Научная статья на тему 'ГЛОБАЛЛАШУВ ЖАРАЁНИДА ОИЛАВИЙ ҚАДРИЯТЛАР ИНҚИРОЗИ ВА УНИ БАРТАРАФ ЭТИШДА ИЖТИМОИЙ ИНСТИТУТЛАРНИНГ ЎРНИ'

ГЛОБАЛЛАШУВ ЖАРАЁНИДА ОИЛАВИЙ ҚАДРИЯТЛАР ИНҚИРОЗИ ВА УНИ БАРТАРАФ ЭТИШДА ИЖТИМОИЙ ИНСТИТУТЛАРНИНГ ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
104
23
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
индивидуализм / гедонизм / монолит / деформация / монокултурал. / individualism / hedonism / solidity / deformation / monoculturalism.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Иноятова, Саодатхон Жохонгир Қизи

Замонавий фалсафада оилани энг юксак ахлоқий қадрият, муҳаббатни англаш, комилликка интилиш, яхлитлик, борлиқнинг тўлиқлиги, насл бериш билан боғлиқ тушунча сифатида талқин қилиш устувор ўринни эгалламоқда. Яъни бугунги кунда замонавий оила қиёфаси ҳаётнинг тўлиқлиги ва мукаммаллиги тасвири билан характерлаш муҳим аҳамият касб этди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE CRISIS OF FAMILY VALUES IN THE PROCESS OF GLOBALIZATION AND THE ROLE OF SOCIAL INSTITUTIONS IN ELIMINATING IT

In modern philosophy, the interpretation of the family as the highest moral value, the understanding of love, the desire for perfection, integrity, the fullness of existence, the concept associated with procreation takes priority. That is, today it has become relevant to characterize the image of the modern family as the image of the fullness and perfection of life.

Текст научной работы на тему «ГЛОБАЛЛАШУВ ЖАРАЁНИДА ОИЛАВИЙ ҚАДРИЯТЛАР ИНҚИРОЗИ ВА УНИ БАРТАРАФ ЭТИШДА ИЖТИМОИЙ ИНСТИТУТЛАРНИНГ ЎРНИ»

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 6 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

ГЛОБАЛЛАШУВ ЖАРАЁНИДА ОИЛАВИЙ ЦАДРИЯТЛАР ИНЦИРОЗИ ВА УНИ БАРТАРАФ ЭТИШДА ИЖТИМОИЙ ИНСТИТУТЛАРНИНГ

Замонавий фалсафада оилани энг юксак ахлоций цадрият, мууаббатни англаш, комилликка интилиш, яхлитлик, борлицнинг тулицлиги, насл бериш билан боглиц тушунча сифатида талцин цилиш устувор уринни эгалламоцда. Яъни бугунги кунда замонавий оила циёфаси уаётнинг тулицлиги ва мукаммаллиги тасвири билан характерлаш мууим ауамият касб этди.

Калит сузлар: индивидуализм, гедонизм, монолит, деформация, монокултурал.

В современной философии приоритетное место занимает трактовка семьи как высшей нравственной ценности, понимание любви, стремление к совершенству, целостности, полноте существования, концепция, связанная с продолжением рода. То есть сегодня стала актуальной характеристика образа современной семьи образом полноты и совершенства жизни.

Ключевые слова: индивидуализм, гедонизм, монолитность, деформация, монокультурность.

Узок вакт давомида оилага мураккаб ижтимоий ходиса сифатида нисбатан яхлит караш шаклланди. Мухим фаркларга карамай, турли хил жамият ва маданиятларда оилани идрок этишнинг тарихий ва фалсафий анъаналари, унинг илдизлари ва мохияти, кадриятлари ва умумий гуманистик роли бир катор умумий хусусиятларга эга булди. Хусусан, оилани умуминсоний кадрият сифатида тушуниш, уни жамиятнинг бекарорлиги шароитида шахснинг ягона ва ишончли таянчи сифатида англашга ёрдам беради. Оила мохиятини англашнинг тарихий ва фалсафий ёндашувларини урганиш, оила тугилиш, асраб олиш ёки узаро боглик булган шахслар уртасидаги баркарор узок муддатли муносабатлар мажмуи булган мураккаб ижтимоий-маданий ходиса эканлигини таъкидлашга имкон беради. Тарихий жихатдан хар кандай жамиятнинг асосий пойдевори булган урф-одатлар, карашлар ва кадриятларни

УРНИ

Иноятова Саодатхон Жохонгир кизи

«Оила ва хотин-кизлар» илмий тадкикот институти таянч докторанти

АННОТАЦИЯ

АННОТАЦИЯ

КИРИШ

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 6 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

етказиш асосида иштирок этадиган шахсларнинг узлуксиз ривожланишига йуналтирилган субъект муносабатларининг куплаб моделлари билан ифодаланган никох айнан оилани ифодалайди. Ушбу таъриф оилани энг юкори ижтимоий кадриятлардан бири сифатида тушунишга ёрдам беради.

АДАБИЁТЛАР ТАХДИЛИ

Тадкикот ишига Узбекистоннинг Биринчи Президенти Ислом Каримовнинг асарларида глобал инкироз шаротида оилавий муносабатларни мустахкамлашга каратилган илмий-назарий карашлар хамда мамлакатимиз маънавий хаётининг янги боскичини бошлаб берган Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев асарларидаги оила тарбияси ва оилавий муносабатлар маданиятини юксалтириш борасидаги гоялари илмий-методологик асос булиб хизмат килди.

Ижтимоий-фалсафий билимлар тараккиёти оилавий муносабатларни юксалтириш билан боглик муаммоларнинг чукуррок урганилишига замин яратди. Хусусан, оилавий муносабатлар маданиятнинг таркибий кисмлари, унинг инсон маънавий камолотидаги урни масаласи хакидаги мулохазалар узининг дастлабки илмий-фалсафий куринишида Платон, Аристотель, Августин, Форобий, Беруний, Ибн Сино, Ибн Халдун, Амир Темур, Мирзо Улугбек, Алишер Навоий, XX асрда эса Абдурауф Фитрат, Махмудхужа Бехбудий каби Шарк ва Гарбнинг буюк мутафаккирлари асарларида узига хос талкин этилганини куриш мумкин.

ТАДЦЩОТ МЕТОДОЛОГИЯСИ

Илмий билишнинг объективлик, тизимлилик, ворисийлик, киёсий тахлил, анализ ва синтез, умумлаштириш, тарихийлик ва мантикийлик, синергетик тахлил каби усулларидан фойдаланилган.

ТАХДИЛ ВА НАТИЖАЛАР

Оилавий муносабатларни моделини урганаётганда, "анъанавий оила" ва "замонавий оила" тушунчаларини ажратиб курсатиш мухим хисобланади.

Анъанавий оила - бу турмуш уртогига содиклик гояларига асосланиб, белгиланган тартибда руйхатдан утган эркак ва аёл уртасида ихтиёрий шерикликка (никохга) асосланган, патриархал оилавий муносабатлардан келиб чиккан никох ва оилавий муносабатларни ташкил этиш шакли. Хотинларнинг манфаатларини тулик химоя киладиган оилада эркакнинг устун ролини тан олиш ва узок муддатли баркарорлик ва никох баркарорлигини таъминлаш, наслни давом этиши ва усиши, кекса авлод вакилларини хурмат килиш ва

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 6 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

куллаб-кувватлаш, авлодлараро алокалар ва оилавий кадриятларнинг узлуксиз таъминлашдир.

Хрзирда Гарб жамиятида анъанавий оила таназзулга учраганлиги аник. Анъанавий оила парадигмаси урнини замонавий оила модели эгалламокда, бу никох ва оилавий муносабатларнинг модернизацияланган ва умуман инкирозли ривожланишининг бир шакли булиб, улар оддий тенг ядроли оилаларнинг устунлигини белгилайди, одатда тенглик ва шерикларнинг гедонизми бу оилада устувор ахамият касб этади. Оила институтини урганаётган замонавий олимлар аслида оиланинг хозирги холатини тушунишда икки мунозарали парадигманинг тарафдорлари хисобланадилар: "оилавий кадриятларнинг инкирози" ва "оилани модернизация килиш" шу мунозарали парадигмалардир. А.И.Антонов бу хакида куйидагиларни таъкидлайди: "Замонавий оила тарихий сахнада функционал ва таркибий жихатдан заифлашиб, узига хос функцияларидан махрум булиб, таълим, тарбия, дин, иш, хукумат институтлари фойдасига пайдо булади ... оилавий, жинсий ва репродуктив хатти-харакатлар тугилиш ва оиладаги баркарорликни тартибга солувчи механизмини бузади, бу никохгача булган муносабатлар, контрацепция ва аборт, ажралишлар ва никохдан ташкари оналик ва хоказоларнинг йул куйилишига олиб келади. Оиладаги ажралишларга олиб келадиган ва институционал даражада оиланинг ва бошка институтларнинг тенгсизлигини намоён этади, бу эса уни маълум маънода камситиш ва эксплуатация килинишига олиб келади»[1]. Х. Джабер, уз навбатида, "оилавий кадриятларни узгартириш факат хакикат томонидан белгиланадиган янги кадрият йуналишларини онгли равишда кабул килиш ва хаёт йулида уларга риоя килишга уриниш оркали амалга оширилиши мумкинлигини таъкидлайди. Узгаришлар инкироз даврида, эски одат кулаганида ва шахс томонидан стандарт сифатида кабул килинган принципларга мувофик яшашнинг иложи булмаганда юз бериши мумкин. Натижада, баъзи кадриятлар йуналишлари ахамияти ва ахамиятини йукотади, бошкалари эса долзарб булиб колади. Инкироз ва трансформация жараёнларидан сунг монолит тизим плюралистик тизим билан алмаштирилади ва хар бир инсон турли хил асослар асосида уз бахосини беради»[2].

Тадкикотчилар оиланинг инкирози тугрисида гаплашишга имкон берадиган асосий омилларни куйидагича изохлашади: наслнинг ижтимоий меъёрларини алмаштириш (катта оилани рад этиш) мавжуд; инсоннинг ижтимоий хаётининг зарур шакли сифатида оиланинг ахамияти пасаяди; индивидуал ва гурух ахлокининг оммавий огишлари кайд этилади; анъанавий

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 6 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

оилавий коммунал ишлаб чикаришнинг деформациянинг жараёни ва иктисодиётнинг ноанъанавий сохаларига утиш (фермерлик ва хунармандчиликдан нодавлат хизматлар сохасига) ва бошкалар. Айни шу маънода, "оила инкирози назарияси" тарафдорларининг далиллари хеч булмаганда якиндан урганиш ва тахлил килишга лойикдир. Хдтто ушбу назария тарафдорлари томонидан доимий равишда келтирилган далилларга бир караш хам инкироз сабаблари объектив, узок муддатли ва глобал характерга эга дейишга кенг имкон беради[3].

Инкироз, юкорида таъкидлаб утилганидек, гарб оилавий муносабатларни ташкил этиш моделига хосдир. Агар Шарк маданиятида оилавий муносабатлар модернизация килинишига карамай, асрлар давомида анъанавий оилавий кадриятларнинг узатилиши мавжуд булса, унда Гарб цивилизациясида инсонпарварлик ёндашуви асосида оилавий кадриятларни тулик кайта куриш мавжуд булиб, у чукуррок урганиб чикилганда индивидуализм ва гедонизм гибридидир. Гарбда замонавий даврда псевдо-оилавий кадриятларнинг таркалиши купчиликнинг манфаатлари ва эхтиёжларига жавоб беришига жиддий шубха мавжуд. Оилавий инкироз аник демографик окибатларни келтириб чикаради ва экзистенсиал жихатдан Гарб цивилизациясининг иммунитетини пасайтиради ва цивилизациялар уртасидаги зиддиятнинг кузгатувчиси булиши мумкин. Узбек оиласи Шарк ва Гарб моделлари чегарасида жойлашган булиб, уни куллаб-кувватлаш ва ривожлантириш нафакат ижтимоий ва демографик инкироздан кутулиш манбаи булиши мумкин булган анъанавий оилавий кадриятлар фойдасига танлов килиш жуда мухим куринади. Шунингдек, маданиятлараро медиаторнинг тарихий миссиясини бажаришга имкон беради.

Бизнинг тадкикотларимиз замонавий оила чукур инкироз холатида эканлигини тасдиклашга имкон берди. Оиланинг социологи М.В.Смагин замонавий оиланинг инкироз холатини "ёш авлоднинг дисфункционал социализацияси курсаткичи, авлодлараро мураккаб муносабатлар, оиладаги зуравонлик ва бошка инкироз таркибий кисмларининг курсаткичи" деб жуда тугри белгилайди. Трансформацияни кузатиб борувчи инкироз ходисалари (ахолининг кариши, ёш гурухлари ва оилалар уртасида кескин ижтимоий табакаланиш, ёш ва катта авлодларнинг ижтимоий заифлиги, кариялар ва болаларга нисбатан зуравонлик холатларининг купайиши, маргинал оилалар сонининг купайиши, низоли муносабатларга эга оилалар) оилавий

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 6 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

MyHocaSaraapHuHr KecKuHgamyBugaH Ba yMyMaH 3aMoHaBufi ougaHuHr ToSopa KynafiuS SopaeTraH MyaMMogapugaH ganonaT Sepagu»[4].

^aMH^THHHr y3rapum ^apaeHu 3aMoHaBufi ougaHuHr acocufi h^thmohh HHCTHTyT cu^arnga uHKupo3 xpnaraga öynHmnra oguS Keggu. EyHgaH TamKapu, yTum gaBpu KHHHHHHnHKnapnra xuMoacro Ba Tafiep SygMaraH Tou^acu Sonagapgup. fflyHu TatKuggam KepaKKu, 3aMoHaBufi ouga, ogaTga, cagSufi xycycuaraapra эгa SygraH ^aMuflTgaru y3rapnmnap, KufiMaT napagumanapuHuHr Tatcupu ocraga KyngaS y3rapnrnnapHH SomgaH KeHupgu. Eynapra aHtaHaBufi onnaBHH nofigeBopnapHH fiyK Kugum, MypaKKaS Kyn KaTopgu ougagap HHCTHTyTHHHHr TaHa33ygra yHpamu, hukox, TaHnoBHHHHr ge$opмaцнaсн, ^aMH^THHHr a^panumra SygraH h^oöhh MyHocaSara, TynHK SygMaraH ougagap HHCTHTyraHH pHBO^naHTHpnm Ba "^yKaponuK" HuHr cy3cu3 ^aMoaTHunuK TOMOHHgaH MatKynnaHumu Kupagu.

XY^OCA BA TAK^HO^AP

21-acpga ouga HHCTHTyTHHH pHBo^naHTupurnHUHr ycTyBop KyHanumnapu, SomKa Hapcagap KaTopu, Kyfiugarunap Synumu KepaK: y3SeK ougacuHuHr yH aBnogHHHHr y3apo H^THMoufinamyBH Ba ougaBufi KagpuaraapHu y3aramga y3apo TatcupHHH parSaraaffrapum; em aBgog SugaH ugrapu oguS SopugraH umnapHHHr WTyKgapu Ba xaronapugaH KeguS hukuS, emnapHHHr ougara HucSaraH KufiMaT MyHocaöaTnapuHH y3rapTupum; SuonoruK ^yH^uanapHu aMagra omupumHHHr ycTyBop HyHanumu cu^arnga TypMym ypToKgapHu y3napuHH ^HHCHH нgeнтн$нкaцнaпam nponegeBTuKacu, my ^yMnagaH oHagap Ba SonanapHu gaBgaT ToMoHugaH KyggaS-KyBBaraamHu KyHafiTupum, oHagapHuHr Sym BaKTuHu $aon TamKun этнm, ygapHuHr TatguM onumnapu Ba Sym BaKTgapuHu TamKug KK^umHuHr x,ap KaHgafi maKguHu gaBnar ToMoHugaH KyggaS-KyBBaraam; xygygnapHuHr н^тнмoнн-нктнcogнн xpnaraHu TeHraamTupum SyfiuHa Hopa-TagSupnapHu aMagra omupum opKagu кoммyтaцнa Ba poтaцнoн мнгpaцнaгa caMapanu Kapmu Typum; MoHoKymypag HuKoxnapHu KyggaS-KyBBaraam; ougaBufi Kypunum Ba em aBgogHu TapSuagamga aHtaHaBufi MagaHufi KagpuaraapHu omupumra KaparanraH guHufi KoH^eccuanap Ba SomKa н^тнмoнн uHcTmyraapHuHr $aon umTupoKu; em aBgogHuHr axgoKufi, BaraHnapBapnuK Ba MatHaBufi TapSuacuHu ^aonnamTupum MyHanumugaru TatnuM napagurMacuHu TynuK MuKecga KafiTa KypuS HuKum, xap Sup em aBnog ToMoHugaH yзннн эpтa emnurugaHoK ounaBufi maxc cu^aTuga aHuKgam. fflyHgafi Ku^uS, WKopuga afiTuS yTunraHnapHu yMyMgamTupuS, 3aMoHaBufi ougaHuHr uHKupo3 xonaTuHu eHrum MyMKuH Ba KepaK geS TatKugnamuMro MyMKuH. EyHuHr yHyH maxcHu ougaBufi

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

VOLUME 2 | ISSUE 6 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

шахс сифатида узини узи идентификациялашни таъминлаш учун чоралар куриш зарур ва анъанавий оилавий кадриятлар замонавий жамиятда оилавий муносабатларни ташкил этиш учун мухим асос булиши керак.

Хулоса килиб айтганда, оила ходисаси якуний тахлилда ахлокий илдизларга эга. Шу асосда инсоният тарихида оила ва никохнинг барча шаклларининг абадий борлиги гипотезаси илгари сурилган. Х,ар сафар хар бир давр уз оиласининг устун турига эга (ёки унинг бир нечта ижтимоий жихатдан макбул вариантлари), лекин хар бир даврда, асосан, мумкин - ва хатто хар доим хам катта ёки кичик даражада амалга оширилади. Бундан ташкари, инсон индивидуал-шахсий даражадаги оила инсоният мавжудлигининг маълум бир бошлангич куксини ташкил этишини англаш керак, бунда хам табиий, хам ижтимоий белгиланишлар пишиб этилади. Бу бизга оила ва никохнинг асосий ижтимоий-маданий шакллари мавжудлигининг архетипик табиати концепциясини тасдиклаш хукукини беради. Бу каби оила жамиятнинг тарихий ва онтологик архетипидир. Бу шуни англатадики, оила тарихий жихатдан биринчи инсон хамжамияти булиб, неолит давридан бошлаб унинг бутун инсоният хаёти учун ушбу хаёт ривожланиб борадиган марказий уки сифатида белгиловчи хусусияти тугрисида тулик ишонч билан гапиришимиз мумкин.

REFERENCES

1. Антонов А.И. Анализ демографической ситуации и демографической политики в России и в мире // Демографические исследования : сборник / отв. ред. А.И. Антонов. М., 2009. С. 3-8.

2. Джабер Х.М.А. Семейные ценности в арабской культуре // Психология образования в поликультурном пространстве. 2016. № 33 (1). С. 25.

3. Булгакова С.А. Кризис семьи и традиционных устоев в современном обществе // Инновационная наука. 2016. № 5-1 (17). С. 215.

4. Смагина М.В. Социокультурная трансформация семьи в современной России как фактор неблагополучия // Экономические и гуманитарные исследования регионов. 2016. № 2. С. 110-114.

5. Энциклопедический социологический словарь. Общ.ред. Осипова Г.В. -М.: ИСПИ РАН, 1995. - 940 с.

6. Фалсафа комусий лугат. -Тошкент.: Шарк, 2004. -Б.92

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.