CC BY
13
УДК-331 ББК-65.245 Н 44
Негматов Шукруллохон Лутфуллоевич,
докторанти PhD кафедраи идоракунии ицтисодиёт ва маркетинг МДТ «ДДХ ба номи академик Бобоцон Fафуров, (Тоцикистон, Хуцанд)
Негматов Шукруллохон Лутфуллоевич,
докторант PhD кафедры управления экономикой и маркетинга ГОУ «ХГУ имени академика Б.Гафурова» (Таджикистан, Худжанд)
Negmatov Shukrullokhon Lutfulloevich, (PhD) Doctoral student of the department of economic management and marketing under the SEI «Khujand State University named after academician B.Gafurov» (Tajikistan, Khujand) E-MAIL: [email protected]
Вожах;ои калиди: шаклцо, тарзцои пардохти мецнат, минтаца, саноатикунонии босуръати ицтисодй, такрористецсол
Муаммои шакл ва тарзцои пардохти мецнат дар минтацацои вилояти Сугди Чумцурии Тоцикистон тацциц карда мешавад. Таъкид шудааст, ки дар ицтисодиёти бисёрсоца, ки дар асоси цонуни Чумцурии Тоцикистон «Дар бораи моликият» амал мекунад, шаклцои мавцудаи пардохти мецнат, гарчанде ки аксаран анъанавй ва устувор мебошанд, метавонанд прогрессивй бошанд ва бо муносибатцои ицтимой-мецнатй ба танзим дароварда шаванд. Изцори ацида шудааст, ки аз низоми куцнаи тацсимоти даромад ва пардохти мецнат тибци баробаркунй дур шудан ва таъмини гузариш ба шаклцо ва намудцои нисбатан васеи пардохти мецнат вобаста аз хароцоти мецнат ба мацсад мувофиц аст. Хулоса шудааст, ки саноатикунонии босуръат дар ицтисодиёт танзими муносибатцои ицтимой-мецнатй ва вусъати шаклу усулцои пардохти музди мецнатро дар субъектцои хоцагидорй тацозо мекунад.
Ключевые слова: формы и виды оплаты труда, регионы Согдийской обл., быстрая индустриализация, вторичное производство, социально-трудовые отношения
Рассматривается вопрос о формах и видах оплаты труда в регионах Согдийской области Республики Таджикистан. Отмечается, что в многопрофильной экономике, функционирующей на основе Закона РТ "О собственности", существующие формы оплаты труда, несмотря на их устойчивость и традиционность, могут быть прогрессивными и регулироваться социально-трудовыми отношениями. Представлено мнение, что необходимо отказаться от старой системы распределения прибыли и равноправной оплаты труда и обеспечить переход к более широким формам и видам его оплаты в зависимости от его затрат. Сделан вывод, что быстрая индустриализация экономики требует регулирования социально-трудовых отношений и расширения форм и методов оплаты труда в субъектах хозяйствования.
ШАКЛ
ВА ТАРЗЦОИ ПАРДОХТИ МЕХЦА Т ДАР МИНТАЯА
ФОРМЫ И ВИДЫ ОПЛАТЫ ТРУДА В РЕГИОНЕ
FORMS AND WAYS OF LABOR REMUNERATION IN THE REGION
Key-words: forms and ways of labor remuneration, region, rapid economic industrialization,
second production, social labour relations.
The article dwells on forms and ways of labor remuneration in the regions of Sughd viloyat of Tajikistan Republic. It is noted that in a diversified economy operating on the basis of the Law of the Republic of Tajikistan "On Property" the existing forms of remuneration, despite their stability and tradition, can be progressive and regulated by social and labor relations. The opinion is presented that it is necessary to abandon the old system of distribution of profits and equal pay and ensure the transition to wider forms and types of remuneration depending on its costs.In a nutshell, the author of the article comes to the conclusion that rapid industrialization of economy requires regulation of socio-labor relations and expansion of the forms and ways of labor remuneration in economic entities as well.
Дар шароити саноатикунонии босуръати щтисодй ва гуногунии истехсолоти минта^авй танзими муносибатхои ичтимой-мехнатй ва тавсеаи шаклу усулхои пардохти мехнат тахияи консепсияи махсусгардонии чу^ури сохахои тамоми щтисодиётро та^озо менамояд. Бе консепсияи мазкур самараи дилхох ба даст овардан имконнопазир аст.
Махсусгардонй шаклу усулхои гуногуни пардохти мехнат, самти истехсолот ва сохтори сохавии мишэдахо ва корхонахои мушаххаси и^тисодиро тавсиф менамояд.
Ин дар мачмуъ ба и^тисодиёти минта^авй дахл дорад, алалхусус ба субъектхои сохибкорй, зеро махсулоти онхо ба мисли пешина хам дар бозорхои беруна ва хам дар дохили вилояти Сугди Чумхурии Точикистон гайри добили ра^обат бо^й мемонад.
Вазъияти мазкур, пеш аз хама, бо набудани даромад ва кам шудани хачми истехсоли хамаи намудхои махсулот ало^аманд аст.
Сабаби асосии ин холат мавчуд набудани чараёни такрористехсоли сармоя мебошад. Норасоии шадиди маблагхои гардон хангоми афзоиши ми^ёси корношоям шудани фондхои асосй ба мушохида мерасад, дар натича паст шудани сатхи пардохти мехнат ва хоричшавии ^увваи корй ба вучуд меояд.
Аз аксарияти сохахои и^тисодиёт ^исми нисбатан сохибихтисоси ^увваи кории мардона меравад ва сафи мухочирони мехнатии хоричиро пур мекунад. Дар айни замон ^исми асосии ^увваи кориро дар и^тисодиёти во^ей занон ва кудакони синни мактабй ташкил мекунанд. То 80% ^увваи кории мардонаи фаъол дар нохияхо ба Федератсияи Руссия, Казо^истон ва кишвархои дигари чахон мухочират кардаанд.
Рушди хама намудхои и^тисодиёт чун сохахои стратегии и^тисоди минта^авй навсозии чиддиеро, ки на танхо дар заминаи ба даст овардани хачми назарраси истехсолот, андозаи пардохти мехнат, балки халлу фасли масъалахои ичтимой-экологии рушди вилояти Сугди Чумхурии Точикистон равона карда шудааст, та^озо мекунад.
Тахлил нишон медихад, ки ба вучуд омадани хочагихои хусусй ва коллективй асосан ба ду холат вобаста аст:
- якум, дар тули ин солхо дар таркиб ва сохтори и^тисодиёти чумхурй тагйироти чиддй, имкони васеъ кардани шаклхо ва усулхои пардохти мехнат ба вучуд омаданд;
- дуюм, он бо афзоиши воридот аз кишвархои дигари ИДМ ало^аманд аст, ки дар натича истехсолоти ватанй аз даромад махрум шуд.
Васеъ кардани шаклхо ва усулхои пардохти мехнат мутоби^и муносибатхои муносиби ичтимой-мехнатй дар хочагихои коллективй ва корхонахои хусусй ба баромадан аз бухрон мусоидат мекунад.
Дар заминаи ташаккули хочагихои хусусй, коллективй ва ичоравй тавсия дода мешавад, ки бо максади кам кардани сарбории андоз истехсолоти хурд ба рох монда шавад.
Рушди самараноки хочагихои коллективй ва хочагихои хусусй бояд ба принсипи фоидаи моддй тавассути васеъ кардани шаклхо ва усулхои пардохти мехнат такя кунад. Афзоиши сатхи умумии пардохти мехнати кормандон дар иктисоди вокей ба 30-40% бояд ба сатхи бахши молиявй мувофикат намояд.
Барои шароити саноатикунонии босуръат мо васеъ кардани шаклхо ва усулхои пардохти мехнатро пешниход менамоем, ки он дар расми 6 инъикос шудааст.
Тибки шаклхои пардохти мехнат: - вацтбайъ, -корбайъ
Тибки низоми мукофотони ва хавасмандгардони:
мукофот, иловапулЯ, иловапулЯ барои натицщои мушаххас, коэффитсиенти нохцявЯ, иловапулЯ барои шароити махсуси
кор ва г.
Тибки намудхои мукофот: - пулЯ;
- натуралЯ (дар шакли мщсулот ва хизматрасонЯ).
Тибки соха, намуди фаъолият: - саноат - кишоварзЯ - хизматрасонЯ
Тибки гурухи хайати кормандон: -кормандони асосЯ -ёрирасон -КМТ
Тибки шакли моликияти корхона: - давлатЯ - коллективЯ - хусусЯ
Расми 6. Амсилаи низоми пардохти мехнат дар шароити саноатикунонии босуръат барои вилояти Сугди Цум^урии Тоцикистон (бо интихоби меъёруо, шаклхо ва усулуо)
Ташаккули иктисоди бозаргонй барои амалисозии фонди пардохт дар субъектхои хочагидори хочагии вокеии минтакавй падидахои навро ба вучуд овард. Дар баробари низомхо ва шаклхои анъанавии низоми пардохти мехнат, тавре ки каблан кайд карда шуд,
= =
н =
аз
о о
Ч аз
ft &у
<а &
и =
= о X ч О Н <а © аз <а О ч о о = н
= =
сз н
Q9 = н
а о <а
W X ч ft -
Я ft
В о
а ft о
= сз v©
ч
н
© Ю <а ч <а н <а аз X Oi
Н §
низомхои нав пайдо шуданд, ки ба минбаъд пурра кардани бахисобгирии харочоти хочагй ва худмаблаггузорй нигаронида шудаанд.
Алокамандии мазкур хеле мураккаб ва пуртазод мебошад. Он на танхо аз механизми иктисоди бозаргонй, балки аз хусусиятхои мехнати вокей ва истехсолот низ вобаста хохад буд.
Дар мачмуъ, дар аксарияти хочагихо номувофикатии байни давраи корй ва вакти истехсоли махсулот вучуд дорад, ки вобаста ба он натичахои нихой (махсулоти умумй ва молй, даромади умумй аз таксими даромад, фоида ва г.) аз давраи ба итмом расидани чараёни мехнат дертар муайян мешаванд, аз ин ру, ин мачбур мекунад, ки фонди пардохти мехнат аз ду кисм - асосй ва иловагй ташкил карда шавад. ^исми якум барои кафолати мукофоти пардохти мехнат вобаста ба микдор ва сифаташ дар хачме, ки барои такрористехсоли мехнат дар асоси хадди акалли зист зарур аст, пешбинй шудааст ва кисми дуюм, ки дар шакли пардохтхои иловагй ва мукофотпулии гуногун амалй мешавад, хавасмандкунанда мебошад ва аз натичахои хотимавии истехсолот вобаста аст.
Хусусияти омехташавии пардохти асосй бо пардохтхои иловагй ва мукофотпулй дар корхонахои сохахои иктисодиёти вилояти Сугди Чумхурии Точикистон аз руи манфиатхои иктисодй ва низоми пардохти мехнат муайян карда мешавад, ки онро дар навбати худ муносибатхои ичтимой-мехнатй танзим карда мекунад.
Дар чараёни истехсоли мошинй таксимот ва кооператсияи мехнат ба амал меояд. Табиист, ки хисоб кардани пардохти мехнати кормандоне, ки истехсолоти асосиро хизматрасонй мекунанд, гайримустаким хамкории мураккаби мехнатро ифода мекунад. Маъмулан, робитаи мазкур дар кормандоне, ки корхои ёрирасон ё марбутро ичро мекунанд, зиёдтар зохир мешавад.
Дар аксарияти корхонахои минтакаи Сугд шакли корбайъи мехнат хамчун пайванди мобайнй барои хисоб кардани кисми пешпардохти пардохт то пардохти нихой барои махсулот хангоми истифодаи низоми аккордй-мукофотонии пардохти мехнат аз даромади умумй, таксими даромад истифода мешавад.
Вобаста ба ин, ба андешаи мо, зарур аст, ки муносибатхои ичтимой-мехнатй дар шароити саноатикунонии босуръати вилояти Сугди Чумхурии Точикистон, ки холо дар сохаи идоракунй ва банакшагирии анъанахои устувор надоранд, бояд ба накшахои соддагардонидашудаи пардохти мехнат дар субъектхои хочагидорй ва фуруши махсулоти он гузаранд.
Нишондихандахои аксарияти корхонахо далолат мекунанд, ки пардохти мехнат дар иктисодиёт накши хавасмандгардонии худро пурра ичро намекунад.
Аммо новобаста аз музди пасти кормандони субъектхои хочагидор, тафрикаи даромад дар байни категорияхои гуногуни кормандони соха баландтарин аст.
Асоси танзими муносибатхои ичтимой-мехнатй дар ташаккули пардохти мехнат ва накши бартаридоштаи шаклхои чамъиятй дар чомеа инхо мебошанд:
- дастгирии ягонагии мехнат, моликият, идоракунй;
- баланд бардоштани самаранокии фаъолияти иктисодй, истифодаи эхтиёткоронаи захирахои моддй, молиявй, мехнатй;
- мустахкам намудани асосхои коллективй будани истехсолот;
- таъмини адолати ичтимой хангоми таксими даромад.
Дар шароити саноатикунонии босуръат дар вилояти Сугди Чумхурии Точикистон, мо андеша дорем, ки барои субъекти вокеии моликият дар шароити саноатикунонии
босуръати иктисод, мавкеи он хамчун сохибмулк дар азхудкунии даромадхо ва натичахои мустакими истифодаи онхо, иштирок дар идоракунии истехсолот амалй карда мешавад. Ва муносибатхои дахлдори ичтимой-мехнатй ташаккул меёбанд.
Храмин тавр, низоми пардохти мехнат бо муносибатхои окилонаи ичтимой-мехнатй дар пардохти мехнат дар вилояти Сугди Чумхурии Точикистон дар шароити саноатикунонии босуръат ба татбики хавасмандгардонии сохибмулк (хусусй) дар асоси инфиродикунонии азхудкунй дар доираи шаклхои гуногуни моликият асос меёбад.
Хангоми тахлили васеъ гардонидани шаклхо ва усулхои пардохти мехнат дар субъектхои хочагидории минтака мо ба хулосахои зерин омадем:
- тахлили низоми пардохти мехнат бо муносибатхои окилонаи ичтимой-мехнатй дар пардохти мехнат дар иктисодиёти бисёрсоха дар асоси конуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи моликият» нишон медихад, ки шаклхои мавчуда пардохти мехнат, гарчанде ки аксаран анъанавй ва устувор мебошанд, бо вучуди ин метавонанд прогрессивй хисобида шаванд ва бо муносибатхои ичтимой-мехнатй ба танзим дароварда мешаванд;
- дар субъектхои хочагидорй низоми пардохти мехнат дар шакли пардохти мехнат ва хавасмандгардонии мехнат татбик карда мешавад. Барои таъмин намудани таксими одилонаи даромад дар шакли пардохти мехнат бояд хусусиятхои меъёрхои мехнат ва шаклхои хавасмандгардонй муайян карда шаванд, дар хар хочагй низомномаи пардохти мехнат тахия карда шавад, ки бояд хусусиятхои фаъолияти хар як гурухи кормандонро бо назардошти шаклхои хавасмандгардонй, риояи тахассуси низоми пардохти мехнат ба назар гирад.
Ин амал аз низоми кухнаи таксимоти даромад ва пардохти мехнат тибки баробаркунй дур шудан ва гузаришро ба васеъ намудани шаклхо ва усулхои пардохти мехнат дар робита бо харочоти мехнат таъмин менамояд;
• дар саноат - пардохти мехнат ва хавасмандгардонии мехнат дар корхона бо арзиши бозаргонй амалй карда мешаванд;
• дар сохаи кишоварзй - пардохти мехнат ва хавасмандкунии мехнат дар шакли арзиши мубодила амалй карда мешаванд
• дар корхонаи хусусй пардохти мехнат ва хавасмандгардонии мехнат аз руи натичахои нихоии истехсолот амалй карда мешаванд
• дар корхонаи коллективй - пардохти мехнат ва хавасмандгардонии мехнат аз руи натичахои мехнат ва махсулнокй амалй карда мешавад.
Хамин тарик, саноатикунонии босуръат дар иктисодиёт инчунин танзими муносибатхои ичтимой-мехнатй ва васеъ гардонидани шаклу усулхои муздро дар субъектхои хочагидорй такозо мекунад.
Пайнавишт:
1. Яковлева, Т.Г. Эффективные системы оплаты труда. Как построить оплату труда, чтобы она стимулировала работников трудиться с максимальной отдачей/ Т.Г. Яковлева - М.: Альфа - Пресс, -2006.-162 с.
2. Якубов М.М. Социально-экономический механизм формирования эффективной системы оплаты деятельности трудового потенциала и мотивации сотрудников банковской сферы на материалах ГСБ «Амонатбанк»: дисс. канд. экон. наук. -Душанбе, 2017.-167с.
3. Омори солонаи вилояти Сугд. Сарраёсати агентии омори назди Президенти Цумуурии Тоцикистон дар вилояти Сугд - 2020 С.-11.
4. Исмоилов М.М. Моделирование процесса оплаты труда на промышленных предприятиях// Конференсияи илмй- амалии чумхурияви тахти унвони «Самаранокии иктисодии сохахои саноати металлургй ва наклиети дар Чумхурии Точикистон» (28 декабри соли 2019). -Бустон,2019.-С.29-34.
5. Исмоилов М.М. Оплата и стимулирование труда на промышленных предприятиях Таджикистана в рыночных условиях хозяйствования: монография. Худжанд: Хуросон, 2018. -144 с.
Reference Literature:
1. Yakovleva, T.G. Effective Salary Systems. How to Build Salaries so that it Stimulated Workers to Labour with Maximum Efficiency / Yakovleva T.G. - M.: Alfa-Press, - 2006. -162pp.
2. Yakubov M.M. Socio-Economic Mechanism Targeted at Formation of an Effective System of Remuneration Aimed at Labor Potential and Motivation of Banking Sector Employees on the Materials of State Saving Bank Entitled as "Amonatbank": candidate dissertation in economics - Dushanbe, 2017. - 167pp.
3. Statistical Annual of Sughd Viloyat. Central Managerial Office of the Statistical Agency under Tajikistan Republic President in Sughd Viloyat. - 2020. - p. 11.
4. Ismoilov M.M. Modeling the Remuneration Process at Industrial Enterprises // Materials of the republican scientifico-practical conference under the title "Economic Efficiency of the Metallurgical and Transport Industries in Tajikistan Republic" (December 28, 2019). -Buston, 2019. - pp. 29 - 34.
5. Ismoilov M.M. Payment and Stimulation of Labor at Industrial Enterprises of Tajikistan under the Conditions of Market Management // monograph. - Khujand: Khuroson, 2018. -144pp.
