Научная статья на тему 'ШАРҚ ФАЛСАФАСИДА ОИЛА ВА НИКОҲ МУНОСАБАТЛАРИНИНГ АЙРИМ МАСАЛАЛАРИ'

ШАРҚ ФАЛСАФАСИДА ОИЛА ВА НИКОҲ МУНОСАБАТЛАРИНИНГ АЙРИМ МАСАЛАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

CC BY
74
8
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
оила / никоҳ / аёл / эркак / оилавий муносабатлар / инсоният жамияти / ижтимоий муносабатлар. / family / marriage / woman / man / family relations / human society / social relations.

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Ўразалиева, Гулшада Бекпўлатовна

Ушбу мақола оила ва никоҳ муамоларининг айрим жиҳатларининг шарқ фалсафаси мисолида талқин қилинишини тадқиқ қилинишига бағишланган. Ижтимоий фалсафий фикрлар тарихи хақидаги мавжуд адабиётларни ўрганиш асосида, оила, аёл ва никоҳ масалаларига тарихий нуқтаи назардан ёндошилади. Инсоният жамияти тараққиётининг турли тарихий даврларида оила ва никоҳ муносабатлари ижтимоий муносабатларнинг муҳим таркибий қисми бўлиб, инсоният цивилизацияси ривожлана борган сари тобора такомиллашиб борганлиги таҳлил этилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SOME ISSUES OF FAMILY AND MARRIAGE RELATIONS IN EASTERN PHILOSOPHY

This article is devoted to the study of the interpretation of some aspects of family and marriage problems in Eastern philosophy. Based on the study of existing literature on the history of socio-philosophical thoughts, the issues of family, women and marriage are approached from a historical point of view. It is analyzed that in different historical periods of the development of human society, family and marriage relations are an important component of social relations, and they have improved more and more as human civilization develops

Текст научной работы на тему «ШАРҚ ФАЛСАФАСИДА ОИЛА ВА НИКОҲ МУНОСАБАТЛАРИНИНГ АЙРИМ МАСАЛАЛАРИ»

'Uzbekistan-China: development of R VOLUME 3 | SPECIAL ISSUE 21

historical, cultural, scientific and Q ISSN 2181"1784

economic relations" SJIF 2023: 6.131 | ASI Factor = 1.7

mAPK OA^CAOACH^A OHtfA BA HHKO^ MYHOCABAT^APHHHHr

AHPHM MACA^A^APH

d https://doi.org/10.24412/2181-1784-2023-21-523-527

Уразалиева Гулшада Бекпулатовна,

социология фанлари номзоди, доцент. Узбекистан Миллий университети докторанти. E-mail: g.urozaliyeva@yandex.ru Телефон: +998 93 570 46 82

Аннотация. Ушбу мацола оила ва никоу муамоларининг айрим жщатларшинг шарц фалсафаси мисолида талцин цилинишини тадциц цилинишига багишланган. Ижтимоий - фалсафий фикрлар тарихи хацидаги мавжуд адабиётларни урганиш асосида, оила, аёл ва никоу масалаларига тарихий нуцтаи - назардан ёндошилади. Инсоният жамияти тарацциётининг турли тарихий даврларида оила ва никоу муносабатлари ижтимоий муносабатларнинг мууим таркибий цисми булиб, инсоният цивилизацияси ривожлана борган сари тобора такомиллашиб борганлиги таулил этилади.

Калит сузлар: оила, никоу, аёл, эркак, оилавий муносабатлар, инсоният жамияти, ижтимоий муносабатлар.

Abstract. This article is devoted to the study of the interpretation of some aspects of family and marriage problems in Eastern philosophy. Based on the study of existing literature on the history of socio-philosophical thoughts, the issues of family, women and marriage are approached from a historical point of view. It is analyzed that in different historical periods of the development of human society, family and marriage relations are an important component of social relations, and they have improved more and more as human civilization develops.

Key words: family, marriage, woman, man, family relations, human society, social relations.

Жамият тарихининг турли даврларида оила ва никох масалалари уз даврининг илгор мутафаккирлари ва олимлари диктат марказида булиб келган. Зардуштийликнинг мукаддас китоби булмиш «Авесто»да хам оила ва никох одоблари, оилавий муносабатлар, ота-оналар ва фарзандлар уратсидаги узаро алокалар, уларнинг бурч ва вазифалари тугрисида кимматли фикрлар билирилган. Авестода келтирилган энг кимматли маълумотлардан бири кариндошлар уртасидаги узаро оила куришнинг катъиян ман этилганлиги тугрисидаги маълумотдир. Зардуштийликда бир эркакка бир никох раво булган.

historical, cultural, scientific and Q ISSN 2181"1784

economic relations" SJIF 2023: 6.131 | ASI Factor = 1.7

[Исхаков 2001: 1] Зеро, бу маълумотларнинг мохияти асрлардан бери хам уз долзарблигини йукотмай келмокда.

«Вендидод» Зардуштнинг турли хаётий масалаларига оид булиб, унда Ахурамизда - хакикат ва Олий хакамга мурожаати ва олган жавоблари асосий урин тутади. Унда шахсий, оилавий-маиший хаётдан тартиб ижтимоий-сиёсий ва маънавий-ахлокий сохаларгача хар бир одам феъл-атвори, хатти-харакати, бутун фаолияти кандай булиши кераклиги уктирилади.[Икромов 2021:2]

Шарк мамлакатларида кадимдан никохнинг бекор булиши кам учрайди. Чунки оила институтининг пойдевори мустахкам булишига аждодларимиз кайгурганлар. Етти пуштини суриштириш, совчилик институти оркали амалга оширилган. Никохнинг бекор булиш шакллари ва сабабларида хар бир даврда узига хос асослар булган дейиш мумкин

Никохнинг барбод булишидаги ташаббус, асосан, эркак кишининг кулида булган. Масалан, кадимги Х,индистонда никох оддийгина фукаролар иттифоки эмас, илохий иттифок сифатида каралиб, никох ришталарининг бузилиши нихоятда аянчли холат сифатида бахоланган. Бу ерда хам никох факат эр ташаббуси оркалигина руй бериши мумкин булган. Эрамизгача булган 2000 йилликдан колган манбаларда курсатилишича, «8 йил мобайнида бола тугмаган аёл бошкасига алмаштирилиши мумкин, улик бола туккан - 10-йил, факат киз болаларни тугадигани - 11-йил, беадаб, эрнинг молини бехуда сарф килувчи аёл эса шу захоти эр томонидан талок килиниши мумкин» булган.

Кейинчалик хиндлар хам никох ва ажралиш холатларини кайта куриб чикдилар: а) Агар аёл эрининг барча бойликларини исроф килган, ноурин ишлатган булса, аборт йули билан фарзандини йукотган булса ва эрининг хаётига суикасд килган булса никох бекор килинади. б) Аёл эса факат икки холатда эридан никохни бекор килиш хукукига эга булади: эри бепушт булса ва содир этган гунохи учун кавмдан чикиб кетган булса.

Никохни бекор килиш шакллари хам, унинг мотивлари хам турли даврларда турли хил куринишда булган. Купгина халкларда никох бузилишига сабаб сифатида эр-хотин хиёнати кайд этилади. Шуниси характерлики, эркакларнинг хиёнатидан кура аёлнинг хиёнати барча этнос ва маданиятларда каттик кораланади, чунки хиёнаткор аёл бошка эркакдан хомиладор булиб колиши ва никохсиз боланинг тугилишига сабабчи булиб колиши мумкин. Натижада тугилажак бола ижтимоий хаётда, оилада уз урнига эга булмайди. Зеро, унга одатий холда тугилган болаларга булгани каби муносабат булмайди.[Акромова 2019: 3]

Ислом дини ва унинг асосий манбалари хисобланган Куръони Карим ва хадисларда булажак оиланинг вужудга келишига алохида эътибор берилган. Куръони Каримнинг «Бакара», «Нисо» сураларида оила, оилавий муносабатлар ва оиладаги таълим ва тарбия масалалари хакида маълумотлар берилади.

historical, cultural, scientific and Q ISSN 2181"1784

economic relations" SJIF 2023: 6.131 | ASI Factor = 1.7

Дунёда хамма нарса жуфт-жуфт яратилган: ой ва куёш, кеча ва кундуз, Ер ва осмон, эркак ва аёл, мусбат ва манфий булиб, аслида улар мохиятан бири бирига богланган ва эхтиёжлидир. Мавжудотлар хаётда мана шу жуфтлик билангина баркарор буладилар. Куръони каримда: «Сизлар эслатма олишларингиз учун Биз хар бир нарсани жуфт жуфт килиб яратдик», дейилади.

[4]

Ислом динида эркак ва аёл оила куришга бирдек таргиб килинган. Оила курмасдан, таркидунёчилик йулини тутиш кораланиб, бунинг акси булган никох ибодат даражасига кутарилган.

Аллох инсонни, нафсий рагбат билан яратган. Айни пайтда ушбу рагбатни халол, пок йул билан кондиришни буюриб, никохни жорий килган. Ислом таълимотига кура, оила исломий одоб билан зийнатланиш ва пок йул биланинсоният наслини давом эттириш максадида курилади. Шунинг учун ислом дини оилани никох асосида куришга алохида ахамият беради ва никохни инсоний алокаларнинг энг мухими сифатида юксак кадрлайди. [Жабборов 2001:5]

Ислом оламида биринчи дарсхоналар, мадраса ва масжидлар очилган. Уни диний ва дунёвий билимлар билан бойитишга муваффак булдилар. Бу диний ва бошка билимларни тахсил этишда аёл-эркак ажратилмаган. Чунки Исломда илм олишда аёл-эркак тенгдир. "Илм талаб этмок хар бир мусулмон эркак ва аёл учун фарздир", деган хадис хам фикримизнинг тугрилигини ифодалайди. [Уразалиева 2010: 6]

Ислом таълимотича, шубхасиз, шариатнинг уч амал таянчи бор. Булар: илм, амал, ихлос. Турт халифа замонлари утиб кетгач, Ислом давлатларида сохта дин пешволари тарафидан аёлларнинг илм олишини такиклайдиган уйдирма хадислар хам юзага келди.

Ислом динининг таъкидланган ижобий жихатлари билан бирга, айрим камситувчи холатлари хам мавжуд: аёллар асрлар давомида оила доираси билангина чекландилар, эрта никохлилик, купхотинлик, оилада аёлларни доимий равишда тазйик остида яшаши кабилар шулар жумласига киради.

Шарк мамлактларида яшаб ижод этган, диний ва дунёвий илм тараккиётига алохида хисса кушган мутафаккирлар Абу Наср Форобий, Абу Райхон Беруний, Абу Али ибн Сино, Кайковус, Алишер Навоий, Хусайн Воиз Кошифий, Захриддин Мухаммад Бобур, Ахмад Дониш, Абдулла Авлоний, Фитрат ва бошкаларнинг асарларида оила ва никох муносабатлари, фарзанд ва ота оналар, кон кардошлар уртасидаги узаро муносабатлар, эр-хотиннинг бурч ва вазифалари, оилавий турмуш тарзи ва шу кабилар хакида кимматли маълумотлар берилган.

Таникли Шарк мутафаккирларидан бири булган Абу Али Ибн Сино «Китоб уш-шифо» асарида оиланинг инкирозга юз тутишига олиб келадиган

historical, cultural, scientific and Q ISSN 2181"1784

economic relations" SJIF 2023: 6.131 | ASI Factor = 1.7

асосий сабаб ва омиллар деб куйидагиларни курсатади: а) Фарзандсизлик, б) Хиёнат, в) Одобсизлик, г) Табиатларини мос келмаслги.[ Ибн Сино 1986:7]

XIX асрнинг иккинчи ярми ва XX аср бошларида маърифатпарварлар олимлар ва жадидчилари Ахмад Дониш, Фуркат, Мукимий, Завкий, Аваз Утар, Абдулла Авлоний, Фитрат каби илгор фикрловчи олимлар томонидан хам ахлок-одоб, оила этикаси ва оилавий муносабатларга оид катор асарлар яратилди. Жадидчилар харакати намоёндалари аёлларни таълим олиш сохаларига тинмай жалб эта бошлаганлар. Зеро оила, оиланинг мохияти, унада боланинг тарбияси асосан аёллар зиммасида эканлиги хамммага аён булган эди. Шунингдек, маърифатпарварлар уз асарларида оила, оиладаги шахслараро муносабатлар, ота-оналар ва фарзандлар бурчи, оиладаги тарбиянинг бола онгига таъсири, эр-хотин масъулияти, никох масалаларига жиддий эътибор каратганлар.

Таникли маърифатпарвар жадидчи олим Фитрат узининг «Оила ёки оилани бошкариш тартиблари» асарида оила аъзоларининг узаро муносабатлари, ота-она ва фарзандларнинг хукук ва бурчлари хакида гапиради. Унинг фикрича, оила мукаддас даргох булиб, ёш авлодга тугри тарбия бермасдан туриб жамиятни ривожлантириш мумкин эмас: «Каерда оила кучли интизомга таянса, мамлакат ва миллат хам шунчалик кучли ва муаззам булади». «Болаларни узига ишонган, кучли, хар томонлама комил килиб тарбиялаш учун уз кадр-кимматини тарбия килмокликни ургатмок керак. Болаларни шундай тарбия этиш лозимки, бахтга булган интилишлари хеч качон хазон булмасин. «Ушбу рисоланинг асосий мавзуи оиладир, - деб ёзади Фитрат, «Оила эр, хотин ва фарзандлардан иборат.

Бошкача килиб айтганда, оила бир шахс бошчилигида бир уйда яшовчилардир». Асарда муаллиф мехнатга тарбиялаш ва билим олиш тарбияси болаларни бахтга эришишига албатта ёрдам беришини таъкидлайди. «Хотинларимиз ва кизларимиз- миллат оналари, улар илм ва тарбия олишлари зарур, ахлок билимларини камолга етказишлари зарур. Акс холда аёлларимиз эркаклардан куркокрок, заифрок ва гайратсизрок булганларидан болаларимиз хам уларга ухшаб кетади», деб таъкидлайди.[Фитрат 1998: 8]

Таникли мутафаккир Абу Райхон Беруний (973-1048) узининг илмий фалсафий карашларида хотин-кизлар тарбиясига алохида эътибор каратади. У узининг машхур "Минерология" асарида оила бусагасидаги кизларга ота-оналар угитларини келтириб, оиладаги тинчлик, тотувлик, оиланинг фаровонлиги купрок аёлларга боглик эканлигини таъкидлаб, «Эй кизим! Сен уз уйингдан кетиб, нотаниш хонадонга бормокдасан. Сен у ерда ер каби камтар булсанг, турмуш уртогинг осмон каби олижаноб булади, осмон шифобахш ёмгири билан ерни кукартиргани каби у хам уз мехру-шафкати билан сени хушнуд этади», деб маслахатлар беради. Беруний уз карашларида оила

historical, cultural, scientific and Q ISSN 2181"1784

economic relations" SJIF 2023: 6.131 | ASI Factor = 1.7

баркарорлиги бевосита акдли, фаросатли аёллар кулида эканлигига алохида ургу беради.

Шундай килиб, оила ва никох муаммолари кадимий шарк фалсафаси тараккиётида мазкур муаммоларни эволюциясини давр эхтиёжидан келиб чиккан холда урганиш ва тахлил килиш жамият тараккиётининг янги стратегиясини ишлаб чикиш ва замонавий жамиятда оила ва никох мохиятини янада кенгрок ва теран англаш имконини беради.

Айникса, хозирги замон глобаллашув шароитида оила ва никох муаммоларини урганиш, хусусан, ёшларда кадриятларимиз мазмун мохиятини тушунтириш ва ахлокий гояларни шакллантиришда катта ахамиятга молик булиб, ушбу йуналишда тадкик олиб бораётган олимлар, файласуфлар, социологлар, иктисодчилар, диншунослар ва бошкаларнинг энг мухим вазифаларидан бири хисобланади.

АДАБИЁТЛАР (REFERENCES):

1. Авесто: Яшт китоби /М.Исхоков таржимаси.-Т.,2001.-Б.4.

2. Равшан Икрамов, Норкул Бекмирзаев «Авесто» да конун ва инсон хукуклари талкини // Academic research in educational sciences. 2021. №2. URL: https://cyberleninka.rU/article/n/avesto-da-onun-va-inson-hu-u-lari-tal-ini.

3. Акрамова Ф ва б. Оила энциклопедияси «Узбекистан миллий энциклопедияси» Давлат илмий нашриёти, 2019.

4. Ислам в странах Ближнего и Среднего Востока. - М., 1982. - с. 42.

5. Жабборов С. Мусулмон хукуки ва одат нормалари. Т.: 2001.- 16 б.

6. Уразалиева Г. гендер ва аёллар хукукий маданияти. Монография, 2010.144 б.

7. Ибн Сино «Тадбири манзил» («Воспитание и обучение детей в школе»). Собр. соч. т. 8. — Ташкент 1986

8. Фитрат А. Оила ёки оилани бошкариш тартиблари.-Т: Маънавият, 1998.-Б.98.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.