CC BY
16Сведения об авторах:
Якубшоев Афруз Хубоншоевич - старший преподаватель кафедры истории и межкультурний коммуникации Таджикского государственного института языков имени Сотима Улугзода, Адрес: Республика Таджикистан, 734019, г.Душанбе ул. Мухаммадиев, 17/6. Тел: (+992) 934523834. E-mail: [email protected]
About the author:
Yaqubshoev Afruz Khubonshyevech - senior lecterer of History and Intercultural communication of the Tajik state institute of Languages name Sotim Ulughzoda. Address: Republic of Tajikistan, 734019 Dushanbe 17/6 Muhammadiev str., phone: (+992) 934523834, E-mail: afruz. [email protected].
«ШОХДОМА»-И ФИРДАВСЙ ИНЪИКОСКУНАНДАИ АНЪАЩОИ ДИПЛОМАТИЯИ ДАВЛАТЙ
Мамадкулова Р.О.
Донишкадаи кущ-металлургии Тоцикистон
Фирдавсй на танхо дар байни ахли илму адаб ва шогирдону ихлосмандони осораш, балки дар назди хокимону волиён ва давлатдорони давру замонаш низ шухрат ва эътибору обруи зиёд дошт.
Шоиру нависандагони маъруф ва алокамандони шеъру шоирй аз саросари Мовароуннахру Туркистон, Ироку Озарбойчон ва Эрону Туркия таълифоташонро ба Фирдавсй барои маслихат ба сухбаташ мешитофтанд ва аз у сабак мегирифтанд. Завки бадей, донишу тачриба ва хунару махорати Фирдавсй дар арзёбии осори адабй ва масъалахои илму ирфони гузаштаву муосир махаки боэътимоду раднопазир ба шумор мерафт. Аз ин чост, ки уро бехтарин мутафаккири замонаш медонистанд.[1,2]
Дар шароити хозира, ки ба огози рохандозии муносибатхои дипломатии Чумхурии Точикистон бо кишвархои хоричй хамагй 20 сол пур мешавад, ривоч додани пажухишхо дар самти равшанй андохтан ба таърихи дипломатияи точик, муносибатхои давлатдорихои точикон бо олами беруна, роху равиш, усулу анъанахои дипломатии гузаштагон барои пешрафти сиёсати хоричии кишвар ва такмил додани пойгохи назариявии он аз ахамият холй нест. Яке аз сарчашмахои мухими омузиши таърихи дипломатияи точик асархои бадеие мебошанд, ки тайи солхои зиёд дар баробари дигар масъалахо ин мавзуъро низ дар бар гирифтаанд. Ин асархо пеш аз хама барои омузиши расму анъанахо ва тадбиру икдомхои дипломатй хизмати арзандае карда метавонанд. Дар миёни чунин сарчашмахо «Шохнома»-и Абулкосим Фирдавсй (934-1020) яке аз намунахои бехтарин аст. Дар ин асар, ки ба давлатдории чандин сулолаи ориёинажод (чи ривоятй ва чи таърихй) бахшида шудааст, муносибатхои байни кишвархо дар холатхои гуногун - хамкорй, сулх, чанг, чустани иттифокчй бар зидди давлати сеюм, мукотибаи давлатдорон, фиристодани сафир, пазироии мехмонони хоричй, оростани гуфтушунид ва дигар роху усулхои тадбирхои дипломатй кисми чудонопазири инъикоси вокеахоба шумор мераванд.[2, с.236]
Мазмуни «Шохкитоб»-и назм (ибораи И. Брагинский) шаходати равшани он аст, ки Фирдавсй донандаи хуби анъанахои дарбори шохон буд ва ин аз аввал то ба охири шохасар ба мушохида мерасад. Аз ин лихоз, ба пуррагй фаро гирифтани ин мавзуъ дар «Шохнома» эчоди асари алохидаеро такозо дорад.
Дар «Шохнома» ойинхои давлатдорй - тартиби кори даргохи шох, тахтнишинй, точгузорй, оростани лашкар, набардхо такрор ба такрор тасвир гардида, дар баробари ин муаллиф ё аз забони кахрамононаш ё дар сифати онхо давлатдории одилона ва бо-хирадонаро авло медонад. Масалан, дар гуфтушуниди Хусрави Парвиз бо Бахроми Чубина омадааст: Тавонгар кунам марди дарвешро, Парогандаву мардуми хешро. Х,ама хорсонхо кунам чун бихишт, Пур аз мардуму чорпоёну кишт. Дар достонхо гох-гох мавкеи худи муаллиф низ хеле равшану барчаста эхсос мешавад.
Фирдавсй хохони он аст, ки кори чахон, мyносибати миёни давлатхо бо некй ва дар такя бахирад пеш равад. У инро солорона ва чун давлатмарде мегyяд, ки дар халлу фасли мушкилоти чахонй харфи y ратман ба эътибор гирифта мешавад, намояндагии y аз давлатдорихое эхсос мешавад, ки за- моне такдири чахонро хал мекарданд. Ин мавкеъ дар мисрахои зерин хеле нишонрас омадааст:
Бж, то цa^онpо ба бад нaспapeм, Ба кушыш %ама дaстu некй бapeм.
Дар бобати муносибат кардан бо кишвархои дигар низ муаллиф аз хираду андеша кор гирифтан, аз амали сулхчуёна оFоз кардани хар гуна амалро авло медонад. Ба андешаи y дар умури давлатдорй такя кардан ба аклу хирад, дурандешию тахаммул, рох надодан ба тезиву тундй ва саросемагй шартхои мухими пойдории давлат ба хисоб мераванд. Фирдавсй мегyяд: Х^ад бояд aндap capu шa^puёp, Ku тeзuву тундй наояд ба Kop[3, с.342].
Дар мисоли шохони номдору муктадир муаллиф ба шеваи муносибати онхо бо шахсони хирадпеша, чалб кардани онхо ба умури давлатдорй ахамияти хоса додааст.
Дар замони Фирдавсй фиристода (сафир) шахсе буд, ки супоришхои алохидаи рохбари давлаташро, аз кабили расондани нома ва дар холатхои чудогона тухфахо ба шохи кишвари дигар, мухокимаи масъалахои гуногун бо он чониб, чамъ овардани хама гуна ахбор дар бораи кишвари сафаркардааш ва Fайра ба ичро мерасонд. Аз ин ру, талаботи шоир нисбати фиристода дар ду мисраи y бисёр бамаврид ва мувофик тасвир ёфтааст ва имруз низ кимати ин суханхо кам нагаштааст:
Фщжтода бояд ku доно бувад, Ба гуфтан дaлepу тавоно бувад.
Бо дарназардошти он, ки фиристода масъулияти бузургеро бар душ дорад, Фирдавсй дар хама холатхо ба шахсияти y, зиракию пухтагй, махорати кордонй ва суханварияш ахамияти махсус медихад.
Масалан, дар достони «Подшохии Хусрави Парвиз» кисмати «Нома фиристодани Хусрави Парвиз ба кайсари Рум» Хусрав хангоми фиристодани намояндагони худ Густахм, Болуй, Андиён, Харроди Барзин ва Шопур ба назди кайсари Рум ба онхо дар бораи сафари дарпешистода, чи тавр чараён додани гуфтушунидхо, тарики навиштани нома дастурхои чолибе додааст. Аз чумла: Аз ин шорсон назди кайсар шавед, Бигуеду гуфтори y бишнавед. Хирадманд бошеду равшанравон, Ниюшандаву чарбу ширинзабон. Гар эдун, ки кайсар ба майдон шавад, Камон хохаду гар ба чавгон шавад. Бикушед бо марди кайсарпараст, Бад-ин то шуморо наёяд шикаст.
Шох ба яке аз намояндагонаш Болуй чунин маслихат медихад:
Ба Болуй гуфт: «Ончu цaücap 3u ман, Кушояд забон бap capu анцуман.
Сипас миёни сафорати Хусрави Парвиз ва сарвари Рум мулокот барпо мешавад, ^айсар номаи чавобй менависад ва боз Хусрав сафораташро мефиристад. Ва ин гуфтушунидхо чанд маротиба тавассути фиристодахо чараён гирифта, окибат ба манфиати Хусрави Парвиз анчом меёбанд. Дар номае, ки кайсар ба Хусрав навиштааст, фиристодахои уро бахои баланд медихад:
Чунш гуфт, к-<тн зepдacтонu шо%, Сазад, гap бapоpaнд гapдaн ба мо%.[343]
Дар киссаи дигар Хусрав хангоми фиристодани Харроди Барзин ба назди Хокони Чин ба y мегуяд:
Ба Эpону н^он ту донотоpй, Хамон бap забон ту тaвонотapй.
Яъне, махз донишмандй ва санъати суханвариашро ба назар гирифта, уро чун сафири худ барои халли масъалаи чиддие - тарафи худ кашидани Хокони Чин дар мубориза бар зидди Бахроми Чубина мефиристад. [4,45]Дар боргохи Хокони Чин уро хуб кабул ме- кунанд, лекин ба пешниходи y розй намешаванд. Сафир аз ин рухафтода нашуда, дар дарбори хокон иттилои зиёде чамъ мекунад. Маълум шуд, ки Бахроми Чубина домоди хокон аст ва сафир барои халли масъала рохи дигаре пайдо кард. У пиртуркеро бо номи ^улун барои куштани Бахром фиристод. ^улун мувофики дастури сафир бо бахонаи он ки гуё паЙFOме аз духтари хокон оварда бошад, назди Бахром даромада, дар мулокоти як ба як уро ба катл мерасонад.
Х,амин тарик, сафир кореро ичро кард, ки шох хамрохи лашкараш дар халли он душворй мекашид. Дар достони «Подшохии Сосониён», кисмати «Тадбир сохтани Aрдашер дар кори подшохй» дар бобати интихоби сафир Фирдавсй менависад:
Фиристодае баргузиди дабир, Хирадманду бодонишу ёдгир.
Паёме бидоди ба оину чарб, Бад-он, ки набошад ба бедод %арб.
Фиристода рафти бари душманаш, Ки бишноxтй рози пиро%анаш.[3, с.342] ^абули фиристодаи давлати хоричй низ тартиби хоси худро дошт. Дар достони «Подшохии Сосониён», кисмати «Тадбир сохтани Aрдашер дар кори подшохй» омадан ва пазироии фиристода чунин тасвир ёфтааст:
Зи %ар цо, ки омад фиристодае, Зи турку зи руми, гар озодае. Аз у марзбон огащ дошти, Чунин кор^о xор нагзошти.
Тавре аз ин порча бармеояд, фиристодаро чун намояндаи хоси рохбари давлати хоричй бо тартиби махсус пешвоз мегирифтанд, рохбаладй мекарданд, шохи кишвар дар хузури ходимони давлатй кабулаш менамуд ва бо y сухбат меорост, баъдан зиёфат медод, уро хамрохаш ба шикор мебурд, тухфахо дода, гусел менамуд.[2,96] Бояд зикр кард, ки дар аксари холатхо ин тартиб риоя мешуд. Х,атто дар замони бад будани муносибатхо бо киш-варе, ки сафир фиристодааст, намояндаашро бо иззату икром кабулу гусел менамуданд. Хуб кабул накардани сафир маънои пешниход кардан ва ё эълони чангро дошт.
Мувофики «Шохнома» мукотибаи дипломатй (нома) миёни шохон талабот ё «ойин»-и худро дошт, ки онро Фирдавсй хатто «хати хусравй» низ ном бурдааст:
Яке нома бинвишт бар па^лавй, Бар ойини шо^он xати xусравй. Имруз мукотибаи маъмулии дипломатй (пеш аз хама, ёддошти шифохй ё шахсй) колабу талаботи муайян дорад, ки онхоро дар кишвархои гуногуни олам ба эътибор мегиранд. Ин коидаву талабот пеш аз хама бо изхори эхтиром, забони нарму фахмо ва назардошти назокатхои дигари муошират иншо кардани нома вобаста мебошанд. Дар «Шохнома» назокати навиштани нома баназар гирифта шудааст. Масалан, дар достони зикршуда Хусрави Парвиз дар бораи навиштани нома чунин маслихат медихад:
Ба цайсар яке нома бояд набишт, Чу xуршeди тобон ба xуррам бщишт. Суxащои куто^у маъни басе, Ки он ёд гирад дили %ар касе.
Ки наздики у файласуфон буванд, Бад-он куш то ёфае нашаванд. Хаме достонро суxан парваранд, Набояд, ки бар нома айб оваранд. Тарзе аз «Шохнома» бармеояд, матни номахо дар мачмуъ бо чунин тартиб иншо мегардид. Aввалан, васфу ситоиши Худованд, баъдан суханони нек дар бораи гузаштагони шохе, ки нома ба унвонаш навишта мешавад, сипас ситоиши худи y ва баъд аз ин ибрози максад. Дар охир нома боз бо суханони хамду сано ба он чониб хотима меёбад. Дар номахои эътирозй ё омехта бо тахдид низ, ки шояд аз пушти онхо чанг OFOЗ меёфт, хамчунин аз ин назокат холй набуданд. Ин чо мисол овардани порчае аз OFOЗи номаи Aрчосп ба Гуштосп муште аз хирвор аст:
Яке нома бинвишт xубу %ужир, Суи номвар xусрави динпазир. Наxустин ба номи xудои ца^он, Шиносандаи ошкору нщон[3, с.343]. Дар давоми нома Aрчосп дар бораи кеши худро иваз карда- ни Гуштосп сухан ронда, уро даъват мекунад, ки аз ин рохаш баргардад ва тадричан ба вокуниш мегузарад. Оханги мактуб чунон шадид буд, ки дар холати напазируфтани талаби пеш- гузошта эълони чангро дошт. Ч,ониби мукобил чунин мактуби тахкиромезро чун эълони чанг кабул карда, бо чунин шева по- сух фиристод. Дар натича чанги тулоние ба вукуъ паваст, ки дар давоми он харду чониб талафоти зиёде доданд, худи Aрчосп ба дасти Исфандиёр ба халокат расид.
Тарзе дар боло зикр рафт, дар «Шохнома»-и Фирдавсй аз аввал то охир дар бораи роххои пиёда кардани сиёсати хоричй ва анъанахои дипломатй маълумоти зиёде ба даст овардан мум- кин аст. Aлбатта, «Шохнома» пеш аз хама асари бадеист, ва мантикан, мувофикат кардани достону киссахои он бо вокеахои таърихй мавзуи дигар аст. Лекин дар бобати тартибу анъанахои дипломатие, ки дар боло зикрашон рафт, гуфтан чоиз аст, ки онхо дар амал руи кор буданд ва мавриди истифодаи васеъ карор доштанд.
АДАБИЁТ
1. Суханронии Президенти Ч,умх,урии Точикистон Эмомалй Рах,мон дар вохурй бо зиёиёни кишвар аз 20.03.2014 -17 с.
2. Гафуров Б.Е. Точикон: Таърихи кадимтарин, кадим ва асрх,ои миёна. - Душанбе; Ирфон, 1983. - Чилди 1. - 702с. - Чилди 2. - 701с.
3. Шох,нома» А.Фирдавсй.Д.1985 . Ирфон.-504 с.
4. Сотиволдиев Р.Ш. Афкори сиёсй ва х,укукй. Китоби дарсй барои донишчуёни факултети х,укукшиносй. - Душанбе, 2009. - 492 с.
«ШАХНАМЕ» ФИРДОУСИ КАК ОТРАЖЕНИЕ ТРАДИЦИЙ ГОСУДАРСТВЕННОЙ ДИПЛОМАТИИ
Статья посвящена анализу и рассмотрению идей великого таджикско- персидского и восточного мусульманства Фирдоуси в отношении традиций таджикской дипломатии. Фирдоуси в своей произведений подчёркиваль ответственность роль послов которий во всех случаях зависть от его личности как таких качеств мудрость професиальность.
Автором проанализировано роль произведения Фирдоувси, для становление дипломатических отношений в современном мире и развитие дипломатических отношений суверенного Таджикистана. В течение 30 лет после приобретения независимости, который имеет актуальность для изучения истории развития дипломатических отношений. В данном исследование проанализировано структура государственного строя, порядок управления государство, порядок реализации польномочия апарата правителья, порядок иногурации и действие армии и т.д.
Ключвые слова: Шахнаме, дипломатия, государственное управление, учение таджикского народа, государственные отношение, обычаи, этика правителя, посол государства, внутренняя политика государства, внешняя политика государтсва.
FIRDOUSI'S «SHAHNAMEH» AS A REFLECTION OF THE STATE DIPLOMACY TRADITIONS
Article is devoted to the analysis and consideration of the great Tajik - Persian and Eastern Muslim Firdousi ideas in relation to the Tajik diplomacy traditions. The article is devoted to the analysis and consideration of the ideas of the great Tajik-Persian and Eastern Islam Ferdowsi in relation to the traditions of Tajik diplomacy. In his works, Ferdowsi emphasized the responsibility of the role of ambassadors in all cases, envy on his personality as such qualities, wisdom and professionalism.
The author analyzes the role of Ferdowsi's work for the formation of diplomatic relations in the modern world and the development of diplomatic relations of sovereign Tajikistan. Within 30 years after gaining independence, which is relevant for studying the history of the development of diplomatic relations. This study analyzes the structure of the state system, the order of government, the order of exercising the powers of the apparatus of the ruler, the order of inoguration and the action of the army, etc.
Keywords: Shahname, diplomacy, public administration, Tajik people doctrine, state attitudes, customs, ethics of the ruler, state Ambassador, internal policy of the state, state foreign policy.
Сведение об авторе:
Мамадкулова Рано Олимовна - Ассистент кафедры гуманитарных и социальных наук Таджикский горно-металлургический институт E-mail: nehannehan @mail.ru; Тел (+992) 927060085
About the autor:
Mamadkulova Rano Olimovna - Assistant to the Department of Humanities and Social Sciences Tajik Mining and Metallurgical Institute E - mail: nehan [email protected]; Tel (+992) 927060085
