Научная статья на тему 'ШАХСДА ҲАЁТИЙ СТРАТЕГИЯЛАР ШАКЛЛАНИШИДА ЎЗ-ЎЗИГА БЎЛГАН МУНОСАБАТНИНГ ЎРНИ'

ШАХСДА ҲАЁТИЙ СТРАТЕГИЯЛАР ШАКЛЛАНИШИДА ЎЗ-ЎЗИГА БЎЛГАН МУНОСАБАТНИНГ ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
88
33
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
шахс / ҳаётий стратегия / ўзига баҳо бериш / ўзини ҳурмат қилиш / ўзини қабул қилиш / ўзига эмоционал-қадриятли муносабат / ўзига ишониш / ўзидан қониқиш ҳисси.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Норқўзиев Дониёр Бахтиярович

мазкур мақолада шахс ҳаётий стратегияларни шаклланишида ўз-ўзига бўлган муносабатни ўрни ёритилган. Ўзига баҳо бериш, ўзини ҳурмат қилиш, ўзини қабул қилиш, ўзига эмоционал-қадриятли муносабат, ўзига ишониш, ўзидан қониқиш ҳисси каби тушунчаларнинг психологик жиҳатлари очиб берилган. Илк ўспиринларнинг ўзига бўлган муносабатини эмпирик ўрганиш натижалари келтириб ўтилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ШАХСДА ҲАЁТИЙ СТРАТЕГИЯЛАР ШАКЛЛАНИШИДА ЎЗ-ЎЗИГА БЎЛГАН МУНОСАБАТНИНГ ЎРНИ»

ШАХСДА ^АЁТИЙ СТРАТЕГИЯЛАР ШАКЛЛАНИШИДА УЗ-УЗИГА БУЛГАН МУНОСАБАТНИНГ УРНИ

Нор^узиев Дониёр Бахтиярович,

Ориентал университети Педагогика ва психология кафедраси катта уцитувчиси, PhD.

Аннотация: мазкур мацолада шахс уаётий стратегияларни шаклланишида уз-узига булган муносабатни урни ёритилган. Узига бауо бериш, узини хурмат цилиш, узини цабул цилиш, узига эмоционал-цадриятли муносабат, узига ишониш, узидан цонициш уисси каби тушунчаларнинг психологик жщатлари очиб берилган. Илк успиринларнинг узига булган муносабатини эмпирик урганиш натижалари келтириб утилган.

Таянч иборалар: шахс, уаётий стратегия, узига бауо бериш, узини хурмат цилиш, узини цабул цилиш, узига эмоционал-цадриятли муносабат, узига ишониш, узидан цонициш уисси.

Ab&ract: this article describes the role of self-relation in the formation of life tirategies. Psychological aspects of concepts such as self-evaluation, self-respect, self-acceptance, emotional-valuable attitude towards oneself, self-confidence, self-satisfaction are revealed. The results of the empirical tiudy of the attitude of early adolescents to themselves are presented.

Key words: personality, life tirategy, self-evaluation, self-etieem, self-acceptance, emotional-valuable relationship with oneself, self-confidence, self-satisfaction.

Замонавий психологияда инсоннинг узига булган муносабатини аниклаш буйича умумий бир ёндашув мавжуд эмас. Инсоннинг узига булган муносабатига баFишланган ишларнинг тахлили шуни курсатадики, унинг мазмунини таърифлаш учун кулланиладиган психологик категориялар турличадир. Шу уринда узига бахо бериш, узини хурмат килиш, узини кабул килиш, узига эмоционал-кадриятли муносабат, узига ишониш, узидан коникиш хисси ва бошка тушунчаларни келтириш мумкин. Уларнинг мазмуни установка (Д.Н.Узнадзе), шахсий мазмун (А.Н.Леонтьев), муносабатлар (В.Н.Мясищев), аттитюд (М.Розенберг, Р.Уайли, С.Коперсмит), ижтимоий установка (И.С.Кон, Н.И.Сарджвеладзе), хиссиёт каби категориялар оркали ёритиб берилади.

Аник бир терминологиянинг мавжуд булмагани сабаб куплаб муаллифлар томонидан кулланиладиган атамалар бир-биридан фаркланмайди, балки синонимлар сифатида ишлатилади.

Инсоннинг узига булган муносабати мазмунини очиб берувчи ва купрок ишлатиладиган категорияларни 4 га ажратиш мумкин: "умумий" ёки "глобал узига бахо бериш", "узини хурмат килиш", "уз-узига булган муносабат" ва "узига нисбатан эмоционал-кадриятли муносабат".

Узига умумий бахо бериш атамаси Гарб психологиясида XIX асрнинг 60-йилларидан XX асргача кенг кулланилган, кейинчалик эса узини хурмат килиш

атамаси билан сикиб чикарилган. Россия психологиясида инсоннинг уз-узига булган муносабатини фундаментал жихатдан урганиш А.Н.Леонтьев, С.Л.Рубинштейн, А.Г.Спиркин, Е.В.Шорохова, И.С.Кон хамда И.И.Чесноковадан бошланган. "Уз-узига булган муносабат" атамаси грузиялик психолог Н.И.Сарджвеладзе томонидан киритилган.

Психологияда энг куп кулланиладиган атама бу "Узига глобал бахо беришдир". "Узига бахо бериш" сузи луFавий жихатдан инсоннинг кимгадир нисбатан кадрини белгиловчи муносабатни билдиради. "Узига глобал бахо бериш" психологик тахлил предмети сифатида XIX асрнинг охиридан бошлаб У.Джеймснинг ишлари нашр килингандан бери ишлатилиб келинмокда.

"Уз-узига булган муносабат" шахснинг хусусият сифатида унинг хаётидаги максадлари ва фаолияти, кадриятли йуналишлари билан боFлик, таълимнинг мухим омили булиб хизмат килади. Узига булган муносабат шахс хусусиятларининг бошка томонлари, айникса, ирода билан боFлик. У шахс психологик хусусиятлари яхлит тизимини намоён булиш шакллари, тузилишига таъсир курсатади.

Узини паст даражада хурмат килувчи инсон бу - туликсизлик хиссига эга булган, ташки таъсирларга берилувчан, бошка инсон билан реал муносабатдан узилган кишилардир.

И.Г.Чеснокова узига булган муносабатни узини англаш жараёнларига таъсирини урганиб, инсонлар бошка одамларни бахолаш жараёнида эмоционал омилларга таянишларини таъкидлайди, аммо инсонларнинг узи буни англамайдилар, дейди. Муаллиф томонидан бу борада фанга "узига нисбатан эмоционал-кадриятли муносабат" тушунчаси киритилган.

Узига булган муносабат узини англашнинг аффектив компоненти сифатида шаклланиши 2 даражада амалга ошади. Узига булган эмоционал-кадриятли муносабатнинг 1-даражасида инсон узини бошка одамлар билан солиштиради. 2-даражада узига булган муносабатнинг шаклланиши ички диалог оркали "Мен-мен" чегараси ичида солиштирилади. Узини англашнинг бундай етакчи шакли узини тахлил килиш хисобланади.

Психологияда узига булган муносабатнинг тузилиши борасида иккита бир-бирига карама-карши ёндашув мавжуд. Биринчисида инсоннинг узига булган муносабати бир томонлама тузилган психик тузилма деб каралса, иккинчи ёндашувда мураккаб тузилма деб каралади.

В.В.Столин узига булган муносабатнинг 3 эмоционал курсаткичини ажратади:

1. Симпатия-антипатия.

2. Хурмат-хурматсизлик.

3. Якинлик-бегоналашув.

Бу курсаткичларнинг тузилиши инсоннинг бошка одамларга нисбатан эмоционал-кадриятли муносабатини аниклайди.

Конатив муносабат. Бу компонент уз адресига нисбатан ички харакат ёки шундай харакатларга тайёргарлик сифатида намоён булади. Узига булган муносабатда индивиднинг тавсифномаси акс эттирилади, у биологик, психологик хамда ижтимоий тузилишдан илдиз олади.

Юкоридаги келтирилиб утилган барча ёндашувларни урганган холда В.В.Столин томонидан узига булган муносабатнинг тузилиши борасида оригинал модел таклиф килинган. Унга кура, узига булган муносабатнинг асосида шахсий мен, узининг шахсий сифатлари шахс томонидан узини реализациялаш эхтиёжларини ёритувчи мотивларга нисбатан муносабат ётар экан.

В.В.Столин хамда С.Р.Пантелеевнинг кейинги тадкикотларида юкорида айтилган курсаткичлардан ташкари яна куйидагиларни ажратиш мумкинлиги аникланди: бошкалардан ижобий муносабатни кутиш, узини кабул килиш, узини бошкариш, узини айблаш, узини тушуниш. Бу курсаткичлар уз "Мен"ига нисбатан позитив ёки негатив муносабатда булишга туртки булади. Биз ушбу холатни инобатга олган холда илк успиринларнинг узига булган муносабатини эмпирик урганишга эришдик. Натижалар шундан далолат бермокдаки, касб-хунар коллежи билан академик лицейда таълим олаётган илк успиринларнинг курсаткичлари хаётий стратегиялари билан боFлик мухит бир хил ёш боскичларга, аммо хаётий максадларга эришишга мулжал олишига - бири билимларни чукуррок узлаштириш, иккинчиси эса касб-хунарни эгаллаш оркали бориш йуналиши билан характерланади.

1-жадвал

Успиринларнинг уз -узига булган муносабатини ифодаловчи умумий курсаткичлар

Шкалалар Синалувчилар гурухлари Статистик курсаткичлар Тафовутларнинг статистик ахамияти ^-мезони буйича)

М-уртача арифметик киймат 82-стандарт огиш даражаси

Самимийлик Лицей укувчилари 7,51 1,84 1,357

Коллеж укувчилари 7,22 1,89

Узига ишонч Лицей укувчилари 10,22 2,04 1,009

Коллеж укувчилари 10,22 2,21

Узини бошкариш Лицей укувчилари 9,92 9,90 1,916*

Коллеж укувчилари 8,44 2,18

Узига муносабат Лицей укувчилари 7,08 1,99 -1,176

Коллеж укувчилари 7,33 1,77

Узини бахолаш Лицей укувчилари 8,76 2,43 1,732

Коллеж укувчилари 8,28 2,42

Кабул килиш Лицей укувчилари 8,02 2,28 0,369

Коллеж укувчилари 7,93 2,05

Узига богланиш Лицей укувчилари 6,84 2,04 -0,183

Коллеж укувчилари 6,88 1,89

Ички зиддият Лицей укувчилари 5,66 2,98 -2,409*

Коллеж укувчилари 6,56 3,44

Айбдорлик хисси Лицей укувчилари 4,90 2,18 0,227

Коллеж укувчилари 4,84 2,25

Изох: * р<0,05

Методиканинг биринчи шкаласига кура, илк успиринларнинг "самимийлик" буйича коллеж ва лицей укувчиларида тафовут кузатилмади (7,51 ва 7,22). Ушбу шкала ижтимоий куллаб-куввватлаш мотивациясини, узига танкидий муносабатни, уз-узининг чукур англаб етганлиги, покдил ва очик кунгил инсон эканлигини англатади. Уларнинг натижалари эса инсоннинг уз-узига муносабат танлашини; мураккаб вазиятларда бошкалар билан фаол мулокотга киришишини ва узини психологик химоялашга харакат килишини англатади. Бу борада икки хил таълим мухитидаги илк успиринлар уз-узига муносабатининг ушбу даражаси узаро адекват куриниш олганлиги хос. Бу тадкикот объектларининг ёшга хос хусусиятларини бир хил боскичда эканлиги билан боFликдир.

Олинган натижалар яна узига хос, аммо тафовутга эга булмаган юкори курсаткич "Уз-узига ишонч" (10,22 ва 10,22) шкаласида кузатилди. Шкаланинг натижаси юкори кийматларни акс эттирди. Шахснинг уз-узига булган ишончнинг юкори даражада ифодаланиши, уз "Мен"ининг кучини хис этиши, мулокотда дадиллигини билдиради. Бундай инсонда муваффакиятга интилиш мотивлари етакчилик килади. У узини жуда хурмат килади, уз-узидан рози, узининг иши ва ютукларидан коникади. Узининг компетентли эканини ва купгина хаётий масалаларни мустакил хал этишга кодирлигини хис этади. Максадга эришишда учрайдиган тусикларни бартараф этиш йулларини яхши билади. Муаммоларни хал этишда унчалик кийналмайди ва уларнинг таъсиридан тез кутилади. Методика натижаларига кура илк успиринларнинг ёшига хос хусусиятлари билан боFлик муносабат улар хаётий кадриятларини уша боскичи учун хос булиши мумкин. Шу уринда агар илк успиринларнинг хаётий стратегиялари шаклланишида уз-узига муносабат етуклик даврида, ижтимоий хаётнинг турли боскичларида хам бир хил куриниш олгандагина ижобий бахолаш мумкин. Бу натижалар эса мазкур тадкикотнинг янги бир йуналишига сабаб булмокда.

Коллеж ва лицейда таълим олувчи илк успиринларда уз-узига муносабатнинг хаётий стратегияларни аниклашдаги урнини урганиш буйича утказилган методика натижаларида алохида эътибор каратиш зарур булган жихатлар мавжуд.

Илк успиринларнинг уз-узига муносабатини урганиш буйича катор курсаткичларда тафовутлар деярли кузатилмади: уз-узига муносабат (1,99 ва 1,77); узини бахолаш (2,43 ва 2,42), кабул килиш (0,369), узига боFланиш (6,84 ва 6,88), "айбдорлик хисси" (4,90 ва 4,84).

Илк успиринлар уз-узига муносабатининг умумий курсаткичлари орасида статистик тафовутли холатни акс эттирган икки жихат кузатилди: улардан бири "Уз-узини бошкариш" шкаласи булиб, у шахснинг фаоллиги, эришган натижалари ва ютукларининг асосий манбалари, шахснинг ривожланиш манбалари хакидаги тасаввурни акс эттиради. Шахсий "Мен" ёки ташки шарт-шароитларнинг устунлигини аниклайди. Мазкур шкалага кура, синалувчилар юкори курсаткич боскичидаги (9,92 ва 8,44) кийматга эга булсалар-да, аммо тафовутланиш акс этди (t=-2,409, р<0,05). Юкори курсаткичли холатга кура, илк успиринларнинг курсаткичлари уз шахсий камолотининг асосий манбаи,

1"https://uza.uz/oz/politics/shavkat-mirziyeev-ilm-fan-namoyandalari-bilan-muloqoti". Toshkent-2020y.24-05-2019

ютук ва муваффакиятларининг назоратчиси хисоблаган шахслар учун хос. Бундай инсон уз "Мен"ини бошидан кечиради. "Мен" унинг бутун фаоллигини мувофиклаштиради ва унга йуналиш беради, одамлар билан муносабати ва хулк-атворини шакллантиради, узининг фаолияти хамда теварак-атрофдагилари билан мулокоти жараёнида юзага келадиган окибатларни прогноз килишга имкон беради. У узини ташки таъсирларга каршилик курсатишга, такдири ва вокеалар силсиласига карши туришга кодир эканини хис этади. Бундай инсонлар узининг эмоционал муносабатлари ва кечинмаларини назорат кила оладилар.

Илк успиринлар эмпирик курсаткичларининг яна бир шкаласи буйича тафовут кузатилди. Бу холат "ички зиддият" шкаласида аникланди. "Ички зиддият" шкаласи шахснинг ички зиддиятларини, гумон-шубхаларини, узидан норозилигини, уз-узини тафтиш ва тахлил этиш холатини ифодалайди. Натижалар шундан далолат берадики, касб-хунар коллежи билан академик лицейда таълим олаётган ва касб-хунар урганаётган успиринларнинг курсаткичлари (5,66 ва 6,55; t=-2,409, p<0,05) оралик натижага тенг булди. Унга кура, илк успиринларнинг узига муносабати куйидаги маънога эга: улар вазиятга мослашув даражасига караб, шахснинг узига нисбатан муносабатини белгилашини англатади. Бу тоифадаги шахслар узи учун одатий булган, яъни яхши таниш ёки назарда тутилган шарт-шароитларда узига ижобий муносабатда буладилар, уз фазилатларини эътироф этадилар ва ютукларини юкори бахолашади. Кутилмаган кийинчиликлар, юзага келгантусикларузютуклариниетарличабахолашгаимконбермайди.Демак,илкуспиринлар ички зиддиятлар билан безлик муносабатларда бир хил пс^онада булса-да, тафовутларнинг нисбий характери коллеж укувчилари зиддиятлар шароитида уз имкониятларига нисбатан салбий муносабат билдиришга мойилрок булишини характерламокда.

Тадкикот ишимиз доирасида шахсда хаётий стратегиялар шаклланиши уз-узига булган муносабатлар билан алокадорлигини текширишга харакат килдик. Тажриба натижаларига асосланган холда куйидаги хулосаларни шакллантириш имкониятини беради:

- шахсда уз-узига булган муносабатнинг карор топиши когнитив ва эмоционал компонентларни яккол намоён булганлиги билан тавсифланади;

- илк успиринлик даврида уз-узига булган муносабатлар тизими узини узи бошкариш билан ижобий алокадорликка эга булса, ички зиддиятлар уртасида карама-карши алокадорлик кузатилади;

- тажриба натижаларига кура, уз-узига булган муносабат ва хаётий стратегияларни ривожланиши уртасида ахамиятли боFликлик кайд этилади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР:

1. Немов Р.С. Психология : в 2 т. - Т. 1 / Р.С. Немов. - М.: Просвещение, 1994. - 576 с

2. Чудновский В.Э. Психологические составляющие оптимального смысла жизни // Вопросы психологии. 2003. - №3. - С.3-14

3. Ryan R.M., Sheldon K.M., Kasser T., Deci E.L. All goals are not created equal: An organismic perspective on the nature of goals and their regulation // The psychology of action: Linking cognition and motivation to behavior / eds. by P.M. Gollwitzer, J.A. Bargh. New York: Guilford Press, 199

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.