Научная статья на тему 'Шарқ мутафаккирларининг оила ва тарбия ҳақидаги қарашлари'

Шарқ мутафаккирларининг оила ва тарбия ҳақидаги қарашлари Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
17354
1193
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
никоҳ / оила / тарбия / ахлоқ / одоб масалалари / шахслараро муносабатлар. / marriage / family / education / morality / decency / interpersonal relations.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Арапбаева Д. К., Арапбаева В. К.

Мақолада Шарқ мутафаккир олимларининг оила-никоҳ муносабатлари, оиладаги шахслараро муносабатлар, ота-онанинг вазифалари, фарзандлар бурчи ҳақида ибратли маслаҳат ва ўгитлари, тарбия, ахлоқ, одоб масалалари, уй-рўзғор ва бола тарбияси, қизларни бўлажак оилага тарбиялаш ҳақидаги тарбиявий аҳамиятга эга бўлган панд-насиҳатлар ва уларнинг бугунги кундаги аҳамияти хусусида фикр юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE OPINIONS OF EASTERN SCIENTISTS ABOUT THE FAMILY AND REAR

The article devotes to the issues of family-marriage relations, parents responsibility, children duties of sons and daughters concerning moral consultation. There are lightened positions of Eastern scientists and thinker’s in that regards. As well as there is noted in the article, education, morality signs, home breading and children education; girls education for families duties as savers of families values.

Текст научной работы на тему «Шарқ мутафаккирларининг оила ва тарбия ҳақидаги қарашлари»

66 ОИЛА ВА МАКТАБ / СЕМЬЯ И ШКОЛА ч_/

Арапбаева Д.К.,

Тошкент вилояти халк таълими ходимларини кайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш институти «Педагогика, психология ва таълим менежменти» кафедраси катта укитувчиси, психология фанлари номзоди; Арапбаева В.К.,

Навоий вилояти Навбахор тумани 34-сон умумтаълим мактаби укитувчиси

ШАРК, МУТАФАККИРЛАРИНИНГ ОИЛА ВА ТАРБИЯ ЩИДАГИ КАРАШЛАРИ

АРАПБАЕВА Д.К., АРАПБАЕВА В.К. ШАРК МУТАФАККИРЛАРИНИНГ ОИЛА ВА ТАРБИЯ ЦАЦИДАГИ КАРАШЛАРИ

Маколада Шарк мутафаккир олимларининг оила-никох муносабатлари, оиладаги шахслар-аро муносабатлар, ота-онанинг вазифалари, фарзандлар бурчи х,акида ибратли маслахат ва угитлари, тарбия, ахлок, одоб масалалари, уй-рузFор ва бола тарбияси, кизларни булажак оила-га тарбиялаш хакидаги тарбиявий ахамиятга эга булган панд-насихатлар ва уларнинг бугунги кундаги ахамияти хусусида фикр юритилган.

Таянч суз ва тушунчалар: никох, оила, тарбия, ахлок, одоб масалалари, шахслараро муноса-батлар.

АРАПБАЕВА Д.К., АРАПБАЕВА В.К. ПОНЯТИЕ СЕМЬИ И ВОСПИТАНИЯ В ТРУДАХ ВОСТОЧНЫХ МЫСЛИТЕЛЕЙ

В настоящей статье подробно изложены взгляды восточных учёных и просветителей о брачно-семейных отношениях, межличностных взаимоотношениях, обязанностях родителей, долге сыновей и дочерей в соблюдении традиций предков, уважении и почитании старших, приведены их ценные рекомендации и советы.

Вместе с тем в статье красной нитью проходит рассмотрение вопросов духовного и нравственного воспитания, ведения домашнего хозяйства и воспитания детей, необходимости воспитывать девушек как будущих хранительниц семейного очага.

Ключевые слова и понятия: брак, семья, воспитание, духовность, нравственность, межличностные отношения.

ARAPBAEVA D.K., ARAPBAEVA V.K. THE OPINIONS OF EASTERN SCIENTISTS ABOUT THE FAMILY AND REAR

The article devotes to the issues of family-marriage relations, parents responsibility, children duties of sons and daughters concerning moral consultation. There are lightened positions of Eastern scientists and thinker's in that regards.

As well as there is noted in the article, education, morality signs, home breading and children education; girls education for families duties as savers of families values.

Keywords: marriage, family, education, morality, decency, interpersonal relations.

Жамиятнинг турли даврларида оила масаласи олимлар-нинг диццат марказида булиб келган. Жумладан, шарц му-тафаккирлари ва давлат арбоблари - Абу Наср Фаробий, Абу Райцон Беруний, Абу Али ибн Сино, Юсуф Хос Цожиб, Амир Те-мур, Алишер Навоий, Шал (Тилеуке) Кулкеу*ли, Ахмад Дониш, Абай Цунанбаев, Ризоуддин ибн Фахруддин, Фахр-ул Банот Сиб^атуллох, цизи, Абдурауф Фитрат ва бошцаларнинг асар-ларидаги оила-никох муносабатлари, оиладаги шахслараро муносабатлар, ота-онанинг вазифалари, фарзандлар бурчи хацида тоятда ибратли маслацат ва угитлар баён этилган.

Зардуштийликнинг мукаддас китоби «Авесто»да келтирилган оила ва шаръий никох одоблари, ота-оналар ва фарзандлар муносабати, уларнинг бурч ва вазифалари, уйланиш ва келин танлаш хусусидаги Fоятда кимматли фикрлар бугунда хам уз ахамиятини йукотмаган. Шунингдек, «Авесто»да оила-никох муносабатлари, оилавий бурч ва фар-занд тарбияси хусусида бир катор фикрлар баён килинган. Унда кариндошларнинг узаро оила куриши катъий ман этилган. Кавм ва урур конини тоза, авлодни бенуксон саклаш учун шундай килинган. Унда куп болали оила-ларга давлат хисобидан нафака тайинлаш ло-зимлиги, бир йула 2-3 та туккан аёллар муко-фот олишга сазовор эканлиги уктирилади1.

Марказий Осиё халкларининг «Алпомиш», «КунтуFмиш», «ГуруFли», «Ойсулув», «Лайли ва Мажнун», «Юсуф ва Зулайхо», «Манас», «Кизжибек», «Кози Курпеш Баян сулув» каби достонларида эркак ва аёл уртасидаги соф инсоний муносабатлар, мухаббат, садокат, ёрга вафо мавзуси тараннум этилган. Аёл доимо эркак кишига содик дуст ва ёр, окила, топкир, оилавий тинчликнинг посбони сифа-тида улуFланган. Аёл - оилага файз киритувчи фаришта тимсолига айланган.

Юкорида санаб утганларимиз - «Алпомиш», «Кизжибек» ва «Манас» каби машхур достонларимизда никох тузишга оид одат-ларда йигитнинг жисмоний кобилиятларига алохида ахамият берилган. Йигитнинг жис-моний кобилияти синаб курилган. Масалан, унинг кизга муносиб ёки номуносиб эканли-гини аниклаш учун узаро от пойгаси, камон-дан нишонга уриш, узокка ук узиш, кураш тушиш каби беллашувлар утказилган. Шунинг-

1 Хасанов С. Хоразм маърифати - олам кузгуси. - Т.: «Укитувчи», 1996. -304-б.

дек, бу танлов «Киз кувмок», «Тортишмачок», «Олтибокан» каби халк уйинларида уз ифо-дасини топган. Бу достонлар кадимги даврда ёшларни оилавий хаётга тайёрлаш анъанала-ри хакида бизга тулик тасаввур ва маълумот бера олади.

Ислом дини, унинг асосий манбалари хисобланган Куръони Карим ва хадисларда булажак оиланинг вужудга келишига алохида эътибор берилган хамда фарзандларнинг нас-лий пок булишини хисобга олиб, булажак кайнота ва кайноналарни танлаш зарурияти узига хос тарзда баён этилган. Келин ёки куёв килмокчи булган хар бир ота-онанинг булажак кудалар наслини суриштиришлари ёхуд хар бир мусулмон узининг «етти пушти»ни били-ши лозим, деган талаблар хам исломий маъ-навиятдан келиб чиккан. Куръони Каримнинг «Бакара», «Нисо» сураларида оила, оилавий муносабатлар ва оилавий тарбия масалалари-га алохида урFу берилган2.

Тошга уйиб ёзилган ёдгорликлар ичида узининг таълим-тарбиявий Fоялари билан маъ-навий мерос колдирганлардан бири - Куркит ота угит-насихатларидир. VШ-IX асрнинг машхур козок куйчиси, мусикашунос олим-лардан бири Куркит ота угит-насихатлари, афоризмларининг тарбиявий ахамияти катта. Куркит ота ота-онани хурмат килиш, кадрлаш, оилавий муносабатлар, йигит билан киз тарбияси, инсон характерининг турли хил сифат-лари хусусида кейинги авлодга ибрат буларли панд-насихатлар колдирган. Масалан, онадан ибрат олмаган киз ёмон, отадан урнак олмаган УFил ёмон. Бундай фарзанд халкнинг бошини бирлаштириб, уйидан овкат беришга хам яра-

2 Мухиддин С. Оила ва шаръий никох одоблари. - Т.: «Мовароуннахр», 1999. - 80-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 7

майди, деган сузлар кишини уйга толдирмай куймайди.

Куркит ота аёллар характерига психологик жихатдан алохида ахамият каратади ва уларни гурухларга ажратади. Аёлларнинг бир гурухи оиланинг таянчи, мехмондуст булиб униб-усган аёллар булса, иккинчиси - инсоф-сиз, сабрсиз; учинчиси - Fийбатчи, тозаликка риоя килмайдиган аёллар буладилар1.

Дунёга машхур олим, маърифатпарвар Абу Наср Фаробий инсон камолоти, бахти, таъ-лим ва тарбияси, ахлоки, динга муносабати хакидаги карашларини машхур «Фозил одам-лар шахри» ва «Бахт-саодатга эришув хакида» асарларида баён этади2. Фаробий кераксиз урф-одатлардан (хозир хам оилавий хаётда, эр-хотин муносабатларида учрайди) воз ке-чиш, бахт-саодатга эришиш йуллари хакида гапириб, шундай дейди: «Рахбарлар (эр ёки хотин) «ёмон одатларни узида ифодаловчи утмишни хам узгартирмоFи керак. Акс холда утмиш талабларига риоя этиб, унинг кайфия-ти сакланса, турмушда хеч кандай енгиллик, узгариш ва усиш хам булмайди». Шунингдек, «Бахт саодатга эришув йулида нимаики (би-лим, одоб-ахлок, касб-хунар) ёрдам берса, уни сакламок, мустахкамламок, нимаики за-рарли булса, уни фойдали нарсага айланти-ришга харакат килмок зарур»лигини таъкид-лайди3.

Шарк мутафаккирларидан яна бири - Абу Райхон Берунийнинг оилавий муносабат-лар хакидаги карашлари хам алохида эъти-борга лойикдир. Беруний уз карашларида, айникса, хотин-кизлар тарбиясига алохида эътибор каратади. У узининг «Минерология» асарида оила кураётган кизларга ота-онанинг насихатларини келтириб, оиладаги тинчлик-тотувлик, бахтиёрлик купрок аёллар зиммаси-га тушишини таъкидлайди ва шундай ёзади4: «Эй кизим! Сен урганган уйингдан кетиб, но-таниш хонадонга тушмокдасан. Сен булажак куёвингнинг хамма хислатларини билмайсан. Сен ер бул, у эса осмон булади. Демак, сен

1 Жарыкбаев К. Казак психологиясыньщ тарихы. - Ал-маты: «Казакстан», 1996. -160-б.

2 Абу Наср Фаробий. Фозил одамлар шахри. - Т.: Абдулла Кодирий номидаги халк мероси нашриёти, 1993. -224-б.

3 Уша жойда.

4 Беруний. Минерология. - М., 1963. -С. 256.

у билан шундай йул тутки, унинг олдида ер каби камтар булсанг, у осмон каби олижаноб булади. Осмон шифобахш ёмFири билан ерни кукартиргани каби у хам уз мехру шафкати билан сени хушнуд этади. Яна сен унга кани-зак булсанг, у сенга хизматчи булади. Эринг сендан факат юмшок ва ширин сузларгина эшитсин, ярамайдиган ёки эски либосда ёки юзларингга оро берилмаган ва сочларинг тар-тибга солинмаган холда унинг олдида утирма. Абдуллох ибн Жафар исмли ота уз кизини тур-мушга чикараётиб шундай дейди:

- Сен рашк килишдан саклангин, чунки бу ажралиб кетишнинг калитидир. Эрингга хадеб гина килаверсанг нафратни уЙFотади. Яхшиси, сен эринг билан хушмуомала булгин, бу хар кандай сехр-жодудан яхшидир ва сувдан фой-далангин, бу хушбуй нарсаларнинг ичида энг биринчисидир»5.

Беруний уз карашларида оила тинчи бе-восита аклли, фаросатли, тарбияли аёллар кулида эканлигига алохида урFу берган.

Оилавий муносабатлар масалаларига оид узининг диккатга сазовор карашлари билан ажралиб турувчи мутафаккирлардан бири -Абу Али ибн Синодир. Алломанинг, айникса, аёллар хаётда кандай булишлари кераклиги хакидаги кимматли фикрлари хеч качон уз ахамиятини йукотмайди. Унинг «Тадбири ман-зил» асаридаги «Афсофий бехтарин занхо» булимида аёлларнинг яхши хулкли булиши хакида суз боради ва мазкур асарда аёллар куйидаги хусусиятларга эга булишлари лозим-лиги таъкидланади:

«1. Билимли булсин.

2. У динга ишониши керак.

3. Уятчан, шарм-хаёли булсин.

4. Табиатан жасур булсин.

5. Уз эрини каттик севсин.

6. ТуFиш ва бола тарбияси хакида уйласин.

7. Эзма булмасин.

8. Уз эрига буйсунсин.

9. ТуFри, камтар ва фаросатли булсин.

10. У хеч качон уз шаънига доF туширма-син.

11. Эри билан эхтиёткор булиб, унинг хурматини жойига куйиб, хушмуомала булиши шарт.

5 Уша жойда.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 7

12. У уз вазифасини ва бурчини яхши бил-син.

13. Хотин оила хужалигидаги нарсалардан туFри, тежаб фойдаланишни билсин.

14. У уз табиати ва яхши томонлари билан эридаги камчиликларни йукотсин»1.

Ибн Сино аёлларга ана шундай мураккаб ва хаётий вазифаларни юклайди. Бу уз навба-тида оилани мустахкамлашга туртки булади.

Юсуф Хос Хожибнинг машхур «К1утадFу би-лиг» асарида хам турмуш урток танлашда унинг кайси сифат ва фазилатларига эътибор бериш зарурлиги, инсон шахсига хос сифат ва фази-латларнинг оилавий хаётни бошкаришдаги роли, урни ва ахамияти, эр-хотин узаро му-носабатларининг меъёрлари, фаровон турмуш кечиришнинг мухим шартлари хакида кимматли фикрлар келтирилади2.

Буюк саркарда Амир Темур хам оила куриш масалаларига давлат юмушларидек жуда жиддий эътибор берган. Сохибкирон, хусусан, келин танлаш хакида куйидаги фикр-ларни билдирган: «^илларим, набираларим ва якинларимни уйлантирмок ташвишида келин изламокка эътибор бердим. Бу ишни давлат юмушлари билан тенг курдим. Келин булмишнинг насл-насабини, етти пуштини суриштирдим. Хос одамлар оркали соFлик-саломатлигини, жисмонан камолотини аник-ладим. Келин булмиш насл-насаби, одоб-ахлоки, соFлом ва бакувватлиги билан барча кусурлардан холи булсагина эл-юртга катта туй-томоша бериб, келин тушурдим»3.

Буюк аллома Алишер Навоийнинг эр-хотин муносабатлари, бурчлари, аёллар фа-зилати, уларнинг оилада тутган урни хакидаги карашлари бекиёсдир. «Махбуб-ул-кулуб» асарининг «Уйланиш ва хотинлар туFрисидаги» фаслида мутафаккир уйланиш ва унинг фой-даси, оила одоби ва оилада аёлларнинг фа-зилатлари хакида ажойиб фикрларни баён этган. Навоий аёлнинг турмушдаги хиссасига куйидагича тухталади: «Яхши хотин - оиланинг давлати ва бахти. Уйнинг озодалиги ундан, уй эгасининг хотиржам ва осойишталиги ундан.

1 Рахимов С. Абу Али ибн Сино таълим ва тарбия хакида. - Т.: «Укитувчи», 1967. -99-б.

2 Юсуф Хос Хожиб. KутадFу билиг. - Т.: «Юлдузча», 1990. -192-б.

3 Аёл-мукаддассан. - Т., «Ёзувчи», 1999. -242-б.

Хуснли булса - кунгил ёзиFи, хушмуомала булса - жон озиFидир. Окила булса, рУзFорда тартиб-интизом булади, асбоб-анжомлар по-киза ва саранжом туради»4.

Козок окини (шоир) Шал (Тилеуке) КулкеуFли шеърларидаги педагогик ва психологик карашлар ижтимоий асосда курилган булиб, йигитнинг бошидаги боFи оиладан бошланишини уктиради. КулкеуFли «Учраса эр йигитга яхши хотин, яхши хотин чикаради эр номини. Агар хотини ёмон булса, унда эр номини ёмон отга колдиради» деб, йигитнинг ёри яхши булса - бошига кунган давлати, ёмон булса - эрнинг шури эканлигини таъ-кидлаб, ёр танлаш масаласига катта эътибор каратади. Шунга кура, шоир узининг «Аёллар туFрисида» номли шеърида «ёмон хотин эри билан урушади, мехмон келса кобоFи тириша-ди, бу уйдан чой ичганнинг фойдаси йук деб, мехмон у уйни тарк этади», дейди5.

Жумладан, XIX асрнинг иккинчи ярмида яшаб ижод этган шарк мутафаккирларидан бири Ахмад Дониш узининг «Наводир ул-вакоеъ» («Нодир вокеалар») номли асарида «Никох одоблари баёни, уйланиш шартлари, кайнона ва келиннинг хусумати» хакида ба-тафсил баён килган6. Мутафаккирнинг фикри-ча, инсон муайян ёшга етгандан кейин унда оила куриш, уйланишга зарурат пайдо булади. Албатта, бу даврда инсон оила, оилавий бахт, эр-хотинлик, фарзандлик, ота-оналик бурчлари хакида тушунчага эга булади. Дархакикат, донишманд аёлни севмок, хурмат килмок хар бир эркак (эр)нинг вазифаси эканлигини айтиб утади. Оилавий бахт инсонларнинг орзу-истаклари, максадларига етишиб яшаш-дир. Ахмад Дониш оилавий бахт купрок хо-тинларга боFлик, чунки эркак учун солиха хотиндан ортикрок хеч бир неъмат йукдир, оиладаги иноклик, тотувлик, саранжомлик улар кулидадир, деган фикрларни хамда оила куриш мотивларини кенгрок ёритиб беради7.

Шоир ва маърифатпарвар Абай Кунанбаев уз асарлари, угит-насихатларида таълим-

4 Алишер Навоий. Махбуб-ул-Кулуб. - Т., 1966. 13-жилд. -244-б.

5 Жарыкбаев К. Казак психологиясыньщ тарихы. -Алматы: «Казакстан», 1996. -160-б.

6 Ахмад Дониш. «Наводир ул-вакоеъ», - Душанбе: «Дониш», 1989. -339-б.

7 Уша жойда.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 7

тарбия масалаларига катта эътибор каратган. Алломанинг насихатларидаги тарбиявий аха-мият нихоятда диккатга сазовордир. Олим уз шеърларида козок халкининг узига хос хусу-сиятлари, урф-одат ва анъаналарини батаф-сил баён этади. Масалан, «Куёв чакир, кизни узат, туйни бошла. Кизни таништир - халк хур-сандчилигингни бахам курсин, ёр-ёр билан беточар бор, улансиз шулар кизик булмайди-да», дейди1. Абай юкоридаги мисрада козок халкининг узига хос - кизни таништириш, уза-тиш, ёр-ёр, беточар каби урф-одатларининг мавжудлигини тасвирлаган. Шунингдек, Абай козок кизларининг узига хос хусусиятлари, характер сифатларини «Каламкош», «Киз сузи», «Кузимнинг кораси» ва бошка шеърларида хам батафсил ёритган.

XIX асрнинг иккинчи ярми XX асрнинг бо-шида яшаб ижод этган татар олими Ризоуддин ибн Фахруддиннинг «Оила» асарида одоб-ахлок, оила ва никох, оиладаги узаро муноса-батлар, ота-онанинг вазифалари, фарзандлар бурчи, бола тарбиясидаги аёлнинг роли, аёл-ларнинг умумий вазифаси, уйлантиришда ота-онанинг вазифалари хусусида Fоятда ибратли маслахатлар ва йул-йуриклар берилган2.

Олим мазкур асарда уйланиш ва хотинлар вазифаси борасида куйидагиларни таъкид-лайди: «... уйланиш масаласини ислом ша-риати буюк нарсалардан деб билиб, оила ту-зишни мамлакат ташкил килиш кадар керакли хисоблаб, бу борада бир канча низомлар хам чикканлиги маълум. Оила учун чиккан низом-ларни, бир кунмас бир кун келиб, вакти ет-ганда амал этувчилар уз оилаларини куркам равишда тузар ва нихоят, ушбу кичкина мам-лакатни идора кила олурлар. Шу сабабдан, купми-озми суражак умрларини рохат билан кечиришар ва умрларидан колган санокли со-атлари барокатли булур»3.

«... Агарда оила кемага ухшатилса, хотун кеманинг куйруFи (рули) хукмида булур. Да-рёда катта кувватга эга булган кема куйрук харакатига эргашиб юргани каби, мамлакат мисолида булган оилаларда оила ичида булган

1 Абай Ибрагим Кунанбаев. Слова назидания. / Пер. с каз. - Алматы: «Рауан», 1995. -С. 135.

2 Ризоуддин ибн Фахруддин. Оила. / Таржимон: Т.Зиёев. - Т.: «Мехнат», 1991. - 64-б.

3 Уша жойда.

хотун харакатига эргашурлар. Куз унгимизда булган халкларнинг ахволи, хотунлар ахволи билан бир вактда муносиб булмоFи ушбу даъ-вонинг дурустлигини исбот этур. Хотунлари тарбияли булган халк - тарбияли-ю, хотунлари тарбиясиз булган халк тарбиясиз, хотунлари тиришкок, тадбиркор, иродали булган халк - бою, хотунлари ялков ёки исрофгар халк факир булиши аникдир»4.

XIX аср охири ва ХХ аср бошларида яшаб утган олима Фахр-ул Банот СибFатуллох кизи-нинг «Кизлар тарбияси», «Оила сабоклари» каби мухим тарбиявий ахамиятга эга булган асарлари мавжуд. Олиманинг «Оила сабок-лари» рисоласида хотин-кизларнинг тар-бия, ахлок, одоб масалалари, уй-рУзFор ва бола тарбияси, саломатлик ва оила сихатини саклаш хусусида, кариндошлар муносаба-ти, кайнона-келин муносабати, келиннинг вазифалари хакидаги тарбиявий ахамиятга эга булган панд-насихатлар урин олган5.

XX аср Туркистон жадидчилик харакати-нинг улкан намояндаларидан бири Абдурауф Фитрат оила масаласига ва унинг жамият хаётидаги тутган урнига алохида эътибор каратади. Алломанинг «Оила ёки оила бош-кариш тартиблари» асарида оила куриш зару-ратидан тортиб, оила аъзоларининг узаро му-носабатлари, ота-она, фарзандларнинг хукук ва бурчлари, фарзанд тарбияси хакидаги карашлари чукур ёритиб берилган6. Дониш-манд мазкур асарда уйланиш ва булажак эр-хотин, биринчи навбатда, нималарга ахамият бериши лозимлиги хакида кимматли фикрла-рини илгари суради.

Адибнинг «Оила»7 асарида эса уйланмок зарур булганда кандай хотинни танлаш лозимлиги, махр ва туй кандай булиши керак-лиги, эр-хотиннинг кандай яшамокликлари, ота-онанинг хак-хукуклари ва кизларнинг илм олишлари хусусидаги кимматли фикрла-ри диккатга сазовордир.

Хулоса килиб айтганда, мустакиллик шаро-фати билан мамлакатимизда маънан барка-

4 Уша жойда.

5 Фахр-ул Банот СибFатуллох кизи. Оила сабоклари. - Т.: «Ёзувчи», 1992. -96-б.

6 Абдурауф Фитрат. Оила ёки оила бошкариш тартиблари. - Т.: «Маънавият», 1998. -8-б.

7 Абдурауф Фитрат. Оила. - Т.: «Маънавият», 2000. -112-б.

мол, жисмонан соFлом, интеллектуал етук ав-лодни тарбиялашга катта эътибор берилмокда. Бундай шароитда оилада фарзанд тарбиялаш борасидаги анъаналаримиз давр рухи ва эхтиёжлари билан чамбарчас боFланиб, яна-да уз ахамиятини якколрок намоён этмокда. Шу сабабли оилани мустахкамлаш, унинг маънавий-ахлокий тарбия борасидаги урнини кучайтириш масаласи давлатимиз сиёсати-нинг асосий буFинини ташкил этмокда.

Хозирги даврда оила, оила-никох муноса-батлари, оиладаги психологик мухит, таълим-тарбия ва унинг этнопсихологик хусусиятла-рини тадкик этиш мухим муаммолардан бири булиб хисобланади.

Оила куриш улкан вокеа. Бу нафакат мил-лий, балки умумбашарий кадрият. УлуF алло-маларимиз оила куриш, уйланишга даъват эт-ганларида, ота-боболаримизнинг келин-куёв аждодларини суриштиришларида хам жисмонан, хам рухан баркамол келин ёки куёв танлаш масаласига накадар жиддий эътибор каратилганини курамиз. Айникса кизларнинг бу борада купрок ва жиддийрок «имтихон»га солинишлари замирида буюк хикмат бор. Янги оилавий жуфтликнинг ташкил топиши унинг аъзоларидан узларида никохгача мав-жуд булмаган интегратив сифатларни шакл-лантиришларини такозо этади. Бир вактнинг узида оила куриш келин-куёвларнинг англа-ган холда нималардандир узларини чегара-лашларига розиликлари хамдир. Ёш оила ти-зим сифатида маълум шароитларда унинг эле-ментларини куллаб-кувватловчи узини-узи бошкариш механизмларини хам шаклланти-ради. Мазкур механизмлар оилавий хаётнинг турли сохаларидаги типик хулк-атвор норма-ларидир.

Юкоридаги алломаларимизнинг фикрла-ридан хулоса шуки, аёлларда нафакат ташки ва ички гузаллик, шу билан бирга ахлокий киёфанинг баркамол булиши хам максадга мувофикдир. Бу уз навбатида, бевосита оиладаги тарбияга боFлик. Тарбиянинг куп жихатлари ота-онанинг ахлокий етуклигига, улар уртасидаги муносабатнинг иликлигига ва оиладаги психологик мухитга хам бевосита алокадор. Чунки ота-онанинг ахлокий киёфаси тарбияда мухим роль уйнайди.

Шунингдек, маънавий баркамол, жисмоний соFлом фарзандларни вояга етказишда оилада амалга ошириладиган ахлок, одоб тарбияси-нинг урни бенихоя катта. Халкимизнинг ахлок ва одоб тарбияси борасидаги анъаналари, кадриятлари асрлар давомида шаклланиб, ри-вожланиб келган. Исломга кадар юзага кел-ган ахлокий кадриятлар, исломий анъаналар, буюк мутафаккирларнинг хикматли сузлари, халк оFзаки ижодида ифодаланган маросим-лар, урф-одатлар, муомала ва юриш-туриш коидалари оиладаги ахлок, одоб тарбиясига асос булган.

Юкорида кайд этилган Шарк мутаффак-кирларининг оила ва тарбия хакидаги тадки-котларини урганиш жараёнида куйидаги ху-лосаларга келишимиз мумкин.

Оила жамиятнинг мухим таркибий кисми хисобланади. Оиланинг шаклланиши ва ривож-ланиши жамият хаётидаги сиёсий, иктисодий, ижтимоий, маънавий муносабатлар билан бевосита боFл и к равишда амалга ошган. Жамият хаётида булиб турадиган узгаришлар, киши-ларнинг турмуш тарзи, яшаш ва мехнат килиш шароитлари, миллий ахлок меъёрлари, психо-логияси, диний эътикодлари хам оилавий му-носабатларнинг ахлокий, хукукий, ижтимоий мезонларига таъсир курсатган.

Оила муаммосига баFишланган тадкикот-ларни урганар эканмиз, унда оилавий му-носабатларнинг хукукий, ахлокий асослари, ота-оналарнинг жамият ва фарзандлари ол-дидаги бурчи масаласи доим олимларнинг диккат марказида булган. Шунингдек, ёшлар оиланинг буюк маънавият, кадрият, бурч ва масъулият эканини англаб етмоклари зарур-лиги, йигит ва кизлар мустахкам оилани шакл-лантириш борасидаги миллий анъаналаримиз, кадриятларимиз хакида ёшлигидан тула ва туFри тасаввурга эга булишлари лозимли-гини таъкидлаганлар. Чунки оиладаги хаёт, ота-онанинг бир-бирига муносабати хам ана шундай тушунча ва тасаввурлар шаклланиши-нинг асосий шартларидандир.

Шарк олимларининг асарларида уйланиш, келин танлаш масалалари хар доим диккат марказида булиб келган, чунки тарихнинг турли хил даврларида хам келинлар авлодлар да-вомчиси сифатида эътироф этилган.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 7

с 72 V ОИЛА ВА МАКТАБ / СЕМЬЯ И ШКОЛА л У

Адабиётлар:

1. Абай Ибрагим Кунанбаев. Слова назидания. / Пер. с каз. - Алматы: «Рауан», 1995. -С. 135.

2. Абдурауф Фитрат. Оила ёки оила бошкариш тартиблари. - Т.: «Маънавият», 1998. -8-б.

3. Абдурауф Фитрат. Оила. - Т.: «Маънавият», 2000. -112-б.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

4. Абу Наср Фаробий. Фозил одамлар шах,ри. - Т.: Абдулла Кодирий номидаги халк мероси нашриёти, 1993. -224-б.

5. Алишер Навоий. Мах,буб-ул-Кулуб. - Т.: 1966. 13-жилд. -244-б.

6. Аёл-мукаддассан. - Т.: «Ёзувчи», 1999. -242-б.

7. Ах,мад Дониш. Наводир ул-вакоеъ. - Душанбе: «Дониш», 1989. -339-б.

8. Беруний. Минерология. - М., 1963. -С. 256.

9. Жарыкбаев К. Казак психологиясыныц тарихы. - Алматы: «Казакстан», 1996. -160-б.

10. Мух,иддин С. Оила ва шаръий никох, одоблари. - Т.: «Мовароуннах,р», 1999. -80-б.

11. Рахимов С. Абу Али ибн Сино таълим ва тарбия х,акида. - Т.: «Укитувчи», 1967. -99-б.

12. Ризоуддин ибн Фахруддин. Оила. / Таржимон Т.Зиёев. - Т.: «Мех,нат», 1991. -64-б.

13. Фахр-ул Банот СибFатуллоx1 кизи. Оила сабоклари. - Т.: «Ёзувчи», 1992. -96-б.

14. Хидоя: комментарии мусульманского права. // Глава I. О никох или браке. -С. 121-125. Глава II. Об опеке и равенстве между брачащимися сторонами. Раздел «О кафолате или равенстве». - Т.: «Узбекистан». 1997. -С. 139-156.

15. Юсуф Хос Хожиб. КутадFу билиг. - Т.: «Юлдузча», 1990. -192-б.

16. Хасанов С. Хоразм маърифати - олам кузгуси. - Т.: «Укитувчи», 1996. -304-б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.