CC BY
44NEW DOCUMENTS ON THE HISTORY OF THE KARATEGIN AND DARVAZ BEKSTY IN THE LATE XIX - BEGINNING OF THE XX CENTURY
The history of the Karategin and Darvaz beks has long attracted the attention of scientists. Special studies are devoted to the history of these beks, but many unbaptized questions remain. The newly identified documentary sources allow us to determine the topical issues of the history of these beks -data on the number of the population, the conquest of Karategin by the Bukhara troops, the attitude of the Turkestan Governor-General to these conquests, the control system of the beks.
The article reveals the administrative and political administrative and political structure of the Karategin and Darvaz beks of Eastern Bukhara, the history of the peasantry, peasant economy, the conditions of its existence, various forms and categories of feudal land tenure: state lands, mulk lands, waqf lands, the policy of the rulers of Karategin and Darvaz in matters offeudal land tenure, issues of taxation of the peasantry at the end of the 19th centuries, the history of taxation and the tax system, collection of zakot (tax from the slope), land tax - haraj, feudal rent and labor obligations of the peasantry, the amount of taxes, the severity of state taxation, their evolution, forms and methods exploitation of the laboring peasantry. Otkhodnichesva to Fergana and other areas of the Turkestan General Government
Key words: Karategin, Tashkent, Kokand, Bukhara, documentary sources, vassal, conquests, lieutenant general, kushbegi, emir, kishlak kazis, alamon, tankhoatolics, kharaj, political agent, dudi taxes, khonashumor, ishan.
Сведения об авторе:
Кушматов А., доктор исторических наук, профессор Таджикского национального университета Адрес 734025, Таджикистан, г. Душанбе, пр. Рудаки 17. тел: (+992) 919666917.
About the author:
Kushmatov A., Doctor of Historical Sciences, Professor of the Tajik National University Address 734025, Tajikistan, Dushanbe, Rudaki Ave. 17. tel: (+992) 919666917.
УДК: 930.22(575.3:549) ИНЪИКОСИ ДИПЛОМАТИЯИ ТОЧИК ДАР САРЧАШМА^ОИ ТАЪРИХИ
Мирзоев Н.М., Мирзоев X Т.
Донишгохц миллии Тоцикистон
Агарчй истилохи «дипломатия», тавре ки маълум аст, бори аввал соли 1645 дар Британияи Кабир истифода шуда буд, дипломатияи точик таърихи хеле кадимтар аз онро дорад. Бо назардошти он ки пайдоиши дипломатия ба пайдоиши давлату давлатдорй вобастагй дорад ва таърихшиносон пайдоиши нахустин давлатхоро дар сарзамини мо, яъне дар Эронзамин ба асрхои IX-VII пеш аз милод нисбат медиханд [2, c.74], метавон гуфт, ки дипломатияи точик таърихи беш аз 3000 соларо сохиб мебошад. ^адимй будани дипломатия дар кишвархои шаркй падидаи эътироф гардидааст. Бино ба навиштаи В.И. Попов, муаллифи китоби пурарзиши «Дипломатияи муосир. Назария ва амалия», 3,5 хазор сол пеш аз ин дар Миср шартномахои байналмилалиро бо мутобикати комил ба меъёрхои хунари дипломатии наздик ба замони мо ба имзо мерасонидаанд, ки аз сатхи баланди он гувохй медихад. Дипломатия дар Х,индустон аз он хам кадимтар дар хазорсолаи 3-и пеш аз милод, зиёда аз 4 хазор сол пеш пайдо шудааст ва пешрафтатар будааст. Тибки конунхои Ману дар Х,индустон заминахои пайдоиши хукуки байналхалкй ва дипломатия хамчун санъат вучуд доштанд. Аз ин ру дипломатияи Х,инд ба сифатхои касбии дипломатон, ки аз онхо натичаи рисолати хоричй вобаста буд, ахамияти махсус медоданд. Бо вучуди он гуё, бино ба гуфтаи ин донишманди рус, «дипломатияи кишвархои Осиё ва Африко ба иллати чудо будани Шарк аз Гарб ба дипломатияи умумидунёй таъсири зиёд нарасондааст. Аммо дипломатияи Юнон, Рум ва Византия дигар аст» [6, 17-18]. Ин иштибохи махз мебошад, зеро ба исбот расидааст, ки «одоб ва русуме, ки дар Аврупо барои фиристодан ва пазируфтани сафирон мурочиат мешавад, голибан аз русум ва ташрифоти рузгори императории Рим иктибос шуда буд», ки дар навбати худ «он русуми маъмули императории Рим дар асл иктибос аз ойини сафорати мутадовул дар Эрони кадим будааст» [4, с.27].
Донишмандоне, ки таърихи пайдоиши муносибатхои дипломатиро ба давраи пайдоиши кабилахои одамй, ба асри сангин (неолит) нисбат медиханд, таърихи дипломатияи точикро на кам аз 6000 донистаанд. Масалан, муаррихи шинохтаи точик, академик Н. Неъматов чанд сол кабл маколае тахти унвони «Томирис ва огози дипломатияи точик» ба табъ расонда буд. Тавре аз сарлавха бармеояд, муаллиф огози дипломатияи точикро дар такя ба «Таърих»-и Х,еродот ба давраи чанги Куруши Кабир бо малика Томирис (соли 529 пеш аз милод) мансуб медонад. Муаллиф менависад: «Аз маълумотхои... Х,еродот бармеояд, ки маликаи массагетхо Томирис
хдмчун дипломaт донисгa шyдaaст». Дaр мaколa киссaи ГУФТУШУНИД^О Ba aмaлиётxои чaнгй миёни xaxомaнишиxо Ba мaссaгетxо бо рох^рии Куруши Кaбир Ba Томирис зери тaxлил кaрор гирифгa, дaр xyлосa мyaллиф руйдоди зикршyдaро чун «aввaлин икдоми xaрбй-дипломaтии гaъриxи умумии Осиёи Мaркaзй» мaънидод кaрдaaсг [1, c.245].
Мyaллифи дигaр, доктори илмхои гaъриx Г.М. Мaйгдиновa низ дaр мaколaи xyд «Дипломaтияи точик 1431 солa шуд» кушиши мyaйян нaмyдaни сaнaи пaйдоиши дипломaгияи точикро кaрдaaст. Бa aкидaи мугллиф «мyxимгaрин xyччaте, ки гз гaъриxи дипломaгияи Вaрорyд гувохй медиxaд, дaр шaкли xyнaри тaсвирй дaр нигорaxои Афросиёби Сaмaркaнд нaккошй шyдaaст. Ин нигорa бa aсри VII тaaллyк Дорaд Ba то холи хозир ягонa xy44ara xaira aз тaъриxи дипломaтияи мaрдyми точик aar». Сyxaн дaр борaи нигорaе мерaвaд, ки бо мaсоxaти 11x11 метр дaр девори меxмонсaройи сугдии мaърyфе чо гирифтa, дaр он сaxнaи бa Сaмaркaнд омaдaни сaфорaт Ba aз чониби шох пaзирой шyдaни он тaсвир ёфтaaст. Hигорa шaxодaт медиxaд, ки дaр aсри VII чaFOниён aнъaнaxои дипломaтии xyдро доштaaнд Ba шоx сaфирxои xyдро бa кишвaрxои xоричй мефиристодaaст. Дaр он вaктxо бaрои сaфир донистaни рaсмy оин, зaбонy рaсмyлxaти кишвaре, ки бa он чо фиристодa мешaвaд, xaтмй буд Ba y бояд рaсмy коидaи он кишвaрро риоя нaмyдa, бa корxои доxилиaш дaxолaт нaкyнaд. Сониян, сaнaи дaкикй тaъин шyдaни нaxyстин сaфири точик aз водии Х,исор мaълyм шуд, ки он бa соли 630 ё 1431 сол адбл aз ин рост меояд. Ba бaъдaн, зaбони дипломaтия боxтaрй Ba сyFдй бyдaaст [1, c.245].
Тaвре мaълyм шуд, дaр ду мaколaи номбyрдa мyaллифон бештaр бa мaсъaлaxои чyFрофии мaнсyбияти мaвзyи омузиш Ba тaъриxи бевоситaи точикон Ba Осиёи Мaркaзй дaст зaдa, бa дипломaтияи точик Ba сaрчaшмaxои он бa ин вaсилa изxори aндешa кaрдaaнд.
Х^мин тaрик, aкaдемик Н. Hеъмaтов мyaллифи рисолaи «Консептсияи тaъриxи дипломaтияи xaлки точик» (2004) бa xyлосaе омaдaaст, ки aз кaрни VI то мелод то сaдaи X тс aз мелод дaр зaмони мaвчyдияти дaвлaтxои X,axомaнишиxовy Aршaкидиён, Кушониёну Сомониён, СyFдиёнy Тaxористониён дипломaтияи форсу точик бa пyррaгй тaшaккyл ёфтa буд. Дaр xyсyси он ки дипломaтияи точик, дaрвокеъ, тaъриxи ^дим доштa, дaр гyзaштa xеле инкишоф ёфтa буд, сaнaди мyътaмaди дигар он aст, ки дaр бaйни девонxои (вaзорaтxонaxои) мaъмyли дaвлaти Сомониён девони мaxсyсе бо номи «девони aмид-yл-мyлк ё рaсоил Ba иншо» буд, ки бa нaвиштaни мукотибот Ba бaркaрории мyносибaтxои дипломaтй мaшFyл буд. Сaрвaри ин девонро xочaи aмид меномидaнд [8, c.l9].
Яке aз сaрчaшмaxои мyxими омузиши тaъриxи дипломaтияи точик осори бaдеист, ки тaйи солxои зиёд дaр бaробaри дигaр мaсъaлaxо ин мaвзyъро низ дaр бaр гирифтaaст. Ин aсaрxо пеш aз xaмa бaрои омузиши рaсмy aнъaнaxо Ba тaдбирy икдомxои дипломaтй xизмaти aрзaндaе кaрдa метaвонaнд. Дaр ин миён «Шоxномa»- и Aбyлкосим Фирдaвсй (934- 1020) яке aз нaмyнaxои беxтaрин aст. Дaр ин aсaр, ки бa дaвлaтдории чaндин сyлолaи ориёинaжод бaxшидa шyдaaст, мyносибaтxои бaйни кишвaрxо дaр xолaтxои гуногун- xaмкорй, сyлx, чaнг, чyстaни иттифокчй бaр зидди дaвлaти сеюм, мyкотибaи дaвлaтдорон, фиристодaни сaфир, пaзироии меxмонони xоричй, оростaни гуфтушунид Ba Faйрa кисми чyдонопaзири инъикоси вокеaxо бa шумор мерaвaнд.
Дaр «Шоxномa» ойинxои дaвлaтдорй - тaртиби дaргоxи шоx, тaxтнишинй, точгузорй, оростaни лaшкaр, нaбaрдxо тaкрор бa тaкрор тaсвир гaрдидa, дaр бaробaри ин мyaллиф ё aз зaбони кaxрaмононaш ё дaр сифaти онxо дaвлaтдории одилота Ba боxирaдонaро aвло медонaд. Фирдaвсй xоxони_он aст, ки кори чaxон, мyносибaти миёни дaвлaтxо бо некй Ba дaр тaкя бa xирaд пеш рaвaд. У гyфтaaст:
Биё, то цщонро 6a бaд шстрем,
Бa кушиш ^aмa дaсти некй бйрем. [1, с.225].
Дaр зaмони Фирдaвсй фиристодa (сaфир) шaxсе буд, ки сyпоришxои aлоxидaи роxбaри дaвлaтaшро, aз кaбили рaсондaни номa Ba дaр xолaтxои чyдогонa тyxфaxо бa шоxи кишвaри дигaр, мyxокимaи мaсъaлaxои гуногун бо он чониб, чaмъ овaрдaни xaмa гyнa axбор дaр борaи кишвaри сaфaркaрдaaш Ba Faйрa бa ичро мерaсонд. Aз ин ру, тaлaботи шоир нисбaти фиристодa дaр ду мисрaи y бисёр xyб тaсвир ёфтaaст:
Фиристодa бояд ки доно бувaд,
Бa гуфтaн дтеру тaвоно бувaд [1, с.234].
Бо дaрнaзaрдошти он, ки фиристодa мaсъyлияти бузургеро бaр душ дорaд, Фирдaвсй дaр xaмa xолaтxо бa шaxсияти y, мaxорaти кордонй Ba сyxaнвaрияш axaмияти мaxсyс медиxaд. Мaсaлaн, дaр достони «Подшоxии Xyсрaви Пaрвиз» кисмaти «Hомa фиристодaни Xyсрaви Пaрвиз бa кaйсaри Рум» Xyсрaв xaнгоми фиристодaни нaмояндaгони xyд Гyстaxм, Болуй, Aндиён, Xaрроди Бaрзин Ba Шопур бa нaзди кaйсaри Рум бa онxо дaр борaи сaфaри дaрпешистодa, чй тaвр чaрaён додaни гуфтушунидао, тaрики нaвиштaни номa дaстyрxои чолибе додaaст.
Дaр як KHœa Xyсрaв xaнгоми фиристодaни Xaрроди Бaрзин бa нaзди Хокони Чин бa y мегуяд:
Бa Хaрродu Бaрзuн чунин гуфт шо%,
Ки «бугзин дaр ин кор 6ap xонaро%,
Бa Эрону Нерон ту донотaрй,
Хрмон бaр шбон ту тaвонотaрй» [7, с.315].
Яъне, мaxз донишмaндй Ba сaнъaти сyxaнвaриaшро бa нaзaр гирифтa, уро чун сaфири xyд бaрои x&ftra мaсъaлaи чиддие - тaрaфи xyд кaшидaни Хокони Чин дaр мyборизa бaр зидди Бaxроми Чyбинa мефирисгад. Дaр боргоxи Хокони Чин уро xyб кaбyл мекyнaнд, лекин бa пешниxоди y розй нaмешaвaнд. Сaфир aз ин рyxaфтодa нaшyдa, дaр дaрбори xокон иттилои зиёде чaмъ кaрд. Мaълyм шуд, ки Бaxроми Чyбинa домоди xокон aст Ba сaфир бaрои x&ftra мaсъaлa роxи дигaре пaйдо кaрд. У пиртуркеро бо номи ^улун бaрои кyштaни Бaxром фиристод. ^улун мyвофики дaстyри сaфир бо бaxонaи он ки гуё пaЙFOме aз дyxтaри xокон овaрдa бошaд, нaзди Бaxром дaромaдa, дaр мулокоти як бa як уро бa кaтл мерaсонaд. Хдмин тaрик, сaфир кореро ичро гард, ки шоx xaмроxи лaшкaрaш дaр x&ftra он дyшворй мекaшид.
^були фиристодaи кишвaри xоричй низ тaртиби xоси xyдро дошт. Фиристодaро чун нaмояндaи xоси роxбaри дaвлaти xоричй бо тaртиби мaxсyс пешвоз мегирифтaнд, роxбaлaдй мекaрдaнд, шоxи кишвaр дaр xyзyри xодимони дaвлaтй кaбyлaш метамуд Ba бо y сyxбaт меорост, бaъдaн зиёфaт медод, уро xaмроxaш бa шикор мебурд, тyxфaxо додa гусел менaмyд. Xai^ дaр зaмони бaд бyдaни мyносибaтxо бо кишвaре, ки сaфир фиристодaaст, нaмояндaaшро бо иззaтy икром кaбyлy гусел менaмyдaнд. Хуб кaбyл нaкaрдaни сaфир мaънои пешниxод кaрдaни yлтимaтyм ё эълони чaнгро дошт.
Мyвофики «Шоxномa» мyкотибaи дипломaтй (номa) миёни шоxон тaлaбот ё «ойин»-и xyдро дошт, ки онро Фирдaвсй xaгто «xara xyсрaвй» низ ном бyрдaaст:
Яке номa бинвишт бaр na^iaeü, Бaр оини шоуон шти xусрaвй [1, с.240].
Имруз мyкотибaи мaъмyли дипломaтй (пеш aз xaмa, ёддошти шифоxй ё шaxсй) колaбy тaлaботи мyaйян дорaд Ba дaр кишвaрxои олaм ож,оро бa нaзaр мегирaнд. Ин пеш aз xaмa бо изxори эxтиром, зaбони нaрмy фaxмо Ba нaзaрдошти нaзокaтxои дигaри мyоширaт иншо кaрдaни номa aст. BaKre «Шоxномa»- ро меxонем, мебинем, ки ин тaлaбот он чо бa xyбй риоя шyдaaст.
Бино бa мaълyмоти сaрчaшмaxои aдaбй Ba тaъриxй дaр дипломaтияи точик дaр axди кaдим Ba aсрxои миёнa тaчрибaи бaстaни axдномaxо Ba сyлxномaxо миёни дaвлaтxо мaъмyл бyдaaст. Aбyлкосими Фирдaвсй дaр «Шоxномa» aз «axдномa нaвиштaни Xyсрaви Пaрвиз Ba фиристодaн нaзди ^aйсaр» ёд овaрдaaст. Бa xaмин монaнд дaр «Тaъриxи Тaбaрй» xaбaр омaдaaст, ки мyвофики он Фируз ибни Яздчирд ибни Бaxром Ba мaлики xaётилa - Xyшнaвоз axдномa бинaвиштaнд, ки сaрxaди якдигaрро вaйрон нaмекyнaнд. Ba Ba^re ки Фируз axдшикaнй мекутад, «Xyшнaвоз он Сyлxномa, ки Фируз нaвиштa буд Ba бaр xyд гyвоx кaрдa, бaр сaри нaйзa кaрд Ba бa миёни ду сaф дaромaд Ba гуфт: «Эй мaрдyмони Aчaм, битaрсед aз xyдои осмону зaмин, ки бaр xyд уро гyвоx кaрдед бaд-ин номa Ba aндaр ин номa axд нaвиштaaст». Ba нyсxaти он Сyлxномa бaрxонд, то xaмa бишyнидaнд Ba гуфт: Мaн чони y бaxшидaм Ba чони он xaзор тaн, ки бо y бyдaнд Ba он биёбон бaромaдa бyдaнд Ba xyдоро бaр ин гyвоx гард Ba сaвгaнди он биxyрдa Ba имруз axдшикaнй кaрдa Ba сaвгaнд дyрyF кaрдa Ba xyдои тaоло, aлбaгтa, уро xaлок кyнaд бaр дaсти мaн aндaр чaнг, ки xaргиз xеч мaлик aндaр аддим axд нaшикaст Ba Faдр ^дшиган^ нaкaрд, ки xaлок нaшyд... Ba уро нaздики мaн xеч об нaбyвaд Ba xyни вaй xaлол aст» [4, c.233].
Тaрзе дaр боло зикр рaфт, дaр «Шоxномa»- и Фирдaвсй aз aввaл то оxир дaр борaи роxxои пиёдa кaрдaни сиёсaти xоричй Ba aнъaнaxои дипломaтй мaълyмоти зиёде бa дaст овaрдaн мумкин aст. Aлбaгтa, «Шоxномa» пеш aз xaмa aсaри бaдеист, Ba мaнтикaн, мyвофикaт кaрдaни достону киссaxои он бо вокеaxои тaъриxй мaвзyи дигaр aст. Лекин дaр бобaти тaртибy aнъaнaxои дипломaтие, ки дaр боло зикрaшон рaфт, гyфтaн чоиз aст, ки онxо дaр aмaл руи кор бyдaнд Ba мaвриди истифодaи вaсеъ кaрор доштaнд.
^aвaмyддин Aбyaлй X,aсaн ибни Aлй ибни Исxок (1018-1092), ки бо утони Низомулмулк мaшxyр aст, дaр дaрбори Сaлчyкиён корро нaxyст бa сифaти дaбир OFOз кaрдa, бaъдaн бa тyфaйли мaxорaтy кордонй Ba зaковaти бaлaндaш бa дaрaчaи вaзирй рaсид. Дaр ин вaзифa xaмроxи шоx Aлпaрслон Ba сипaс писaри y Мaликшоx кор кaрд. Х^нуз дaр дaвронии зиндaгии мyтaфaккир Мaликшоx (1072-1092) дaр солxои оxири xyкмрониaш бa донишмaндони дaрбор мефaрмояд, ки дaр борaи тaртиб, тaрз, коидa Ba конyнxои aсосии дaвлaтдорй рисолaе тaртиб диxaнд, то ки дaр он тaъриxи xyкмронии подшоxони гyзaштa Ba xодисaxои гуногуни рузгор такл гaрдaнд. Faйр 8з ин, рисолaи мaзкyр xaмчyн дaстyрaмaли идорaи дaвлaт исти-фодa гaрдaд. Бо ин мaксaд Низомулмулк низ дaр солxои 1091-1092 рисолaеро бо номи «Сиёсaтномa» тaълиф
менамояд. Мутафаккир бо эчоди рисолаи мазкур чунин дaсгyрaмaлеро пешниход менамояд, ки дар он баркарор нaмyдaни aдлy адолат, чорй нaмyдaни тарзи окилонаи давлатдорй, поквичдонии арбобони давлатй, аз пайи ободонии кишвaрy осоиштагии раият шyдaни шахсони мaсъyл барин андешахои пешкадами хешро иброз менамояд [3, с.98].
Китоб беш аз панчох фасл дошта, хар кадоми он мaвзyеро дар кори давлатдорй дар бар мегирад. Мyaллиф дар аввали хар фасл дар мaвзyи мyaяйншyдa дaсгyре пешниход нaмyдa, сипас оид ба он масъала аз хаёти давлатмардони намоён хикоятхо меоварад. Чунин тарзи эчоди китоб ба мyaллиф имкон додааст, ки аз як чониб, дар бораи роху равиши сиёсати давлат ва ташкили кори идораи давлатдорй маслихат (дастур) бидихад ва аз дигар тараф, дар бораи кору зиндагии бисёр шахсиятхои таърихй, аз чумла, аз даврони Сосониён, Сомониён ва Faзнaвиён маълумоти чолибе пешкаш кунад.
Фасли 21 китоб «Лндар маънии ахволи расулон ва тартиби кори эшон» пурра ба кору шахсияти сафир бахшида шудааст.
Муаллиф менависад, ки «подшохон хамеша хурмати якдигар доштаанд ва расулонро азиз гирифта, ки бад-он кадру чох эшонро зиёдат шудааст. Ва агар вакте миёни подшохон мухолифате ва вахшате будааст ва расулон ба хасаби вакт омадаанд ва расолат чунон ки эшонро фармудаанд мегузоранд, харгиз эшонро наёзурдаанд ва аз некудошт хеч одате кам накардаанд, ки писандида нест».
Ба андешаи Низомулмулк сафирро бояд аз сархади давлат шахси муътабаре то расидан ба даргох хамрохй намояд, тавассути шахру нохияхо бо роххое бубарад, ки ободй бошад. Сафирро бояд хама чо «неку доранду ба хушнудй гусел кунанд ва неку бад хамчунон бошад, ки ба ин подшох карда бошад, ки Уро фиристода бошад». [4, с.247].
Бояд дар назар дошт, ки дар замони Низомулмулк сафирон доимй набуданд, факат тавассути сафархо ваколати зудро ичро мекарданд. Aз ин лихоз, тавре зикр шуд, ин чо дар бораи ба кишвари дигар ташриф овардани сафир сухан меравад. Яъне, дар ин холат сафир бо супориши рохбари давлати худ ба шохи кишвари дигар номаеро мерасонад ё сухбати хосса мекунад. Aммо ба андешаи Низомулмулк сафир хамзамон боз вазифаи дигаре низ дорад. Шохон вакте ба кишвархои дигар сафир мефиристанд, максад танхо расондани нома ё мулокот набошад, балки донистани «сад максуду сир пеш бошад». Яъне хоханд бидонанд, ки роххои aFбaхо ва рудхо чй гуна аст ва лашкар гузашта метавонад ё не, алаф кучо бошад, ба хар чо гумоштагон кихо хастанд ва лашкари малик чанд аст. Х,амчунин олату иддат ба андоза аст, хону мачлис чй хол дорад, тартиби даргоху боргох, чавгону шикор, шахсияти шоху амалдоронаш, ободии мулку ахволи мардумаш, махорати чангию лашкаркашй чй сон аст ва Faйрa [1, с.258].
Х,амин тарик, сафир хангоми сафараш бояд тавассути дидану шунидан ва дигар имкониятхои дастдода дар бораи он кишвар тамоми иттилои заруриро чамъоварй ва ба рохбари худ пешкаш намояд. Ва хамаи ин ба хотире, ки агар максаде пеш ояд, бояд бидонанд, ки онро чй тавр метавон амалй кард.
Ба вазифаи сафирон ичрои супоришхои дигар низ дохил мешуданд. Масалан, хангоми сафари шох ба кишвари дигар сафир пешакй барои халлу фасли баъзе масъалахо ба он мамлакат фиристода мешавад, то муроду дархостхоро бирасонад ва хамчунин маслихат бигирад.
Дар баробари муайян кардани вазифахо Низомулмулк дар бораи интихоби одамон ба мансаби сафирй низ маслихатхо додааст. У менависад, ки «...подшохони зираку бедор ахлоки хеш мухаззиб (покиза) кардаанд ва сирати неку ба даст гирифтаанд ва мардумони шоиста ва покдину росткор дар пеши кор нигох доштаанд ва амал фармуда, то касе ба эшон айб нагирад».
Маслихатхои дигари муаллиф дар бобати онанд, ки бояд сафир чй гуна инсон бошад: «...расулиро марде шояд, ки у хидмати подшохон карда бошад ва ба сухан гуфтан далер ва сафари бисёр карда ва аз хар донише бахрае ёфта ва хофизу пешбин ва хушкаду некуманзар. Ва агар марде ва саворе пиру олим бошад, бехтар ва агар надимеро фиристанд, бад-ин шyFл, эътимод зиёдтар бувад. Ва агар мардеро ба расулй фиристанд, ки уро далерй бошад ва мардонаю боадаб ва силоху саворй нек донад ва мубориз бошад, бехтар бошад, то бад-эшон намуда бошад, ки мардумони мо хама чунин бошанд. Ва агар расул марди шариф бувад хам, нек бошад, ки аз бахри шараф хурмати зиёд кунанд ва бо у бадй натавонанд кард. Ва агар касе бувад, ки шаробхора набошад ва мозеху кимор ва бисёргую мачхул, бехтар бувад. Ва бисёр вакт подшохон расул фиристодаанд бо хадя ва тароифи бисёр ва аз хештан ачзу нармгарданй намуда ва бад-ин Fyрyр бар асари расул лашкар сохта ва мардони кор фиристода ва хасмро шикастаанд» [1, c.26G].
Дар фаслхои дигари китоб низ бо андешахое дучор омадан мумкин аст, ки ба сиёсати хоричй куллан мувофикат мекунанд. Масалан, дар фасли 34 мегуяд: «Камолу хиради мард он бошад, ки хашм нагирад. Aгaр гирад, бояд ки акли у дар хашми у чира бувад, на хашми у бар акл».
Дар фасли 39 «Андар шитоб накардан дар корхои подшохй» мегуяд, ки дар корхои давлатдорй шитобзадагй набояд кардан, то хакикати кор падид ояд ва дуруг аз рост пайдо гардад. Хамчунин, агар ду хасм пеш ояд ва бо якдигар сухан гуянд, бояд ки эшонро маълум набошад, ки майли подшох ба кадом чониб аст. Яъне, то хакикат маълум нашавад, чизе нагуяд.
Гайр аз ин асархо барои омузиши таърихи дипломатияи точик сарчашмахои зиёде хизмат карда метавонанд. Инро сарогоз аз «Авасто» ба мушохида гирифта, дар асархои бадей ва таърихии муаллифони асрхои гуногун дучор омадан мумкин аст.
Аз чумла, «Таърихи Табарй»- и Абуалй Мухаммади Балъамй, «Зайн-ул- ахбор»- и Махмуди Гардезй, «Таърихи Бухоро»- и Наршахй, «Доробнома»- и Абутохири Тарсусй, «Рохат-ус-судур»-и Ровандй, «Таърихи Яминй»- и Абунасри Утбй, «Одоб-ул-харб в-аш-шучоат»- и Муборакшох, «Ч,авомеъ-ул хикоёт ва лавомеъ-ур-ривоёт»- и Мухаммад Авфии Бухорой, «Таърихи чахонкушо»- и Чувайнй, «Таърихи гузида»- и Х,амдуллохи Муставфй, «Хафт кишвар»- и Султонмухаммад Фахрии Харавй, «Анвори Сухайлй»- и Хусайн Воизи Кошифй, «Дастур-ул-мулук»- и Хоча Самандари Тирмизй, «Наводир-ул-вакоеъ»- и Ахмади Дониш ва гайра асархое мебошанд, ки барои омузиши таърихи дипломатияи точик маълумоти фаровоне дода метавонанд. Зиёда аз ин, асархои мазкур чунин чорабинихои ташрифотиро, мисли пазироии хайатхои хоричй, сафирон ва гайра (дар баъзе холатхо бисёр хам муфассал) тасвир мекунанд.
Ин мавзуъ дар асархои таърихии дар даврони шуравй эчодшуда низ чойи худро дорад. Аз чумла, тавассути «Таърихи амирони мангитияи Бухоро»- и Садриддин Айнй, «Точикон»- и Бобочон Гафуров «Давлати Сомониён»- и Нуъмон Неъматов ва дигар асархои олимоне, ки ба таърихи точикон бахшида шудаанд, бурду бохти дипломатияи точикро дар солхои гуногун зери мушохида гирифтан мумкин аст.
АДАБИЁТ
1. Дипломатияи Точикистон: дируз ва имруз. Ч,илди 1. (Зери назари Хамрохон Зарифй). - Душанбе: «Ирфон» 2009 - 296 с.
2. Гафуров Б.Г. Точикон: таърихи кадимтарин, кадим, асрхои миёна ва давраи нав - Душанбе: «Дониш» 2008 -870 с.
3. Мухаамад А.Н., Хидирзода М.У., Сафарализода Х.К Сиёсатшиносй. - Душанбе: «Паёми ошно» 2018, -416
с.
4. Назаров Т., СатторзодаА. Дипломатияи муосири точик. - Душанбе: «Ирфон» 2006 - 244 с.
5. Низомулмулк. Сиёсатнома. - Душанбе: «Адиб», 1989 - 200 с.
6. Попов В.И. Современная дипломатия. Теория и практика. Част 1. - Москва: «Научная книга» 2000 - 576 с.
7. Фирдавсй А. Шохнома. Ч,илди 10 - Душанбе: «Адиб» 2010 - 416 с.
8. Хотамов Н., Довудй Д., Муллочонов С., Исоматов М. Таърихи халки точик. - Душанбе: «Эр-граф» 2015 -644 с.
ОСВЕЩЕНИЕ ИСТОРИИ ТАДЖИКСКОЙ ДИПЛОМАТИИ В ИСТОРИЧЕСКИХ ИСТОЧНИКАХ
Статья посвящена истории возникновения и эволюции таджикской дипломатии. В ней освещена сведения исторических источниках о первых дипломатических документах и дипломатической деятельности древних таджикско- персидских государств.
Изучения исторических и литературных источников показывает, что таджикская дипломатия и дипломатическая деятельность имеет древнюю историю. Этому свидетельствуют труды греческого историка Геродота, настенные надписи Афросиёба в Самарканде, поэзии «Шахнаме» Фирдоуси, труда «Сиёсатнаме» Низомулмулка и др..
По данным источниках памятников таджикская дипломатия имеет более чем двухтысячелетнюю историю и датируется с VI-V вв. до нашей эры. В статье в качестве аргументов приводится много фактов и документов.
Ключевые слова: история, источниковедение, дипломатия, государства, посол, посольство, договоры, международный, север, восток.
COVERAGE OF THE HISTORY OF TAJIK DIPLOMACY IN HISTORICAL SOURCES
The article is devoted to the history of the emergence of Tajik diplomacy. It highlights information from historical sources about the first diplomatic documents and diplomatic activities of the ancient Tajik-Persian states.
The study of historical and literary sources shows that Tajik diplomacy and diplomatic activity has an ancient history. This is evidenced by the works of the Greek historian Herodotus, the wall inscriptions of Afrosiyob in Samarkand, the poetry «Shahnameh» by Ferdowsi, the work «Siyosatname» by Nizomulmulk, etc.
According to the sources of the monuments, Tajik diplomacy has more than two thousand years of history and dates back to the 6th-5th centuries. BC. The article contains many facts and documents as arguments.
Key words: history, science, palitics, independence, Pakistan, Tajikistan, relations, diplomacy, cooperation.
Сведения об авторах:
Мирзоев Ниёз Мирзобадалович - доктор исторических наук, профессор, главный научный сотрудник отдела социально-гуманитарных и экономических наук НИИ Таджикского Национального Университета Адрес: Таджикистан г. Душанбе, проспект Рудаки, 17 Электронная почта: nmmirzoev@mail.ru Тел: (+992) 919160026
Мирзоев Хабибджон Табрикджонович - научный сотрудник Научно исследовательского института Таджикского Национального Университета. Адрес: Республика Таджикистан, г.Душанбе, пр. Рудаки 17.Телефон (+992) 933609494. Электронная почта:Diplomat. tj94@,mail. ru
About the authors:
Mirzoev Niayz Mirzobadalovich - doctor of historical Sciences, Professor chief researcher of the Department of Social and Humanitarian and Economic Sciences of the Scientific Research Institute of TNU. Address: Tajikistan Dushanbe, Rudaki Avenue, 17 E-mail: nmmirzoev@mail.ru Phone: (+992) 919160026
Mirzoev Habibjon Tabrikjonovich - researcher of scientific research Institute of the Tajik national University.Address: Republic of Tajikistan, Dushanbe, Rudaki Avenue 17.Phone: 933609494. Е -mail: Diplomat. tj94@,mail. ru
УДК:930(575.3+575) МАНФИАТХОИ МИЛЛЙ ДАР СИЁСАТИ ХОРИЧИИ ЧУМХУРИИ ТОЧИКИСТОН
Мирзоев Н.М, Сангинов Д.Н.
Донишгохц миллии Тоцикистон
Истилохи «манфиатхои миллй» соли 1935 пас аз он, ки маколаи олимони амрикой Р. Нибур ва Ч. Билд дар Энсиклопедияи илмхои чамъиятии Оксфорд чой дода шуд, ба илм ворид карда шуд [8-129]. Дар сиёсатшиносии муосир тафсирхои мухталифи манфиатхои миллй пайдо мешаванд ва хар яке аз ин фахмишхо ба намунаи амалии фаъолияти давлатхо асос ёфтаанд. Манфиатхои миллй хамчун «мачмуи ниёзхои объективии дохилй ва хоричии давлат» баррасй карда мешаванд ва ин талабот - бо сохибихтиёрй ва тамомияти арзй, зарурати таъмини амнияти миллй, вазъи ичтимой-иктисодй ва анъанахои фархангй ва таърихй, инчунин муносибатхои геополитикй, хифзи ахолй аз тахдидхо ва хатархои беруна, омилхои бунёдии фаъолияти сиёсати хоричй муайян карда мешаванд.
Дар фахмиши манфиатхои миллй «эхтиёчоти бошууронаи миллатхо» дар худмухофизатй, рушд ва таъмини амнияти давлат истифода мекунанд. Чунин фахмиши манфиатхои миллй ба мо имкон медихад, ки онхоро чихати арзёбии равандхои сиёсати дохилй ва хоричй истифода барем. Нафъе, ки аз татбики манфиатхои миллй ба даст оварда мешавад, ба мо имконият медихад, ки манфиатхои хаётии тамоми гуруххои фаъоли чомеа ва умуман давлатро таъмин намоем. Мохияти манфиатхои миллй инчунин аз фахмишхои муваккатй ва афзалиятноки химоя ва татбики онхо муайян карда мешаванд. Дар ин ришта манфиатхои асосй ва гайриасосй, доимй ва гайридоимй вучуд доранд. Манфиатхои асосии миллй самтхои умумй ва мухимтарини фаъолияти давлатро дар таъмини амнияти миллй ва халли вазифахо ва хадафхои стратегй дар бар мегиранд. Манфиатхои гайриасосии миллй - воситаи ба даст овардани даромади асосии давлат мебошад. Манфиатхои доимии миллй дар хама мархилахои рушди он ба давлат хос буда, дар мархилахои муайян муваккатй мебошанд. Хамин тавр, тагйирёбии зохирии манфиатхои миллй ба вучуд меояд, ки бо тахкими хокимияти давлатй зич алокаманд аст. Бисёре аз мухаккикон мафхуми манфиатхои миллиро ба категорияи «амнияти миллй» мепайвандад. Зеро амнияти миллй асосан мохият ва мазмуни «манфиатхои миллй» -ро муайян мекунад. Дар Конуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи амният» амнияти миллй хамчун «холати мухофизатии манфиатхои хаётан мухимми кишвар аз тахдидхои вокей ва эхтимолии дохиливу берунй» (КЧТ аз 27.11.2014, №1137) муайян карда шудааст. Манфиатхои миллй хамчун «мачмуи эхтиёчоти сиёсй, иктисодй, ичтимой ва эхтиёчоти дигари Чумхурии Точикистон, ки аз амалишавии онхо кобилияти давлат дар таъмини хифзи хукукхои конститутсионии инсон ва шахрванд, арзишхои чамъият ва ниходхои асосии давлатдорй вобаста мебошад».
