Научная статья на тему 'ШАХС ФАОЛИЯТИДА МОТИВАЦИЯНИНГ АҲАМИЯТИ'

ШАХС ФАОЛИЯТИДА МОТИВАЦИЯНИНГ АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
775
46
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
таълим / ижтимоий тарбия / тарбия назарияси / педагогика тарихи / ахлоқий тарбия / индивидуал хусусият / халқ педагогикаси / ақлий ривожланиш.

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Акмарал Нисанбаева, Айжамал Чиналиева

Мақолада таълим ва тарбиянинг инсон камолоида тутган ўрни ва роли, Шарқ муафаккирларининг бу борадаги педагогик қарашлари хусусидаги қимматли фикрлари хусусида фикр юритилади. Шунингдек, тарихий мумтоз манбаларда мавжуд ақлий, жисмоний, маънавий, эстетик тарбияга доир қомусий олимларнинг қарашлари тўғрисидаги мумоз мулоазалари ёртилган. Мақолада шахс тарбиясида илммаърифатнинг улкан аҳамиятига алоида урғу берилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ШАХС ФАОЛИЯТИДА МОТИВАЦИЯНИНГ АҲАМИЯТИ»

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 yil 30 noyabr | scientists.uz

ШАХС ФАОЛИЯТИДА МОТИВАЦИЯНИНГ А^АМИЯТИ Акмарал Нисанбаева

ТДПУ, п.ф.н, доценти Айжамал Чиналиева

ТДПУ, укитувчиси https://doi. org/10.5281/zenodo.737349

Аннотация. Мацолада таълим ва тарбиянинг инсон камолоида тутган урни ва роли, Шарц муафаккирларининг бу борадаги педагогик царашлари хусусидаги цимматли фикрлари хусусида фикр юритилади. Шунингдек, тарихий мумтоз манбаларда мавжуд ацлий, жисмоний, маънавий, эстетик тарбияга доир цомусий олимларнинг царашлари тугрисидаги мумоз мулоазалари ёртилган. Мацолада шахс тарбиясида илм-маърифатнинг улкан щамиятига алоида ургу берилган.

Калит сузлар: таълим, ижтимоий тарбия, тарбия назарияси, педагогика тарихи, ахлоций тарбия,индивидуал хусусият, халц педагогикаси, ацлийривожланиш.

Abstract. The article examines the role and place of education and upbringing in human development, the valuable views of Eastern and Western thinkers on pedagogical views on this matter. There are also mummified comments on the views of encyclopedists on mental, physical, spiritual, aesthetic education, which are found in classical historical sources. The article emphasizes the great importance of science and education in the upbringing of the individual.

Key words: education, social education, pedagogical theory, history of pedagogy, moral education, individual character, folk pedagogy, mental development.

Мотивация шахс фаоллиги, хулки ва фаолиятини тартибга солувчи мухим омил сифатида барча инсонларда кизикиш уйготади. Шу маънода мотивация психологияси мехнат объекти булиб инсон турадиган (шифокор, педагог, менежер ва бошкарувчилар каби) социоэкономик тип касб вакиллари учун алохида ахамият касб этади. Аслини олганда, инсон мотивациясни хисобга олмасдан туриб хеч кандай самарали ижтимоий муносабат (шунингдек болалар, усмир ва ёшлар билан боглик булган ижтимоий-педагогик муносабатлар хам) урнатиб булмайди. Объектив равишда инсоннинг бир хил хатти-харакатлари остида умуман турли хил сабаблар ётиши мумкин. Яъни ушбу хатти-харакатларга ундовчи асослар, уларнинг мотивацияси умуман хар хил булиши мумкин.

Лекин аник фактлар ва конуниятларни мухокама килишдан аввал, биздан асосий тушунчага таъриф бериш талаб этилади. Х,озирги замон психологиясида мотив тушунчасини талкин килиш буйича умумий ёндашув булса-да ушбу тушунча таърифи борасида фикрлар уйгунлиги мавжуд эмас. Шу билан биргаликда, айнан "мотив" тушунчасининг узи маълум бир илмий муаммони келтириб чикаради деб айтиш мумкин. Айрим олимлар, жумладан К.К. Платонов мотивга харакатга ундовчи рухий вокеалик деб таъриф берса, бошкалар эса шахснинг хатти-харакати асосида ётувчи англанган сабаб деб карайдилар. Шунингдек, баъзи олимлар мотив деганда инсоннинг онгида акс этиб, уни фаолиятга ундовчи, аник бир талабни кондиришга йуналтирувчи куч сифатида талкин киладилар. Шу билан бир каторда улар мотив сифатида талабнинг узини эмас, балки талаб предметини алохида курсатадилар. (А.Н. Леонтьев).

Мотив - маълум бир талабни кондириш билан боFлик булган шахснинг у ёки бу фаолият тури (муомала, хулк - атвор)га ундовчи ички истагидир.

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 yil 30 noyabr | scientists.uz

Мотив ва "талаб" категорияси уртасидаги алока борасида умумий х,олат куп лолларда мунозарали булмаса хдмки, айрим лолларда бу ерда бир-бирига зид фикрлар мавжуд. Шу маънода бир карашда радикал булиб кабул килинадиган - талабнинг мотив эмаслиги тугрисидаги фикр саналади. Лекин ушбу тезисни очиб бериш давомида, купгина олимлар одатда мотив булиб талаблар эмас, балки объектив фаолият предмети ва вокеаликлари х,исобланиши тугрисидаги фикрни тан олиш кераклигини таъкидлайдилар. Ушбу х,олат энди радикал деб х,исобланмайди. Рус психология мактаблари мотивация назариясига кура мотив тугрисида гап кетганда айнан аник бир талабни кузда тутиш кабул килинган. Демак, "талаб" ва "предмет" категорияларини бир-бирига зид куйиш максадга мувофик эмас. Фаолият психологик концепцияси муаллифи А.Н. Леонтьев фикрига кура, фаолият предмети мотив булиши билан бирга моддий ва идеал булиши мумкин ва энг мух,ими унинг оркасида х,ар доим талаб туради ва шу билан бирга у ёки бу талабга жавоб беради.

Демак, мотив деганда биз маълум бир талабни кондириш билан боглик булган шахснинг у ёки бу фаолият (иш, муомала, феъл-атвор)га ундовчи ички интилишини тушунамиз.

Мотив сифатида идеаллар, шахс манфаатлари, ишонч, ижтимоий курилмалар ва кадриятлар хизмат килади деб кабул киламиз. Шу билан бирга, юкоридаги барча сабаблар оркасида барибир шахснинг турли хил талаблари (хдётий ва биологик талаблардан тортиб то олий ижтимоий талабларгача) туради.

Шахснинг мотивацион доираси - аник бир иерархияга эга булган ва шахснинг йуналганлигини намоён этувчи мустахкам мотивлар мажумуаси. Таникли америкалик психолог А. Маслоу мотивациянинг позитив назариясини ишлаб чикиб, уни яратиш давомида клиник ва тажриба ёрдамида олинган эмпирик маълумотлардан фойдаланган. Маслоунинг фикрига кура, ушбу назария Джемс ва Дьюиларнинг функционалистик анъанасини давом эттириб, уз ичига Вертхаймер ва Гольдштейннинг холизми ва Фрейд, Фромм, Хорни, Райха, Юнгаи Адлерларнинг динамик ёндашувини барча яхши томонларини мужассам этган. Айнан шунинг учун ушбу назария холистик -динамик назария деб х,ам аталади.

1.Узининг мух,имлилигини сезишга булган талаб: салох,иятни амалга ошириш

2.Тан олинишга булган талаб: ахдмият ва компетенция

3.Тегишлилик ва мухдббатга булган талаб: кушилиш ва кабул килиш

4. Хавфсизиликка булган талаб: узок муддатли яшаб колиш ва баркарорлик

5.Физиологик талаблар: очлик, ташналик ва бошкалар.

(Шахснинг талаблари ва уларнинг иерархияси (А. Маслоу).

Муваффакият мотивацияси ва омадсизлик куркуви мотивацияси. олиятга бир хил равишда х,ам муваффакиятга эришиш истаги ва омадсизликдан куркиш туртки булиб хизмат килиши мумкин. Демак, биз мотивациянинг иккита мух,им тип - муваффакият мотивацияси ва омадсизлик куркуви мотивациясига чизгилар чиздик. Муваффакият мотивацияси, шубхдсиз ижобий характерга эга. Бундай мотивацияда инсон хдракати конструктив, ижобий натижаларга эришишга йуналтирилади. Бу ерда шахснинг фаоллиги муваффакиятга эришиш талабига боглик.

Муваффацият мотивацияси. Бундай типга оид шахслар одатда фаол ва ташаббускор булишади. Агар олдиларида тусиклар пайдо булса, уларни енгиб утиш

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 уП 30 поуаЬг | 8с1епй818.И2

йулларини кидирадилар. Фаолият самарадорлиги ва унинг фаоллиги даражаси ташки назоратга боглик булмайди. Максадга эришиш йулида катъийлик билан ажралиб туради. Уз келажакларини узок муддатли даврга режалаштиришга мойилдирлар.

Вазифа жозибадорлиги унинг мушкуллига нисбатан пропорционал равишда ошиб боради. Хусусан, бу юкоридан берилган эмас, балки ихтиёрий вазифалар мисолида намоён булади. "Мажбурий равишда" топширилган вазифани коникарсиз амалга оширилса х,ам унинг жозибаси илгариги даражада сакланиб колади.

Омадсизлик цурцуви мотивацияси. Ташаббус кам курсатадилар. Маъсулиятли вазифадан узларини олиб кочиб, уни рад этишга сабаб кидирадилар. Уз олдиларига асоссиз юкори максадлар куяадилар, уз имкониятларини тугри бах,олай олмайдилар. Бошка х,олатларда, бунга карама - карши равишда куп куч талаб килмайдиган енгил вазифаларни танлайдилар.

Зейгарник эффекти муваффакиятга интилганганларга караганда кам даражада намоён булади. Бундай шахслар омадсизликлари олдида эришилган муваффакиятларини жуда ошириб курсатишга мойил буладилар. Куриниб турибдики бу х,олат орзу-умид назорати эффекти билан боглик булиши мумкин.

Вакт тигизлиги шароитида ва муаммоли характердаги топширикларни бажаришда иш самарадорлиги пасаяди. Максадга эришишда камрок катъийлик билан ажралиб турадилар (лекин бундан истиснолар х,ам булиши мумкин).

Маълум бир топширикни бажаришда омадсизликка учраш, шу топширикнинг жозибадорлигини пасайишига олиб келади. Шу билан бирга ушбу х,олат "мажбурий равишда" топширилгани ёки шу субъектнинг шахсан узи томонидан танланганига боглик булмайди. Вах,оланки, топширик жозибадорлигини микдор нисбати иккинчи х,олатда (узи танлагани) биринчи х,олатга (бошка инсон томонидан топширилган) караганда камрок намоён булиши мумкин.

Муваффакият мотивацияси ва омадсизилик куркуви мотивацияси диагностикаси тугрисида гапирадиган булсак, энг оптимал метод бу кузатиш х,исобланади. Чунки педагогда укувчининг узини тутиши ва ишини турли хил хдётий ва таълим х,олатларида кузатиш имконияти мавжуд булади. Бундан ташкари, у укувчининг шахсияти, фаолияти ва узини тутиши устидаги уз кузатишларини сермулох,азали ва чукур психологик анализ килишга имкон беради.

Профессионал мотивация. Эди профессионал мотивация борасида тухталамиз. Х,озирги тадкикотчиларда укувчилар узлаштириши нафакат табиий кобилиятларга, балки асосан таълим мотивацияси ривожланишига х,ам богликлиги шубхд уйготмаяпти. Ушбу икки омил уртасида мураккаб узаро муносабат тизими мавжуд. Маълум бир шароитларда (хусусан, шахснинг аник бир иш фаолиятига юкори даражадаги кизикишида) компенсатор механизм ишга тушиши мумкин. ^обилият етишмаслиги мотивацион доира (предметга булган кизикиш, танланган касбни англаб етиш ва бошкалар)нинг ривожаланиши билан тулдирилиши натижасида, укувчи/талаба юкори натижаларга эришиши мумкин.

Мослаштириш стратегияси. Укитувчи топширикларини бажаришни истамаслик боланинг «онгли» карори натижаси булиши мумкин. У фаолиятсизликка чукади, «х,аёл суради» ёки бошкаларнинг гашига тегиши мумкин булган бирор нима билан шугулланишга уринади.

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 уП 30 поуаЬг | 8о1епй818.и2

Ишлаб чикилган аралашув-хамкорлик укитувчи таълимни укувчи потенциалига мослаштириши, унинг идроки ва мотивацияси холатини олдиндан кура билиш мумкинлиги хакидаги фаразга асосланади. Х,амкорлик укитувчига кечаётган ходисаларга укувчи нуктаи назаридан караш ва уз тавсияларини мослаштириш имконини беради. Бу укувчини хакикий куллаб - кувватлаш булади. Айни пайтда бундай ёндашув укувчи фаоллиги ва диккатини оширса, укитувчилар буни узларининг хизмати, деб билишлари мумкин булади. Шу тарика улар узларини янада компотент хис эта бошлайдилар, бу эса янада такомиллашувга кумаклашади. Бу каби таълим мазмуни диалогдан иборат: биргаликдаги танлов, гамхурлик ва ишончнинг тасдиги, хар кимнинг эркинлиги - бола ривожланиши учун, катталар учун хам айнан шу зарур. Албатта, бу методикада алохида топширик ва хулкни ташкаридан узгариши билан чекланмайди. Асосий максад укувчи фаоллиги, мустакиллиги, уз кучига ишончини тарбиялаш, таълим жараёнида шахснинг асосий психологик эхтиёжларини кондириш.

Методика олти-ун икки ёшли укувчилар билан ишлашда синаб курилган. У хар бир укувчи мустакил ишлаган дарсда кулланилган ва укитувчи хамда ишлашни «хохламаган» укувчи орасидаги киска муддатли мулокот давомида ижобий натижаларни таъминлаган:

1. Укитувчи укувчига узининг мулокот учун очиклигини курсатади (узаро муносабатларнинг таркибий кисми).

2. Укитувчи укувчи билдирган билимлар «кисмини» тасдиклайди (компотентликнинг таркибий кисми).

3. Укитувчи укувчини фаоллик ва узига ишончга даъват этади (мустакилликнинг таркибий кисми).

Бу укитувчининг одатдаги авторитарлигидан, кайтиш демак. Укувчи сухбатда фаол катнашади. Уз таклифларини беради. Узгариш диалог услубида намоён булади:

- Укитувчи катъий фикрлар ва икки ёклама саволлардан четланади, йуналтирувчи ва истикболли саволлар беради, укувчи айтгани ва сураганига фаол реакция курсатади (акс алока).

- Укитувчи шошмайди, болага акс реакция саволлар, таклифлар учун имкон беради, харакатларни мувофиклаштиришга уринади. Диалог узаро макбул мавзуларга курилади:

- топширикнинг бажарилиши кутилганлиги;

- зарур вакт ва саъй-харакатлар сарфи хакида таклиф;

- укувчининг таклифлари, режалари (мустакил топшириклари);

- натижани бахолаш мезонлаш;

- натижани эришиш йулларини белгилаш;

Намунавий угитлар, укувчини рагбатловчи компонентлардан иборат булган куйидаги тавсиялар руйхатини таклифлар сифатида куллаш мумкин:

- топширик ва ургатувчи натижалар хакида ахборот мавжудлиги;

- топширикни аниклаштириш;

- зарурий дастлабки билимлар мавжудлиги;

- укувчи томонидан зарурий тайёргарлик ва саъй-харакатлар кутилиши;

- муаммони хал этиш усулларига оид билимлар мавжудлиги;

- укувчини топширикни ва ечиш усулини шакллантиришга даъват этиш;

- укувчини натижани бахолаш мезони, ечимининг танланган йули ва бажариш учун зарур вактни белгилашга даъват этиш.

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 уП 30 поуаЬг | 8с1епй818.И2

Топширикни бажаргач, укувчи узини, натижасини мустакил бахолайди.

Сухбат укувчи топширикнинг бажариладиганлигини зарур вактни хис этишга оид саволдан бошланиб, кейин таклиф этилган мавзулар мухокамаси давом эттирилади. Укитувчи дархол укувчи топширик билан боглик материалдан нотугри фойдаланаётганини аниклаши мумкин. Бу холда укитувчи аввалги мавзуларни такрорлаши ва топширикни буткул-узгартириши лозим.

Руй бераётган ходисанинг асосий мазмуни шундаки, укувчи укитувчи саволлари оркали нихоят нимани урганаётганини англаб етади.

Бошкача айтганда, укувчи ва укитувчилар натижа эмас, балки жараёнга бериладилар. Натижа автоматик тарзда эришилади, агар жараён тугри ташкил этилса.

Куп холларда укитувчилар кутаринкилик билан ишга киришадилар, куплаб «хато»га йул куйиб, тезда интенсив ва узок муддатли консультация, куллаб-кувватлаш зарурлиги хдкида хулосага келадилар. Укитувчиларга касбий нуктаи назарини узгартириш анча кийин:

Болаларни ташаббускорликка ундаш, курсатмалар бермаслик, шошилинч хулоса чикармаслик, бахо ва фикрни аввало укувчи ихтиёрида колдириш, муваффакият ва муваффакиятсизлик сабабини бирга изласин.

Куплаб укитувчилар уз кутаринкилигига карамай, дастлаб омадсизликка учрайди. Бирок нима булганида хам улар укувчилар узини турлича тутиши мумкинлигини курадилар. Купинча тажриба утказилганидан сунг «тамоман бошка бола» хакида гап бошланади. Афтидан тажриба педагогларни бойитди. Куп холларда укитувчилар уз видео ёзувлари, танкидий бахолангич, дарсни ташкил этиш услубини узгартирдилар.

Дастурнинг пунктуал (аник) бажаришини куп хам хавотирга солмайди, асосийси, укитувчилар уз тасаввурларини танкидий нуктаи назардан кайта куриб чикишлари, муваффакиятга эриша олмайдиган болалар билан бошкача ишлай бошлайдилар. Купгина укитувчилар узларини укувчи муаммоларининг бир кисми деб хисоблашга тайёр ва буни узгартиришни исташади.

Таълимда «диалог» тамойили, аввал айтилганидек, укувчи ва укитувчи уртасидаги сифат жихатидан тамоман узгача муносабатларни кузда тутади. Мазкур методика истикболида укувчи фаол, мустакил, узига ишонган, укув дастурини яратиш ва таълим жараёниии бошкариш иштирокчисига айланади. Укитувчи эса болалар эхтиёжлари хдкида туларок тасаввур хосил килиб, воситачи ролини бажаради. Шу сабаб таълим стандартлаштирилиши мумкин эмас, унинг стандарт натижаларини олдиндан айтиш мумкин булмагани каби. Нима килиш мумкин ва укитувчининг касбий бурчи нимада? Укувчилар потенциали ривожланиши мумкин булган шароитларни яратишда!!!

1. Болани тулик кабул килиш, яъни унинг хиссиётлари, кечинмалари, истакларини кабул килиш. Болаларга хос (кичик) муаммолар булмайди. Кечинмалар, куюниш борасида болалар хиссиётлари катталарникидан сира колишмайди. Устига устак ёш хусусиятлари: импульсивлик, шахсий тажриба етишмаслиги, ирода заифлиги, хиссиётлар аклдан устун келиши сабабли бола кечинмалари алохида кескинлик касб этади ва унинг кейинги такдирига катта таъсир утказади. Шу боис укитувчи болани тушуниши ва кабул килишини курсата олмоги керак. Бу укитувчи боланинг хатти-харакатларини бахам куради, дегани эмас. ^абул килиш - маъкуллаш эмас.

xalqaro ilmiy-amaliy anjumani

2022 yil 30 noyabr | scientists.uz

2. Танлаш эркинлиги. Укитувчи бор хакикат ё елгон билан маълум натижа учун интилмаслиги керак «Максад воситаларни ёклайди!» деган шиор таълим сохаси учун мутлако тугри келмайди. Укитувчи хеч махал болани зурлаш, бир-нимани тан олишга мажбур килмаслиги лозим. Х,ар кандай тазйикка йул куйилмайди. Укитувчи боланинг уз карорига, хатто у педагог нуктаи назаридан нотугри булса хам, хакли эканини ёдда тутиши зарур.

REFERENCES

1. Каримов И. Тарихий хотирасиз келажак йук. Тарихчи олим ва журналистлар билан сухбат. - Биз келажагимизни уз кулимиз билан курамиз. Т.7.- Тошкент, «Узбекистон», 1999, 149-бет.

2. Белинский В.Г. Адабий орзулар, - Тошкент-1977, 90-бет

3. Х,Домидий. Кухна Шарк даргалари. Бадиий-илмий лавхалар. - Т.: Шарк,1999,

28-бет.

4. Форобий. Афлотун конунлари мохияти.- // Фозил одамлар шахри. Т.: Халк мероси нашриёти, 1993,23-бет.

5. Форобий. Фозил шахар одамлари карашлари.- // Фозил одамлар шахри. Т.: Халк мероси нашриёти, 1993, 159-160-бетлар.

6. Абу Али ибн Сино. Шеърлар ва тиббий достон. Тузувчи Абдусодик Ирисов. -Тошкент, 1981,51-бет.

7. Абу Али ибн Сино. Тиб конунлари. Уч жилдлик сайланма. 1 жилд. Тошкент, Абдулла ^одирий номидаги халк мероси нашриёти, 1994 йил, 90-бет.

8. Кошгарий Махмуд. Туркий сузлар девони (Девону лугот ит-турк ). Уч томлик, I том, Таржимон ва нашрга тайёрловчи С.М.Муталлибов, - Тошкент, Фан, 1960,44-45-бетлар

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.