи Кдйсарй (ваф.751х./ 1350 м.), шархи Иззуддини Кошонй "Кашф-ул- вучухи-л- гурра ли маонии назм- уд- дурар" ба арабй, тарчума ва шархи "Назм-уд- дурар"-и Соинуддини Хучандй, тарчума ва шархи Мавлоно Абдур рахмони Ч,омй ва монанди он.
Яке аз нахустин донишмандоне, ки тоияи куброро ба форсии точикй мукаммал шарх ва тарчума кардааст, Соинуддин Хучандии Исфахонй мебо шад.
"Шархи "Назм-уд-дурар" китоби хубби илохй ва шарху тавзехи масоили борики ишц бар мабнои ирфони Ибни Арабй буда, шомили муцаддимае бар як асл ва чахордах васл мебошад. Хоча Соинуддин дар огози китоб ба хонанда чунин паёмро мерасонад, ки саросари китоб хадиси хамин як нукта "юхиббухум " ва " юхиббуна" аст :
"Хдмди бехад Худойро, ки нихол буд ва нобуд аз риёзи арозии "кона-Л-лоха" мацтуъ карда, дар айни он цатъ хазратеро, ки киштазори хубуби " юхиббухум", шояд васл гардонид ва ба обёрии "Рахматий васиъта кулла шайин" онро сарсабзу шодоб дошта,... анвор ва самори "юхиббуна" сохт " [5, с.5].
Мусанниф дар цисмати "муцаддимаи шорех" як асл ва чахордах васлро шарху тавзех медихад, ки ба назари мо тафсири тамомии цасида махсуб мешавад. Вай дар ин муцаддима менависад, ки олами хацицат густурдатар аз он аст, ки калом ва алфоз дар маънои царордоде ва мантицй битавонанд аз ухдаи баёни он бароянд. Аз ин ру, ба пайравй аз фарханг ва мантици цуръонй забони тамсил ва ташбехро ба кор мегирад, то хам ахли маънй аз хацоици он бонасиб гарданд ва хам ахли зохир аз сурати он бебахра намонанд.
"Асл" ва "васл", ки дар боло ишора кардем, ба маънии фаслу бобхои китоб фахмида мешавад, ки зикри баъзе аз онхо дар ин чо муносиб менамояд: "Асл. [Лузуми истифода аз забони рамзй ва мачозй]. Васли аввал. [Вахдати ишц ва чигунагии тамойизи ошиц ва маъшуц].
Васли дуюм. [ Зоти ошиц ва ицтизои сифоти адами итлоц].
Васли сеюм. [ Лузуми вахдати чамъй дар хусн ]"... [5, с.11-12].
Соинуддини Хучандй дар шархи худ бар ин китоб тачаллй ва сайри ишцро дар олами хастй ба тасвир мегирад ва худи цасидаи "Тоия"-и Ибни Фориз заминаи мусоиде барои ин тасвир аст. Байти аввали цасидаро хамчун намуна бо шарху тавзехи Соинуддин меорем:
1 * 'У j Ч ¿РО ¿A Ij^ ' j ц"^'* A.klj < ^ Ч Ija.
" Сок;й, базмгохи ишк;и хдк;ик;й тавонад буд, ки мабдаи зухур ва азх,ор ва масдари шуур ва ашъор, чунончи му^тазои ^обилийяти аввалй ва муаддои чамъияти аслй аст, тавонад шуд..., ки
"х,умаййя-л- х,убба" [m^I 11*.] аз он киноят аст, восита гардад. Хдройина ^уввати босираи айни инсонй,ки инсон айни хддщаи зухур аст, балки айни самараи шачараи хддщаи вучуд уст-мyтaсaддии ин мансаб гашт ...
З-ин пас накунам шикояте аз дили реш, К-аз дида фитод гуссаи ман каму беш. Ин ишц ба тангнои дил ро$ набурд, То дида надошт рyшaнoü дар пеш.
Ва эшон ба ишороти салтанатпанохи ишц аз он хайати мачмуи насабе, ки " хусн" иборат аз уст сурати вахдонии вачхе, ки аз сойири насаб ва изофот муназзах аст ва "мухаййо" [ Ik ] ишоротест, бад-он... ." [5, с.36-37].
Хоча Соинуддин ин цасидаро бо забони форсии точикй хам тарчума кардааст ва муносиб менамояд, ки чихати равшан гаштани маъно тарчумаи байтайни цасидаро низ зикр намоем: К jjiaJI ¿p<> j" Ilk" j ^"'jg' 4-á.Ij W Uâa. ^"(байти 1)
"Дасти дидаам шароби мухаббат ба ман нушонд, дархоле ки чомам рухсори касе буд, ки пироста аз хусни зохир [ва фаротар аз зебоии моддй] аст " [5, с.309].
(байти 2) ^i ^j" j" a ffjIj" ijj^ ¿1 i^iAÄjli
"Пештар аз ин, маълум шуд, ки ишц аз хайсияти ошицй, ицтизои хафо ва китмон дорад. Хдмчунонки аз руйи маъшуцй, муцтазои зухур ва аълон аст. Пас бад-ин тацрир, нисбате, ки ошицро бо харифони хумхонаи камзанй ва цаландарони лангари нестй бошад, ки бад-он нисбат ацди муохот " ар- рафиц сумма тариц" аз вусмати ин холи солим монад- он тавонад буд, ки хусусияти имтиёзе, ки мучиби ихтисоси ошиц гашта, аз назари идроки эшон махчуб монад ва эшон аз он маънй зохил ва гофил бошанд:
Хоки сари крйи он бути мушкинхол, Mебyсидaм дyш ба уммеди висол. Пин^он зи рациб омаду дар гyшaм гуфт: Mехyр гами мову хок бар лаб мемол.
То у дар кунчи хумул ва инзиво аз гизои хосаи хеш бахравар тавонад гашт, чунончй собицан ба д-он ишорате рафт. Ва ин маънй чунон сурат тавонад баст, ки ошиц дар сойири ахволу афъол бо хамгинон дар рибцаи мувофицат ва иштирок омада, ба хеч вачх тарици инфирод начуяд ва ахкоми хусусийёти мумайиза ба худ рох надихад... Ин аст тарици хилвати муттациёни савомеи тачрид ва рохи циморхонаи покбозони хароботи тафрид, ки шайх (яъне Ибни Фориз. С. М) дар баёни мабодии ахвол, ба д-он ишорат кард..." [5, с.39-40].
(байти 2) <¿i j" aj ffjIj^ м ¿1 ciaAjIí
Тарчумаи байт: "Хдмрохонамро дар ин гумон афкандам, ки шодмонии дарунам аз мастии нигох, хамчун майхорагии онон аз шароби ангурй аст"[ с.310].
Аз муцоиса ва мулохизаи шарх ва тарчумаи ду байти цасида бармеояд, ки шорех шархи худро мутобици роху усулхои мактаби шархнигории асрхои миёна муфассал ва дар насри фаннй бо истифодаи орояхои калом: сачъ, мувозана, тамсил, тарсеъ, тачнис, ташбех, талмех, муболига, хамчунин бо истифодаи оёти цуръонй, аходиси набавй ва баёни андешахои хуруфй таълиф кардааст. Яъне, Соинуддини Хучандй асари худро тахти таъсири суннати нависан дагии он замон, ки дар хар фурсате оёти раббонй, аходиси набавй, лугот ва истилохоти арабй, абёти шохид, масалу мацол дар хиллои наср ба кор гирифта мешуд, таълиф кардааст.
Аммо, тарчумаи анчомдодаи у, бар ин цасида содаву равон, бо истифодаи лугот ва истилохоти форсии точикй ва дар насри мурсал аст, ки махсусиятхои сабкии муаллифро бозгу мекунад.
Х,амин тариц, Соинуддини Хучандй 760 байти цасидаи тоияи куброро бо усули тахлили байт ба байт шарху тавзех карда, дар хар фурсате оёти цуръонй, аходиси набавй, зарбулмасалхо, ацволи бузургону машоих ва аз ашъори бузургони форсигуй ва арабигуй дар хилоли наср абёте ба хайси шохид меорад, ки ба ояту хадис ва абёти цасида иртиботи мантицй доранд. Ин бад-он маъност, ки дар ин китоби Хоча Соинуддин шарху таъвил тавъам омадааст.
Хамчунин овардани оёту хадис, масалу мацол, ашъори бузургон дар осори мансури Хоча Соинуддин, махсусан дар "Шархи "Назм-уд- дурар" танхо барои оростани наср ва шохиде чихати таъйиди матлаб намеояд, балки дар бештар маврид, барои такмили матлаб ва хатто итмоми чумла аст, ки бидуни онхо матн ноцис мемонад. Ё ба таъбири дигар, яке аз вижагихои сабкии Соинуддин дар " Шархи " Назм -уд- дурар" махсуб мешавад. Аз шарху тавзехи бар ин
цасида навиштаи Соинуддини Хучандй xам бармеояд, ки вай дар гузиниши ашъор xам завци муноси6 доштааст. Бинобар ин, осори насрии вай чунге аз ашъори шyарои 6узурги шеъри фор сии точикй ва арабй, монанди Саноии Fазнавй, Низомии Ганчавй, Анварии Абевардй, Мавлавии Балхй, Шайх Аттор, Авxадй, Саъдии Шерозй, Ироцй, ^молиддин Исмоил, Kамоли Хучандй, Хофиз, Абунавос, ^арит ибни Ариф, Мутанаббй, Ибни Фориз ва Ибни Арабй аст.
Ч^ати исботи ин цавл ба зикри як-ду намуна иктифо мекунем. Хоча Соинуд дини байти 449-уми цасидаи мавриди баxсро ин зайл шарx медиxад: íli^i? ^¿"J ^Iji érb- J
"Ъа дар xацицат тавофе, ки ман мекунам, xам бар гардани худ мекунам ва саъйе, ки мебарам миёни сафои танзия ва марваи ташбеx, аз ч^ати чомеияти вачxи хеш мекунам" [ 5, с. 215].
Сипас, шореx ч^ати сидци гyфтаxо, такмили матлабаш ё ба таъбири дигар муодили маънои форсияш байти зерини Хоча ^молро меорад:
Чу саре бар остонаш зи сари сафо ницод^
Ба Сафову Марва, ай дил, дигарат чü кор бошад? [5, с. 215].
Замоне ки ба девони Хоча ^мол ручуъ мекунем, дармеёбем, ки байти мазкур аз байти газали маъруфи шоир аст, ба ин матлаъ :
Арафоти ишцбозон сари куи ёр бошад,
Ба тавофи Каъба з-ин дар наравам, ки ор бошад [ 7, с. 199].
Мавриди дигар:
¿jjé ¿jJjb Ai ù" '"^ä j Ijâi^ ¿J^I C ^í Jj¿ V J
'Ъа xеч ачабе нест, ки ман бузургу пешво шудам, он касонеро, ки гуи сабцат рабудаанд дар ин майдони камол. Bа xол он ки манам, ки тамассук чустаам аз Хдзрати хатмй, акмалй- ки оёти "сабъулмасонй" дар шаъни уст ва сураи " Тоxо" нишони у ба авсаци урвае ва ацвои робитае, ки рацицаи мyxаббат ва иттиxод аст.
Бо моц гуфтам: К-ин $ама цусн аз куцо oвapдaü? Гуфто: Зи хоки куи У молидаам бар руи худ " [ 5, с. 177].
Бо андак тафакдус метавон дарёфт, ки байти болой яке аз байти газали зайли Хоча ^мол мебошад, ки матлаи он ба д-ин царор аст :
Гар дам занам бе руи У, шарм оядам аз руи худ. Ошиц нацуяд зиндaгü бе суцбати дилцуи худ [7, с.280].
Пайдост ва ошкоро, ки Соинуддини Хучандй бад-ин васила на фацат маънии цасидаи Ибни Фориз, балки мазмуни шеъри Хоча ^мол ва шоирони дигарро xам мекушояд. Чунин тарзи корбурд ва тамилу тавзеxи ашъори бузургон дар расоили дигари Хоча Соинуддин низ ба мyшоxида мерасад, вале нависанда ин усулро бештар дар "Шарxи " Назм-уд- дурар" ба кор гирифтааст.
Хоча Соинуддин дар зимни шарxи ин цасида барои такмили матлаб ва равшанй андохтан ба чаxоншиносии Ибни Фориз xатто ашъори дигари уро xам шарxy тавзеx кардааст. Масалан, ч^ати шарx кардани байти 459-уми ^ цасидаи " Тоия":
'ü^ji CiiS V j^j ¿Jl ùÎ2"ul ¿lé. ^ibb j "Bа Расуле будам
фиристода аз худ ба худ. Bа зоти ман аз xайсийяти он афроди xацицй, ки дар маротиби вучуд мундамич буданд, ба цуввати цобилийят, ба осор ва оёти xидояти ифозат бар куллиёт ва камоли ман истидлол мекард".
Сипас, Соинуддин байти аввали цасидаи "Хамрия"- и шоирро хамчун шохид овардааст: ^jSJl L)Í j" Ijj^^ ц-ш^Л jSj ¿lé l^j^ Ifrj
Хдмчунин барои шарху тавзехи хар ду байти к;асидахои Ибни Фориз, байти зайли форсии точикиро меорад, ки ифодагари маънии абёти болой аст:
Х,ануз Одами хош дам аз адам мезад, Ки цони ман дари хилватсарои гам мезад [5, с.217-218].
Аслан, мацом ва тасаллути Ибни Форизи Мисрй дар адабиёти форсии точикй, махсусан дар шеъри ирфонии мо ба таври ошкор ба назар мерасад. Таъсири осори вай ба мазмуну моxияти ашъори шоирони мо, назири Хоча ^мол, Хоча Хрфиз, Мавлоно Ч,омй ва мисли ин дида мешавад.
Навиштаанд, ки ашъори ирфонии Ибни Фориз танхо бо ашъори ирфо нии Хоча Хофиз цобили муцоиса будааст. Пас, шарху тавзехи ингуна осор аз донишмандй ва тасаллути Хоча Соинуддин дар ирфон ва адабиёти арабй хам гувохй медихад.
Аз ин дидгох, шархи "Назм-уд-дурар "-и Соинуддини Хучандй аз мухимтарин ва бехтарин шурухи ин цасида буда, худи вай чун бехтарин донандаи шеър ва орои Ибни Фориз шинохта шудааст. Чунонки адабиётшинос Иброхими Дебочй дуруст ишора мекунад: "Фаргонй ба дарси Садриддини ^унавй- шогирди баландпояи Ибни Арабй нишаста, масоили бисёреро аз ин ирфони назарй дар ин шарх гунчонида, тацаддум ва сабаци замонй дорад, валекин шархи Ибни Турка чизе дигар аст : чи аз назари сабки нигориш ва баён ва чи аз назари табйини хацоиц ва дацоици марбут ба ирфон " [5, панчоху шаш].
Яке аз вижагихои шархи Соинуддини Хучандй он аст, ки дар он ашъори ба масъалахои ишц ва чанбахои борики он, мочарои ошицу маъшуц, хубби илохй, соцй, май, шароб, вахдати хастй ихтисос ёфта, ба таври васеъ шарх шудаанд. Ба ин мисол шуда метавонад шархи байтхои 1 то 9 масалан, байти сеюми цасида дар се сахифа шарху тавзех ёфтааст [5, с.39-40].
Илова бар ин, Хоча Соин хангоми шарху тавзехи цасида саъй карда аст, ки дар зимн доир ба масъалахои назарии адабиёт ва нацди адабй хам ибрози назар намояд (абёти 3,79,81), ки танхо ба зикри як намунаи он иктифо мекунем: Саноуддин хини шарху тавзехи байти сеюми цасида ба ин масъала эътибори бештар додааст: "... Аз бадоеи хавосси ин таркиб, он ки аз мучарради сурати назми гухарнисораш... равшан ва мубайин мешавад. Чи фасли мумаййизи "цадах" аз "хадац" ва хамчунин "шумул " аз "шамоил" ба гайр аз нисбати тартиби хуруф чизи дигаре нест... [5, с.42].
Зикри ин нукта бамаврид аст, ки "Шархи "Назм-уд- дурар" тахти таъсири чахонбинии Ибни Арабй навишта шудааст ва андешаву афкори Ибни Арабй дар саросари китоб дида мешавад. Дар канори ин, ацволи бузургон ва машоихи суфия, монанди Мансури Хдллоч, Боязиди Бастомй, Иброхими Хаввос, Чунайди Багдодй, Мухаммад F аззолй, Ахмади F аззолй ва дигарон Хоча Соинуддинро дар шарху тавзехи масоили борики ирфон ёрй кардаанд.
Хдмчунонки ишора кардем, Хоча Соинуддин ин цасидаро ба забони форсии точикй дар насри мурсал тарчума хам кардааст, ки матни он дар канори хамин шарх бо муцаддима ва захмати мухацциц Чудии Неъматй дар сурати мунаццах ба зевари табъ ороста гардидааст.
Аз як чониб барои муцаддимаи мухаццицона ва аз чониби дигар аз таълицоту тавзехоти хонум Неъматй пайдост, ки моя ва пояи кори анчомдодаи у дар хадди нисоби диццат ва дурустии тафаккуру мулохиза риоят шудааст. Махсусан мураттаб кардани фехристхо аз вижагихои ин нашр ба хисоб меравад. Ин фехристхо иборатанд аз фехристи оёти цуръонй, тавзехи аходис, тавзехи ашъори форсй ва арабй ба тартиби алифбой, амсолу хиками арабй ва ацволи арабии машоиху бузургон, номи касон ва гуруххо, номи чойхо, номи китоб, истилохот ва таъбироти хикамй ва ирфонй ва манобеъ. Ин тасхех, тахциц ва таълиц аз хар чониб мухим ва муфид буда, муштамил ба 123 сафха аст. Вале бо вучуди тахцицот ва таълицоти судманд дар матни китоб хангоми аз нусхаи цадим ба хатти форсй баргардон намудан, баъзе норасоихои чузъй хам ба чашм мерасанд, ки ислохи он дар нашрхои баъдй муфид хохад буд.
Чунончй, дар мисраи аввали байти охирони цасидаи мавриди бахс ба чойи вожаи "шурб", яъне ба маънии нушидан, шаробнушй, нушоба вожаи "ширб" омадааст, ки мантицан галат аст, чунонки мехонем :
"Ва мин фазли мо асарту ширбу муосирий "? [5, с.360].
Дар нусхахои дигари "Цасидаи тоия", аз чумла дар шархи арабии цасида, ки он хам ба цалами Хоча Соинуддин нигошта шудааст, вожаи "шурб" омада, ки аз нигохи шаклию хунарй ва диццатти маънй сахех аст: "Ва мин фазли мо асарту шурбу муосирий" [6, с. 195].
Аслан вожахои "шурб", "шурба" ва "шарбат" ба маънии як чуръа, як цулт аз нушиданй дар шеъри арабй ва форсии точикй хам ба касрат исти фода гардида [4, зайли вожаи шурб], таъбири " шурби мудом", яъне пайваста май нушидан дар девони шоирони гузаштаи мо муносиб корбаст шудааст, хамчунонки Хоча Хофиз гуяд: Мо дар пиёла акси рухи ёр дидаем, Эй бехабар зи лаззати шурбимудомимо [7, с.56].
Ин истилох дар чандин мавриди китоби "Шархи "Назм-уд- дурар"ба гунаи "шурб"омадааст. Масалан дар байти дуюми цасида хам, дар шакли "шурба шаробихим " ffjIj" ба назар
мерасад, ки сахех аст.
Дар тарчумаи форсии Хоча соинуддин низ вожаи шур6 ба маънии шароб омадааст, чунонки мехонем : "Шурби муосирони ман ("шурбу муосирий. С.М.) ва онон, ки пеш аз ман будаанд, аз боз пасхурдае аст, ки ман бо;й гузоридаам. Пас, хамагии фазоил, бозпас хурдаи ман аст" [5, с.370]. Чунин галатхои техникй ва мантией дар сахифахои 34, 55 ва гайра хам ба назар мерасад.
Кайд кардан муносиб аст, ки Хоча Соинуддин ашъори Ибни Фориз, махсусан ;асидаи мавриди бахсро ба забони арабй хам шарху тавзех кардааст, ки дар фехристи осори нависанда бо номи "Шарх-ут-тоияти-л-кубро" маъруф аст. Яъне ин рисола шархи арабии "Касидаи тоия" ё "Назм-уд-дурар"-и Ибни Фориз буда, шомили му;аддима, ду асл ва як тазниб мебошад. Шеваи нигориш дар шархи арабй ба хамон равиши шархи форсии точикй аст. Танхо тафовут дар он аст, ки дар шархи арабй нахуст лугот ва истилохоти душвори рамзии ирфонй ба забони арабй шарху тафсир гардида, сипас мусанниф маънии байтро тавзех медихад.
Аммо Хоча Соинуддин дар шархи арабй чихати такмил ва тацвияти андеша ба монанди шархи форсии точикй аз ашъори шоирони арабигуй зиёд абёти шохид намеорад. Танхо дар баъзе маврид ба ашъори Ибни Арабй ва китоби "Фусус-ул- хикам" ва цасидахои дигари Ибни Фориз ру меорад. Хамчун намуна байти дуюми цасидаро бо шархи арабии Соинуддин зикр менамоем:
(байти 2) ^Jj^jj ^^"¿l ^i ^j. j. ffjlj. мj— ¿í lAjli
Шархи лугот:
^^jlj. 'j— ¿í " ; ^Jjâ l^jjlj J . ^li .4iAj ^i 4j*¿jí ; ^í ^Jj "AjlAjí"
"iliAjí " ' ¿l*"" "^USjl ^í " ;4jjä j
' ¿l*"" " " j
^^r.yl .Mj^Jl jA "^¿ÄJI " J
....¿Ui^ ¿jIÜI ¿j^jJIj Jl«£ll 'jl^i jIjJ ¿i ; ^"¿í" Л ^^Ц; ; l?Jl ^i*" JKитоби "ТТТярх-ут-
тоияти-л-кубро" ба тасхехи Мачид Ходизода нашр шудааст [6, с.24].
Ёдоварй бояд кард, ки ашъори мондагори Ибни Фориз мавриди таваччухи бисёре аз донишмандони Шарцу Fарб царор гирифта, боис бар он шуда, ки шарххои зиёд бар он нигошта шавад ва тарчумахо сурат гирад [1, с.19].
Хамин тариц, аз шарху тавзехи Хоча Соинуддини Хучандй бар ашъори арабии Ибни Форизи Мисрй метавон ба чунин натича расид, ки мавсуф дар баробари нависандаи чирадаст ва мутафаккири муцтадир будан, дар шарху тафсири осори ирфонй ва тарчумаи мутуни маъруфи адабиёти арабизабон хам дасти тавоно доштааст. Мутуни устувор ва истехкоми адаби ирфониро, ки шеваи нигориши ин мутун дар нихояти чазолат аст, шарх ва тарчума кардааст, хамчун "Шархи "Назм- уд-дурар-и Ибни Фориз", "Шархи "Фусус-ул- хикам"-и Ибни Арабй, " Шархи " Ламаот"-и Ироцй. Хатто китобу рисолахое, ки дар илми хуруф, аъдод, мантиц ва гайра таълиф гардидаанд, шарху маънй кардааст.
Пас, метавон гуфт, ки Хоча Соинуддин аз донадагони улуми мудаванна будааст. Хац ба чониби профессор Абдулманнони Насриддин аст, ки дар ин маврид чунин навиш тааст: " Агар дар асархои назарии сухансанчони форсу точик асосан улуми сегона: аруз, цофия ва бадеъ мавриди тахциц царор гирифта бошанд, дар шурухот унсурхои хама ацсоми улуми адабй, балки хама цисми улуми мудавванаро метавон мушохида кард" [2, с.139].
Мулохиза мешавад, ки Хоча Соинуддин дар заминаи шарху тавзех ва тарчума хамчун донандаи хуби забони арабй чихати кашфу асрор ва розу рамзи осори ирфонй, ки шеваи нигориши ин мутун дар нихояти чазолат ва салосат таълиф шудаанд, азамати хунарй ва фикрии хешро нишон додааст.
Бо таълифи ин асар, махсусан шарху тавзехи мусталехоти хосаи ирфониву фалсафии цасидаи "Назм- уд-дурар", мушохида мекунем, ки Хоча Соинуддин ба масобаи як нафар шорехи хуби осори адабиву ирфонй шинохта мешавад, ки ин шеваи таълиф хосили захмату фикрии як нафар нависандаи хунарманд буда метавонад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Кошонй, Иззуддин. Шар^и тоияи Ибни Фориз. Кашф-ул- вучухи гурра ли маъонии назм- уд-дурар.Тасхех ва тахки; Мухаммад Бехчат/Иззуддини Кошонй.-^ум: Ояти ишро;,1389.- 816 с.
2. Насриддинов, А.Маърифат ва шархи адабиёт/Насриддинов А.-Душанбе: Ирфон,1991.-192 с.
3. Мирзоев, С. Вежагихои сабкй ва бадеии осори насрии " Ак;лу иш;" ва " Атвори салоса"-и Соинуддини Хучандй/С.Мирзоев.- Хучанд: Ношир, 2013.- 232 с.
4. Фарханги забони точикй / Иборат аз ду чилд.- Ч,.2 .Дар зери тахрири М. Ш. Шукуров, В. А. Капранов, Р. Х,ошим, Н.А. Маъсумй.- М.: Советская энциклопедия, 1969.- 952 с.
5. Хучандй, Соинуддин. Шархи Назм-уд-дурар, Тасхех ва тахки; аз Чудии Неъматй // Соинуддини Хучандй. -Техрон: Мероси мактуб,1384.-509 с.
6. Хучандй, Соинуддин. Шарху-т-тоияти-л-кубро / Тасхехи Мачид Ходизода / Соинуддини Хучандй.-Техрон: Пажухиши хикмат ва фал сафа , 1391.-218 с.
7. Хучандй, Камол. Девон. Тахияи А. Суруш ва С. Саидов / Камоли Хучандй.- Хучанд: Андеша 2011.- 631 с.
8.Шерозй, Хофиз. Девон/Ба тасхехи Абдуррахими Халхолй/Хофизи Шерозй.-Техрон: "Хофиз", соли нашр.- 440с.
REFERENCES:
1.Koshani, Izzuddin. Explanation on the ode of Ibn Fariz. Kashf-ul-wujuhi ghurra li maoni nazm-ud-durar. Edited and researched by Muhammad Behjat/Izzuddin Kashani.-Qum: Ayati Ishraq, 1389.816 p.
2. Nasriddinov, A. Education and interpretation of literature / Nasriddinov A. - Dushanbe: Irfon, 1991.-192 p.
3. Mirzoev, S. Stylistic and artistic features of the prose works "Aklu Ishq" and "Atvor salosa" by Soinuddin Khujandi/S.Mirzoev.- Khujand: Publisher, 2013.- 232 p.
4. The culture of the Tajik language / Consisting of two volumes. - Vol. 2. Under the editorship of M. Sh. Shukurov, V. A. Kapranov, R. Hashim, N.A. Masumi.- M.: Soviet encyclopedia, 1969.- 952 p.
5. Khujandi, Sainuddin. Commentary on Nazm-ud-durar, Edited and researched by Judi Ne'mati // Sainuddin Khujandi. -Tehran: Heritage of letter, 1384.-509 p.
6. Khujandi, Sainuddin. Sharhu-t-taiyati-l-kubro / Edited by Majid Hadizoda / Sainuddin Khujandi.-Tehran: Research of wisdom and fal safa, 1391.-218 p.
7. Khujandi, Kamal. Devon. Development of A. Surush and S. Saidov / Kamoli Khujandi. - Khujand: Andesha 2011.- 631 p.
8. Shirazi, Hafiz. Devon/Edited by Abdur Rahim Khalkholi/Hafiz Shirozi.-Tehran: "Hafiz", year of publication.- 440 p.
