Научная статья на тему 'Шахснинг касбга бўлган қизиқиши, лаёқати ва қобилиятларини амалий ўрганишда жаҳон тажрибаси'

Шахснинг касбга бўлган қизиқиши, лаёқати ва қобилиятларини амалий ўрганишда жаҳон тажрибаси Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

CC BY
3302
430
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
лаёқат / қобилият / касбга йўналтириш / ташхис / таксономия / тест / склонности / способности / профориентация / диагностика / таксономия / тест

Аннотация научной статьи по психологическим наукам, автор научной работы — Акбарова Санобар Нарзиқуловна

Мақолада психология фани доирасида қизиқиш, лаёқат ва қобилиятларни ўрганиш ҳамда шахсни касб-ҳунарга йўналтириш борасидаги Ўзбекистон, Россия, АҚШ, Буюк Британияда қўлланилувчи методикалар ҳақида сўз юритилган. Ўзбекистонда психология фани бўйича жаҳондаги илғор тажрибанинг ўзлаштирилиши хусусиятлари очиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

МИРОВОЙ ОПЫТ ПРАКТИЧЕСКОГО ИЗУЧЕНИЯ ПРОФЕССИОНАЛЬНЫХ ИНТЕРЕСОВ, СКЛОННОСТЕЙ И СПОСОБНОСТЕЙ ЛИЧНОСТИ

В статье рассматриваются методы, используемые в рамках предмета психологии в Узбекистане, России, США и Великобритании для изучения интересов, склонностей и способностей личности, а также профессиональной ориентации. Раскрываются особенности усвоения в Узбекистане мирового передового опыта в области психологии.

Текст научной работы на тему «Шахснинг касбга бўлган қизиқиши, лаёқати ва қобилиятларини амалий ўрганишда жаҳон тажрибаси»

г

v.

Акбарова Санобар Нарзик,уловна,

Тошкент педиатрия тиббиёт институти «Чет тиллар, педагогика ва психология» кафедраси укитувчиси, психология фанлари номзоди

ШАХСНИНГ КАСБГА БУЛГАН КИЗИКИШИ, ЛАЁКАТИ ВА КОБИЛИЯТЛАРИНИ АМАЛИЙ УРГАНИШДА ЖА^ОН ТАЖРИБАСИ

АКБАРОВА С.Н. ШАХСНИНГ КАСБГА БУЛГАН ЦИЗИЦИШИ, ЛАЁЦАТИ ВА КОБИЛИЯТЛАРИНИ АМАЛИЙ УРГАНИШДА ЖАЦОН ТАЖРИБАСИ

Маколада психология фани доирасида кизикиш, лаёкат ва кобилиятларни урганиш х,амда шахсни касб-х,унарга йуналтириш борасидаги Узбекистон, Россия, АК.Ш, Буюк Британияда кулланилувчи методикалар х,акида суз юритилган. Узбекистонда психология фани буйича жах,ондаги илFор тажрибанинг узлаштирилиши хусусиятлари очиб берилган.

Таянч суз ва тушунчалар: лаёкат, кобилият, касбга йуналтириш, ташхис, таксономия, тест.

АКБАРОВА С.Н. МИРОВОЙ ОПЫТ ПРАКТИЧЕСКОГО ИЗУЧЕНИЯ ПРОФЕССИОНАЛЬНЫХ ИНТЕРЕСОВ, СКЛОННОСТЕЙ И СПОСОБНОСТЕЙ ЛИЧНОСТИ

В статье рассматриваются методы, используемые в рамках предмета психологии в Узбекистане, России, США и Великобритании для изучения интересов, склонностей и способностей личности, а также профессиональной ориентации. Раскрываются особенности усвоения в Узбекистане мирового передового опыта в области психологии.

Ключевые слова и понятия: склонности, способности, профориентация, диагностика, таксономия, тест.

AKBAROVA S.N. THE WORLD S EXPERIENCE OF STUDY PERSON S PROFESSIONAL' INTERESTS, APTITUDES AND ABILITIES

The article deals with techniques implementing in Uzbekistan, Russia, the United States and Great Britain to study the interests, skills and abilities within the framework of psychology and career development. The peculiarities of Uzbekistan's assimilation of world best practices in psychology are discussed.

Keywords: aptitude, ability, career development, diagnostic, taxonomy, test.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 5

Психология фанида лаёкат ва цобилиятларни урганиш амалий жицатдан муцим ацамиятга эгадир. Ушбу психологик хусусиятларни урганиш орцали ёшларнинг келажакдаги касб-цунар фаолиятини ту^ри танлашига замин яратилади.

Зеро, шахснинг TyFMa лаёкатлари уз вактида ташхис килинса, улар кобилият даражасигача шакллантирилса, кейинчалик юкори даражада намоён булган кобилиятлар асосида касб-хунар танланса, шахснинг фаолият самарадор-лиги хам юкори даражада намоён булади. Бу эса уз навбатида жамиятимизнинг ривожла-нишига туртки булади. Ушбу боFликлик бос-кичларини 1-расмда акс эттириш мумкин.

Лекин 1-расмда тасвирланган жараён таби-ий равишда уз-узидан содир булмаслиги хам мумкин. Яъни тугма лаёкатлар илFанмасдан колиши ёки намоён булган лаёкат кобилият даражасигача шакллантирилмаслиги, ёки шаклланган кучли кобилиятлар хисобга олин-маган холда мутлак бошка касб-хунарни эгал-лаш холатлари хам жамиятимизда афсуски учраб турибди. Бунинг окибатида эса шахснинг мехнат фаолиятида муваффакият козон-маслиги туфайли у жамият ривожига хеч кан-дай улуш куша олмаслиги ва хатто ривожла-нишни оркага тортишига хам олиб келиши мумкин.

Пирамиданинг энг пастки катламида курса-тилган тyFма лаёкатлар, кобилиятларни ташхис килиш психология фани мутахассислари-нинг зиммасига юкланган.

Узбекистон Республикасида шахснинг

касбга булган цизициш, лаёкат ва кобилиятларини урганиш хусусиятлари

Республикамизда шахснинг лаёкат ва коби-лиятларини урганиш узлуксиз таълимнинг умумий урта таълим боскичида амалга оши-рилади. Бу фаолият асосан Узбекистон Респуб-ликаси Халк таълими вазирлиги хузуридаги «Укувчиларни касб-хунарга йуналтириш ва психологик-педагогик ташхис маркази» фао-лияти билан белгиланган жараёндир. Умумий урта таълим тизимидаги касбга йуллаш ишла-рини урганиш оркали аникландики, 2012-2013 укув йилидан бошлаб укувчиларни куйидаги методикаларни такомиллаштирилган вариант-лари асосида касб-хунарга йуналтириш тавсия этилган:

1. Кизикишлар анкетаси.

2. Касб танлаш мотивини аниклаш.

3. Касб типларини аниклаш.

4. Касбий мойиллик суровномаси.

Демак, республикамизда шахснинг касбга

булган лаёкат ва кобилиятлари купрок айнан шу тестлар доирасида урганилади. Шу билан бирга юртимизда чоп этилган мутахассислик адабиётларини тах,лил килар эканмиз, бугунги кунда касбга йуллашда ёрдам берувчи куйидаги хорижий психологик усуллар юртимизда мослаштирилганлиги, стандартлаштирилган-лигининг гувох,и буламиз. Булар Р.Б.Кэттелнинг «16 омилли шахс суровномаси», Равеннинг прогрессив матрицалари, Г.Ю.Айзенкнинг «Экстраверсия-интроверсия ва нейротизимни урганиш» ва интеллектни урганиш тестлари, Векслер шкалалари ва бошкалардир1.

Россияда шахснинг касбга булган цизициш, лаёкат ва кобилиятларини урганиш хусусиятлари

Россия МДХ давлатлари орасида фан ва технологияларни ривожлантириш буйича етакчи уринда турса-да, у ерда укувчиларнинг лаёкат ва кобилиятларини ташхис килиш масалалари буйича йулга куйилган ишларни Хозирча мукаммал дейиш кийин. Сабаби Россия урта мактабларида касбга йуналтириш ишларини режалаштириш ва уларни амалга оширишда методикаларни танлашни х,ар бир мактаб узи алох,ида х,ал этади2. Яъни бу борада ягона тизим ишлаб чикилмаган. Хозирги кунда укувчиларнинг касбга булган кизикиш, лаёкат ва кобилиятларини урганишда Россия урта мактабларида асосан куйидаги психологик усуллардан фойдаланилмокда:

1 Расулов А.И. Психодиагностика. - Т.: «Мит^ so'z», 2010. -20-б.

2 Дианина Е.В. Российская и зарубежные системы управления профессиональной ориентацией учащейся молодежи: сравнительный анализ. // Журнал «Социодинамика», 2017, № 3. -С. 2.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 5

1-расм. Жамият ривожининг шахс лаёк,ати асосида келиб чик,иши пирамидаси.

1. Ахтниха тести1.

2. «Касбий тайёрлик» методикаси2.

3. Е.Климовнинг дифференциал-диагностик суровномаси3.

4. Голомштокнинг «Кизикишлар картаси»4.

5. Холланднинг модификацияланган тести5.

6. Касбий фаолият мотивацияси (А.А.Реан методикасининг К.Замфир томонидан модификациям6).

7. «Мен истайман, мени кулимдан келади» суровномаси7.

8. Л.Зонди тести8.

1 Пряжников Н.С. Профориентация в школе: игры, упражнения, опросники (8-11 классы). - М.: ВАКО, 2005. -С. 41.

2 Уша жойда, 109-б.

3 Уша жойда, 40-б.

4 Бодров В.А. Психология профессиональной пригодности. Учебное пособие для вузов. - М.: ПЕР СЭ, 2001. -С. 196.

5 Уша жойда, 126-б.

6 Уша жойда, 160-б.

7 Кулганов В.А., Митяева Л.В. Влияние интеллекта и психических защит школьников на выбор профессии. // Журнал «Гуманитарный вектор». Серия: Педагогика, психология, 2014, № 1 (37). -С. 139.

8 Бастракова Н.С. Проблемы детерминации жизненного

пути человека в учении Л.Зонди. / Автореферат дис. кан.

фил. наук. - Екатеринбур, 2004. -С. 24.

9. Йовайши тести9.

10. Теппинг-тест (психомотор курсаткичлар асосида асаб тизими хусусиятларини аник,-лаш)10 .

Шу билан бирга касбга йуллаш учун хизмат килувчи бошка тестлар х,ам берилган. Маса-лан, Шейннинг «Мартаба лангари» («Якорь карьеры») методи11, «Кизикишларнинг тах-миний-диагностик суровномаси»12, «Профиль» методикаси13, Хеннингнинг «Кизикишлар

9 Гиляжева Г.З., Варфоломеева Т.Н. Применение информационно-коммуникационных технологий для профессионального самоопределения учащихся старших классов. // «Новые информационные технологии в образовании». Материалы VIII Международной научно-практической конференции. Российский государственный профессионально-педагогический университет, 2015. -С. 308.

10 Стрельникова И.Ю. Психомоторные качества и успешность учебно-профессиональной деятельности. // Журнал Известия Алтайского государственного университета, 2010, № 3. -С. 64.

11 Терехова Т.А. Проявления карьерных ориентаций у студентов-психологов. // Журнал «Гуманитарный вектор». Серия: Педагогика, психология, 2011, № 1. -С. 122.

12 Шабалина Е.П. Формирование профоориентационно-значимой компетентности будущего специалиста в соответствии с требованиями ФГОС. // «Профессиональная ориентация», 2015, № 2. -С. 29.

13 Резапкина Г.В. Скорая помощь в выбор профессии. Практическое руководство для педагогов и школьных психологов. - М.: «Генезис», 2004. -С. 15.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 5

структураси» методи1, «Коммуникатив ва таш-килотчилик лаёкатлари» тести, «Касбий муло-котнинг йуналтирилган стили» (Тест ориента-ционного стиля профессионального общения) тести, «Шахснинг кадриятлари йуналганлиги» экспериментал методикаси2 хам мавжуд.

Россияда турли урта мактабларда турлича тестларнинг кулланилиши натижасида касбга йуналтириш фаолияти турли даражада намоён булиши мумкин.

АКШда шахснинг касбга булган к,изик,иш, лаёцат ва цобилиятларини урганиш хусусиятлари

Америка Кушма Штатларида «профориентация», яъни «касбга йуналтириш» атамаси мавжуд эмас, бунинг урнига «мартабани ривожлан-тириш» (Career Development) ибораси кулла-нилади. Касб-хунарга йуллаш АКШда яхши тайёрланган мутахассислар томонидан махсус марказларда олиб борилади. Уларнинг ахборот ва услубий таъминотини кудратли, деб бахолаш мумкин. Жумладан, касб-хунарлар хакидаги тулик маълумотлар Мехнат ва ахолини ижти-моий мухофаза килиш вазирлиги томонидан «The Occupational Information Network (O*NET)» (Касб-хунар ахборот тармоFи) деб номланган интернет сахифасида анча мукаммал ишланган3. Мазкур тармокда кизикишлар куйидаги тур-ларга булинган:

1. Реалистик.

2. Тадкикотчилик (изланувчилик).

3. Артистик.

4. Ижтимоий.

5. Тадбиркорлик.

6. Анъанавийлик (маълумот ва тафсилотлар билан ишлаш).

Демак куринадики, мазкур булинма Холланд-нинг касб-хунар коди4 асосида амалга оши-рилган. Тармокдаги кобилиятлар эса машхур Э.Флейшманнинг «Инсон фаолияти таксоно-

1 Шевирдяева К.С. Особенности выявления готовности обучающихся к самоопределению а процессе учебной деятельности. // Журнал «Вестник Пензенского государственного университета», 2015, № 1(9). -С. 83-87.

2 Карелин А.А. Большая энциклопедия психологических тестов. Монография. - М.: «ЭКСМО», 2005. -С. 237.

3 Norman G. Peterson. An Occupational Information System for the 21st Century: The Development of O*NET. American Psychological Association, 1999. -Р. 12.

4 Расулов А.И. Психодиагностика. - Т.: «Mumtoz so'z»,

2010. -125-б.

мияси»5 асосида таснифланган. Ушбу услубга кура инсон кобилиятларининг сони 52 тани ташкил этган.

Scopus, Science Direct, Web of Science ва Google Scolar каби энг ишончли илмий адабиёт-лар ва маколаларнинг базасида жойлашган инг-лиз тилидаги 100 дан ортик адабиётларни тахлил килиш вактида «профессиограмма» ата-масини хам учратмадик. Лекин бу муаммо би-лан «job analys»6, яъни «фаолият тахлили» атамаси остида иш олиб борилишига гувох булдик. Шу билан бирга энг катта профессиограмма O*NET тармоFида акс этишини хам эътироф этиш зарур. Чунки унда АКШда мавжуд булган 1100дан ортик касб-хунар ягона таксономия (2010 йил) асосида тулик ёритилиб берилган. Унда барча касблар буйича ишчининг характе-ристикалари, иш, тажриба талаблари, касбга оид специфик маълумотлар, ишнинг умумий характеристикам, касбий талаблар ва хатто хозирги кундаги мазкур касб доирасида олина-диган ойлик даромад микдори хам акс эттирил-ган. Бу маълумотларнинг барчаси уз вактида янгиланиб, тулдирилиб борилади.

Ёшларни касб-хунарга булган кизикиш, лаёкат ва кобилиятларини урганиш ва касб-хунарга йуллаш максадида АК,Ш олимлари томонидан куплаб психологик усуллар ишлаб чикилган. Бундай усуллар нафакат якка олим-лар, балки бутун бир компанияларда куп сонли мутахассислар иштирокида ишлаб чикилиши яхши йулга куйилган.

Касбга йуллашда хозирги даврда АКШда куйидаги психологик усуллар кенг таркалган хисобланади:

1. Маерс-Бригс (Myers-Briggs) шахс типи индикатори7. Бу усул ривожланган давлатларда яхши таниш булган тест булиб, 93 та саволдан иборат. Мазкур тест 4 та дихотомия буйича (масалан, эктроверсия (Э) ёки интроверсия (И); сезги (С) ёки интуиция (Иц); фикрлаш (Ф) ёки хис этиш (X); ва б.) асосий хусусиятларни 16 хил шахснинг турли типларини акс эттиради. Мазкур

5 Fleishman E.A., Quaintance M.K., Broedling L.A. Taxonomies of human performance: The description of human tasks. - Academic Press, 1984. -P. 112.

6 Maren Franklin. A Gide to Job Analysis. Info-Line Collection Infoline ASTD Series Measurement & evaluation. American Society for Training and Development, 2005. -P. 2.

7 Llewellin A.B., Holt R. The Everything Career Tests Book: 10 Tests to Determine the Right Occupation for You. -Simon and Schuster, 2007. -Р. 224.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 5

тестни юртимизда чоп этилган «Психодиагностика» китобидаги «Социотипларни урганиш методикаси»га жуда ухшашлигини куриш мум-кин. Бирок, унда туртликлар сон куринишида ифода этилган. Масалан, 1357 - «Нозир», 1468 -«Мураббий» ва хоказо1.

2. Кейрси темперамент саралаш тести2. Маз-кур тест шахсларни одатий темперамент турла-рига эмас, балки куйидаги 4 хил «темперамент»га булади: посбон, идеалист, идрокли ва хунар-манд. Саволлар сони 71 тани ташкил этади ва асосан инсонлар узаро кандай мулокотга кири-шиши, уларнинг харакати нимани билдиришини урганади.

3. «Кадриятлар тести» усули3. Бу усул шахс-нинг мотивацияси, касбга нисбатан кадрият-ларини урганади. Мазкур тестни бажариш жараёнида 739 хил касб-хунарни куриб чикиш мумкин.

4. «Катта бешлик»4. Бу тест юртимизда хам мослаштирилган ва стандартлаштирилган. Тест 75 жуфт мулохазалар туFри ва нотуFри, шахс-нинг яхши ёки ёмон хислатларини ифодалашга мослашган булиб, шахснинг киёфасини беш омил асосида урганишга каратилгандир5.

5. Эдвад Стронгнинг «Касб-хунар карта-лари»6. У шахснинг кенг микёсдаги кизикишлари, жумладан, касб-хунарлар, фаолият турлари, буш вактидаги фаолият ва мактабдаги фанларга булган кизикишларини аниклаб беради. Ундан 80 йил мобайнида фойдаланиб келинмокда.

6. «Карьерскоп» усули. Бошка усуллардан фаркли равишда у шахснинг кизикишларини ва лаёкатини аниклашга хизмат килади7.

1 Расулов А.И. Психодиагностика. - Т.: «Mumtoz so'z», 2010. -102-б.

2 Llewellin A.B., Holt R. The Everything Career Tests Book: 10 Tests to Determine the Right Occupation for You. -Simon and Schuster, 2007. -Р. 224.

3 Ball-Rokeach S.J., Rokeach M., Grube J.W. The great American values test. Michigan university: Free Press, 1984. -Р. 190.

4 Llewellin A.B., Holt R. The Everything Career Tests Book: 10 Tests to Determine the Right Occupation for You. -Simon and Schuster, 2007. -Р. 224.

5 Расулов А.И. Психодиагностика. - Т.: «Mumtoz so'z», 2010. -91-б.

6 Llewellin A.B., Holt R. The Everything Career Tests Book: 10 Tests to Determine the Right Occupation for You. -Simon and Schuster, 2007. -Р. 224.

7 Pucel D.J. Beyond Vocational Education: Career Majors,

Tech Prep. Routledge, 2013. -P. 81.

7. «Шахсий потенциални мотивацион бахо-лаш тести (МАРР)»8 71 та саволдан иборат булиб, шахснинг специфик иш фаолиятларига нисбатан мотивациясини аниклайди. Уларда асосан 3 хил фаолият (машинада ишлаш, синфда укитиш ва дам олишни режалаштириш) доира-сида танлов балл куринишида амалга ошири-лади, берилган хар бир руйхатдан 3 таси танлаб олинади. Бу тест шахсга нима килиш ёкиши, ёкмаслиги ва касб-хунарлар руйхатидан унга мосини аниклаб беради.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

8. Холланднинг9 6 хил касб-хунар методи хорижда хали хам машхур. Бизнинг юртимизда хам «Касб типларини аниклаш» номи билан умумий урта мактаб укувчиларини касбга йуллаш фаолиятида ундан кенг фойдаланилади.

9. Флейшманнинг фаолият тахлили усули10. Е.А.Флейшман узи ишлаб чиккан кобилиятлар таксономиясига11 асосланиб 52 хил кобилият, 72 хил малакани бахолаш усулларига таяниб хар бир фаолият юзасидан тест тахлилини келти-ради.

10. Булардан ташкари, лаёкатни урганишга мулжалланган «Умумий лаёкат тест батарея-лари», «Дифференциал лаёкат тестлари»12, ало-хида фанлар буйича (математика, физика ва бошкалар) лаёкатларни урганишга каратилган тестлар хам куп кулланилади.

Куп сонли методикаларнинг мавжудлиги касб-хунар танлашга шайланган шахсни кийин ахволга солмайди, яъни «Кайси методикани танлашим керак?» деган савол уни кийнамайди. Чунки шахснинг касб-хунар танлаши масала-лари билан факат махсус дипломга эга булган мутахассисларгина шуFуллана оладилар. Улар эса уз урнида методикаларни танлашга профессионал нуктаи назардан ёндашадилар.

Санаб утилган психологик усуллар нафакат шахсни касбга йуналтиришда, балки ишчи ва ходимларни муайян фаолият учун саралаш жараёнида хам кенг куламда жиддий ёндашган холда кулланилади.

8 Wood L. Your 24/7 Online Job Search Guide. -John Wiley & Sons, 2002. -P. 63.

9 Llewellin A.B., Holt R. The Everything Career Tests Book: 10 Tests to Determine the Right Occupation for You. -Simon and Schuster, 2007. -Р. 224.

10 Fleishman E.A., Reilly M.E. Fleishman job analysis survey (FJAS). - Management Research Institute, 1995. -P. 15.

11 Fleishman E.A. Fleishman's Taxonomy of Human Abilities. White Paper, 2010. -P.4.

12 Colom R. et al. Working memory is (almost) perfectly predicted by g// Intelligence, 2004. T.32. № 3. -Р.280.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 5

1-жадвал. Буюк Британиянинг касбга йуллаш тизимида кенг к,улланилувчи психологик тестлар1.

Методика номи Урганиш предмети Вак,т, дак,ик,а Саволлар сони

Ватсон-Гласер тести2 Танкидий тафаккур 30 40

Раст тести3 Сонли тафаккур 40 36

Асосий кобилиятларни бахолаш тести4 Вербал, сонли, абстракт тафаккур куникмаси 15 20

Равен тести5 Аклий ва абстракт тафаккур 23 + 28 40+47

Азена тести6 Сонли тафаккур лаёк,ати (кобилияти) 30 21

Буюк Британияда касбга йуллашда цулланилувчи тестлар

Буюк Британияда Джим Барретнинг «Ишонч-ли лаёкат тести» машхурдир. Унинг максади, асосан, шахс интеллектининг умумий куввати ва йуналишларини урганишга каратилгандир. Шу билан бирга 1-жадвалдаги методикалар махсус марказларда кулланилади.

Бундан ташкари, тадбиркорликка оид лаё-катларни урганишга каратилган турли усуллар7 Хам кулланилади.

Касбга йуналтириш фаолияти буйича куриб чикилган дунёнинг илFор тажрибалари ичида хозирги кунда АКШни етакчи деб хисоблаш мумкин. Уларнинг энг катта ютуги касб-хунар, кобилиятлар таксономиясининг яратилганли-гидир. Чунки таксономия уз маъносига кура тартиблаштириш, тизимлаштириш деган маз-мунни англатади. Демак, АКШда хозирги кунда касб-хунарга йуналтириш тизими мукаммал-лашган тизим куринишида иш юритади.

Психология фани доирасидаги ватанимизга етиб келаётган илFор тажрибалар асосан Россия оркали амалга оширилмокда. Яъни ривож-ланган давлатларда бир неча йиллар давомида яратилган хакикий, ишончли психологик тестлар дастлаб рус олимлари томонидан узлаш-

1 Жадвал мак,ола муаллифи томонидан тузилган.

2 Watson G. Watson-Glaser Critical Thinking Appraisal, UK Edition: Practice Test. Psychological Corporation, 2002, -P. 3.

3 Rust J., Golombok S. Modern Psychometrics, Third Edition: The Science of Psychological Assessment. Routledge, 2014. -P. 256.

4 Strand S., Deary I.J., Smith P. Sex differences in cognitive abilities test scores: A UK national picture // British Journal of Educational Psychology. -2006. - T.76. - № 3.-С. 463-480.

5 Watson G. Watson-Glaser Critical Thinking Appraisal, UK Edition: Practice Test. Psychological Corporation, 2002, - P. 3.

6 Papadakis T.N. et al. Psychoeducational Development and Greek Tonal System // Pluralism in psychiatry. 2014. -P.101.

7 Hogan R., Barrett P. Hogan Business Reasoning Inventory

Manual // Tulsa, OK: Hogan Assessment System -2009.

-P. 5.

тирилмокда. Улар рус тилига таржима килиниб, мослаштирилгач, оммалашганидан кейингина бизнинг олимларимиз назарига тушмокда. Сунг айримлари узбек тилига угирилиб, мослашти-рилиб узимизга татбик этилмокда. Орадан эса анча йиллар утиб, бу давр ичида хорижда яна янги усуллар яратилмокда. Мисол учун Э.Флейш-ман томонидан 1995 йил эълон килинган инсон фаолияти таксономияси8 хам, кобилиятлар так-сономияси9 хам нафакат Узбекистон, балки Россия адабиётларида хануз акс этмаган. Вахо-ланки, ушбу таксономияларнинг психология фанидаги ахамияти жуда катта.

Мана шуларни хисобга олган холда, биз мазкур маколамизда АК.Ш ва Буюк Британиянинг тажрибасини ёритишда хакикий инглиз тилидаги адабиёт ва манбаларни, айнан хозирги кунда амалда булган маълумотларни такдим этишни лозим топдик.

Хулоса

АКШда касбга булган кизикиш, лаёкат ва кобилиятларни урганиш борасида ва уларни амалиётга татбик этиш доирасида катта ютук-ларга эришилган. Булар асосан, Э.Флейшман-нинг илмий фаолиятида яратилган инсон фаолияти ва кобилиятлари таксономиясида, касбга йуналтириш ва саралаш тизимининг яхши йулга куйилганлигида ва уларнинг хизматлари-дан интернет оркали фойдаланиш мумкинли-гида куринади. Республикамизда бу масалалар буйича айрим натижалар булса-да, уларни яна-да такомиллаштириш зарур хисобланади. Хо-рижий давлатларнинг диккатга сазовор нати-жалари, тажрибаларини урганиш тараккиётдан ортда колмаслик, давр билан хамнафас булишнинг асосий мезони хисобланади. Мако-ламизнинг асосий максади хам шунга

8 Fleishman E.A., Reilly M.E. Fleishman job analysis survey (FJAS). - Management Research Institute, 1995. -P.15.

9 Fleishman E.A. Fleishman's Taxonomy of Human Abilities. White Paper, 2010. -P.4.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 5

к,аратилган эди. Буни тезрок, амалга ошириш учун эса албатта, даставвал инглиз тилини му-каммал эгаллаш, тегишли хорижий манбалар-нинг пуллик маълумот базаларидан очик фой-даланишни йулга куйиш зарур булади. Зеро,

узбек халкининг яширин кобилиятлари уз тасдиFи, самарали кулланилиши жойини аник ва уз вактида топа олса, юртимизнинг янада ривожланишига сабаб булиши х,ак,ик,атдан йирок, булмайди.

Адабиётлар руйхати:

1. Дианина Е.В. Российская и зарубежные системы управления профессиональной ориентацией учащейся молодежи: сравнительный анализ. // Журнал «Социодина-мика», 2017, № 3. - С. 10-17. URL: http://e-notabene. ru/pr/article_22349.html

2. Пряжников Н.С. Профориентация в школе: игры, упражнения, опросники (8-11 классы). - М.: ВАКО, 2005. -С. 288.

3. Бодров В.А. Психология профессиональной пригодности. Учебное пособие для вузов. - М.: ПЕР СЭ, 2001.

4. Стрельникова И.Ю. Психомоторные качества и успешность учебно-профессиональной деятельности. // Журнал «Известия Алтайского государственного университета», 2010, №3. -С. 64.

5. Кулганов В.А., Митяева Л.В. Влияние интеллекта и психических защит школьников на выбор профессии. // Журнал «Гуманитарный векто». Серия: Педагогика, психология, 2014, № 1 (37). -С. 137-142.

6. Бастракова Н.С. Проблемы детерминации жизненного пути человека в учении Л.Зонди. / Автореферат дис. кан. фил. наук. - Екатеринбург, 2004.

7. Гиляжева Г.З., Варфоломеева Т.Н. Применение информационно-коммуникационных технологий для профессионального самоопределения учащихся старших классов. // «Новые информационные технологии в образовании». Материалы VIII Международной научно-практической конференции. Российский государственный профессионально-педагогический университет. 2015. -С. 306-311.

8. Терехова Т.А. Проявления карьерных ориентаций у студентов-психологов. // Журнал «Гуманитарный вектор». Серия: Педагогика, психология, 2011, № 1. -С. 120126.

9. Шабалина Е.П. Формирование профоориентационно-значимой компетентности будущего специалиста в соответствии с требованиями ФГОС. // «Профессиональная ориентация», 2015, № 2. -С. 27-32.

10. Резапкина Г.В. Скорая помощь в выборе профессии. Практическое руководство для педагогов и школьных психологов. - М.: «Генезис», 2004. -С. 18.

11. Шевирдяева К.С. Особенности выявления готовности обучающихся к самоопределению в процессе учебной деятельности. // Журнал «Вестник Пензенского государственного университета», 2015, № 1(9). -С. 83-87.

12. Карелин А.А. Большая энциклопедия психологических тестов. Монография. 2005. - М.: «ЭКСМО».

13. Расулов А.И. Психодиагностика. - Т.: «Mumtoz so'z», 2010. -153-б.

14. Norman G. Peterson. Occupational Information System for the 21st Century: The Development of O*NET. American Psychological Association, 1999, 336 р.

15. Fleishman E.A., Quaintance M.K., Broedling L.A. Taxonomies of human performance: The description of human tasks. - Academic Press, 1984. 514 p.

16. Maren Franklin. A Gide to Job Analysis. Info-Line Collection Infoline ASTD Series Measurement & evaluation. American Society for Training and Development, 2005. 16 p.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 5

17. Llewellin A.B., Holt R. The Everything Career Tests Book: 10 Tests to Determine the Right Occupation for You. Simon and Schuster, 2007. 224 p.

18. Ball-Rokeach S.J., Rokeach M., Grube J.W. The great American values test. Michigan university: Free Press, 1984. 190 p.

19. Pucel D.J. Beyond Vocational Education: Career Majors, Tech Prep. Routledge, 2013. 192 p.

20. Wood L. Your 24/7 Online Job Search Guide. - John Wiley & Sons, 2002. 288 p.

21. Fleishman E.A., Reilly M.E. Fleishman job analysis survey (FJAS). - Management Research Institute, 1995, -P.15.

22. Fleishman E.A. Fleishman's Taxonomy of Human Abilities. White Paper, 2010. -P.4.

23. Barrett J. Ultimate Aptitude Tests: Assess and Develop Your Potential with Numerical, Verbal and Abstract Tests. Kogan Page Publishers, 2015. 240 p.

24. Watson G. Watson-Glaser Critical Thinking Appraisal, UK Edition: Practice Test. Psychological Corporation, 2002.

25. Rust J., Golombok S. Modern Psychometrics, Third Edition: The Science of Psychological Assessment. Routledge, 2014.

26. Strand S., Deary I.J., Smith P. Sex differences in cognitive abilities test scores: A UK national picture. // British Journal of Educational Psychology, 2006. № 3.

27. Papadakis T.N. et al. Psychoeducational Development and Greek Tonal System. // Pluralism in psychiatry, 2014.

28. Hogan R., Barrett P. Hogan Business Reasoning Inventory Manual. // Tulsa, OK: Hogan Assessment System -2009.

29. http://fikr.uz/tag/Pecny6.nMKa%20TawxMC%20MapKa3M/

3AM0HABMM TAMMM / COBPEMEHHOE OEPA3OBAHME 2018, 5

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.