Ш. МәРҗАНИ ХЕЗМәТЛәРЕНДә ИСЛАМ ХОКУКЫ МәСЬәЛәЛәРЕ (ТУУЫНА 200 ЕЛ ТУЛУГА БАГЫШЛАНА) Текст научной статьи по специальности «История и археология»

124

1918

УДК 297.17

Ш. Мэрж;ани хезмэтлэрендэ ислам хокукы мэсьэлэлэре (тууына 200 ел тулуга багышлана)

Р. К. ddhaMos,

Аннотация

Периодом возрождения и расцвета общественной мысли татар можно считать конец XVIII - начало XX в. На этот период приходится жизнь и деятельность известного татарского ученого, богослова Ш. Марджа-ни. Его по праву можно назвать ученым энциклопедистом, так как он является автором трудов по истории, языку, вероучению ислама, исламскому праву, коранистике и другим наукам. Труды Ш. Марджани востребованы, пишутся сотни научных исследований, но до сих пор остаются малоизученные аспекты. В данной статье рассматриваются основные богословские труды, анализируются идеи богослова, связанные с проблемами исламского права. В исследовании использованы арабо-язычные рукописные труды Ш. Марджани «Тазкират ал-муниб би 'адам тазкиййат ахл ас-салиб» из отдела рукописей и редких книг Научной библиотеки им. Н. И. Лобачевского и его опубликованные труды «Китаб хакк ал-ма'рифа ва хусн ал-идрак бима йалзиму фи вуджуб ал-фитр ва ал-имсак» (Казань, 1880), «Мукаддима китаб вафиййат ал-аслаф ва та-хиййат ал-ахлаф» (Казань, 1883), «Назурат ал-хакк фи фардыййат ал-'иша ва ин лам йагыб аш-шафак» (Казань, 2014).

Abstract

The late 18th - early 20th century can be considered a period of revival and a golden age of the Tatar social thought. The life and activity of a famous Tatar scholar and theologian Sh. Mardzhani passed during that period. He can be called a polymath since he is the author of works on history, linguistics, Islamic doctrine, Sharia law, the Quran studies, and other sciences. Mardzhani's works are popular, hundreds of research activities are carried out but still, there are understudied aspects. This works deals with his fundamental theological works and the theologian's ideas in respect of Islamic law are analyzed. The research work is carried out using Sh. Mardzhani's Arabic manuscripts "Tazkirat al-Munib bi'adam tazkiyyat ahl al-salib" from Department of Manuscripts and Rare Books of N. I. Lobachevsky Scientific Library and his published works "Kitab haqq al-ma'rifa va husn

Татарстан Республикасы Фзннзр академиясенец Ш. Мэрщани исемендзге тарих институты, Казан шэЬ, Татарстан Республикасы, Россия Федерациясе

Problems of Islamic law in Sh. Mardzani's works (dedicated to the 200th anniversary of his birth)

R. K. Adygamov,

Sh. Mardzani Institute of History, the Academy of Sciences of the Republic

of Tatarstan, Kazan, the Republic of Tatarstan, the Russian Federation

2018

125

al-idrak bima yalzimu fi vujub al-fitr va al-imsak" (Kazan, 1880), "Muqaddima kitap wafiyyat al-aslaf va tahiyyat al-ahlaf" (Kazan, 1883) and "Nazurat al-haqq fifaridat al-'isha' in lamyaghib al-Shafaq" (Kazan, 2014).

Ключевые слова

Ш. Марджани, исламское право, татарское богословское наследие, иджтихад, таклид, мусульманская молитва в Поволжье, мусульманский пост в Поволжье, межконфессиональные браки.

Keywords

Sh. Mardzhani, Islamic law, Tatar theological heritage, ijtihad, taqlid, the Muslim prayer in the Volga region, the Muslim fasting in the Volga region, interfaith marriages.

Болгарлар тарафыннан зле X гасырда ук рэсми рзвештз кабул ителгэн ислам дине тзгълиматы килзчзк буынньщ деньяга карашын hзм яшзY рзвешен билгелзгзн идеологиягз зверелз1. Идел буена Yтеп кергзн чордан алып, ул меселманнарныц кендзлек эш-гамзллзренз, иж;тимагый фикеренз тзэсир итз, тебзктзге иж;тимагый hзм сзяси тормышны билгели башлый. Элбзттз, Казан ханлыгы яулап алыну татарларныц этноконфессиональ Yсешенз тоткарлык ясый, аларны идея hзм иж;тимагый-икьтисади торгынлыкка дучар итз.

Эмма XVIII гасыр ахырыннан башлап, татар дин белгечлзре hзм фикер иялзре татар ж;змгыяте тормышында яцарыш hзм Yзгзртеп кору юлларын эзли башлый. Бу процесска Г. Утыз-Имзни, Г. Курсави hзм башка дин белгечлзренец хезмзтлзре этзргеч кенз биргзн булсалар, Ш. Мзрдани, Г. Баруди, М. Бигиев, Р. Фзхретдин hзм башка атаклы галимнзрнец дини мирасы исз, аныц иц югары ноктасы буларак саналырга хаклы. Аларныц хезмзтлзрен ейрзнY шул чордагы татар ж;змгыятендз барган иж;тимагый процессларны ацларга мемкинлек бирз.

Татар дини тзгълиматы мирасын ейрзнY Yзгзртеп корудан соцгы чорда, элек-кеге Советлар Союзы халыкларыныц этноконфессиональ Yзацы актив яцарыш кичерY белзн бзйле рзвештз, аеруча актуаль яцгыраш ала. Шуны да истз тотар-га кирзк: Идел буе hзрвакыт полиэтник hзм купконфессияле тебзк булып кала, шул сзбзпле татар дини тзгълиматы тебзктз иж;тимагый тотрыклылыкны саклау рухында Yсз. Болар барысы да ислам дине ейрзтYлзренец Идел буе hзм, тулаем алганда, Россия ечен кыйммзте hзрвакыт зур булып калуы хакында сейли.

Тик, билгеле булганча, татар дини тзгълиматы мирасы hаман да аз ейрзнелгзн. Ш. Мзрданинец купчелек хезмзтлзре зле тзрдемз ителмзгзн. Алардан гади халыкныц гына тугел, хзтта галимнзрнец дз файдалану мемкинчелеге юк дияр-лек. Мзгълум булганча, Ш. Мзрж;ани эшчзнлеге дин тзгълиматы hзм гуманитар фзннзрнец терле юнзлешлзрен колачлый. Алар арасында тарих, ислам дине тзгълиматы, ислам хокукы, Коръзнне ейрз^ hзм башкаларга кагылышлы хезмзтлзр бар2.

Элеге мзкалздз галимнец «Нззурзтел-хак...», «Хаккыл-мзгърифзт ...», «Тззкирзтел-мениб...», «Местзфадел-зхбар...» ^Ьзм башка хезмзтлзрендзге теп дини карашларына KYЗЗTY урын ала.

Мзгълум булганча, Ш. Мзрдани дин белгече генз тугел, тарихчы да булган. Yзенец хезмзтлзрендз, татар халкы тарихыннан тыш, ул ислам деньясы, аерым алганда, ислам хокукы Yсеше тарихына да туктала. Ш. Мзрдани бу хакта «Мекаддимз взфийзт зл-зслзф» хезмзтендз яза. Ислам хокукыныц барлыкка килYен ул Мехзммзднец пзйгамбзрлек итз башлавы белзн бзйлзп карый3. Мзрдани ислам хокукына багышланган аерым бYлектз аныц фикыЛ hзм хздис дигзн ике

126

1918

юнэлешкэ бYленYен искэртеп уза, эмма башка авторлардан аермалы буларак, дин галиме аларны эhел эл-ирак hэм эhел эл-хидаз дип атый. Шунда ук ул фикыЛ мэктэплэренец барлыкка килYен санап, hэм тэкълиднец, нэтидэдэ, сакланып калган дурт мэзhэб белэн чиклэнгэнлеген курсэтэ, барлык имамнарньщ да укучы-ларын санап утэ4. Шуны да эйтеп узарга кирэк: кыйммэтенец hэм эhэмиятенец зур булуына карамастан, Ш. Мэрданинец элеге китабы ислам хокукыныц чорлар-га бYленеш картинасын ачык кYзалларга мемкинлек бирми.

Ислам хокукында иц эhэмиятле мэсьэлэлэрнец чираттагысы - идтиhад hэм тэкълид терминнарын ацлау hэм аларныц, дин белгеченец танып белY дэрэдэсенэ нисбэтле, Yзара менэсэбэт-бэйлэнеше проблемасыннан гыйбарэт. Галимнец хезмэтлэрен ейрэнY нэтидэсендэ, беренче чиратта, Ш. Мэрданинец, укыту-чысы кебек Yк, идтиhад заманы утте (идтиhад монкарыйз) дигэн фикер белэн килешмэвен эйтеп утэргэ кирэк. «Нэзурэтел-хак...» дигэн атаклы хезмэтендэ галим бу мэсьэлэгэ зур булмаган бYлек багышлый. Иц башта ук Ш. Мэрдани «Элеге ацлатма идтиhад заманы утте (идтиhад монкарыйз) дигэн фикерне кире кага...» дип яза5. Алга таба, автор идтиhад ишеклэре ябык дип санаган атаклы дин белгечлэре хезмэтлэреннэн еземтэлэр китерэ hэм аннан соц аларны тубэндэге CYЗлэр белэн кире кага: «Без Коръэнгэ, сеннэткэ, идмагка hэм кыйаска иярергэ кирэклекне курсэтуче дэлиллэрнец уртак мэгънэгэ иялеген, hэм аларныц Yзлэрендэ эйтелгэнчэ, теге яки бу кеше яисэ заман ечен искэрмэ ясамыйча, мэдбури булуын игълан итулэрен эйтэбез. Аларда эйтелгэннэн читкэ тайпылу, ути алмау очрак-ларыннан тыш, рехсэт ителми. Мондый очракларныц дэрэдэсе билгелэнергэ тиеш. Нэкъ менэ шуца курэ галимнэр идтиhадныц кыямэт кененэ кадэр туктал-мый утэлергэ тиешле вазифа булуын эйтэлэр. Шул рэвешле, аныц заманы утте яки аны тормышка ашырырдай кешелэр юк дигэн караш нигезсез булып тора»6. Алга таба Ш. Мэрдани дин белгечлэренец идтиhад кылырга кирэклеге хакында-гы уй-фикерлэрен анализлап тубэндэге нэтидэгэ килэ: «Эл-Газали, эл-Жувэйни, эр-Равайани, эс-Суйутинец медтэhид икэнлеклэрен кире кагулары медтэhидлэр, гомумэн, булмаган дигэн CYЗ тугел эле»7.

«Медтэhитлэр турындагы» бYлектэ Ш. Мэрдани аларны ике теркемгэ бYЛЭ: абсолют медтэhит hэм YЗ имамыныц хокук мэктэбе кысаларындагы медтэhит8. Элеге терминнарны ацлатып, автор Госманлы эпохасыныц атаклы фак^ы Ибн Камал пашаныц YЗ эченэ дингэ ышанучыларныц сигез теркемен алган класси-фикациясен китерэ: шэригатьтэге медтэhит, мэзhэбтэге медтэhит, бер мэсьэлэ эчендэ медтэhит, идтиhад кылырга сэлэте булмаган, эмма хокук нигезлэрен белгэн мекаллид, анализ ясарга сэлэтле мекаллид, дэлиллэрнец кечен аера белгэн мекаллид, югарыда санаганнарны кыла алмаучы, аларга сэлэте булмаган мекаллид. Ш. Мэрдани Yзенец элеге бYленеш белэн риза булмавын эйтэ. Ул аеру-ча ЭбY Йосыф, Мехэммэд hэм Зефэрнец мэзhэб кысаларындагы медтэhитлэр категориясенэ кертелеп каралуы белэн килешми. Дэлил буларак, галим элеге санап утелгэн еч кешенец еш кына ЭбY Хэнифэнекеннэн аерылып торган фэтвалар эйтулэрен китерэ. Кургэнебезчэ, Мэрдани идтиhадныц барлык чорларда да леги-тим булуын яклап кына калмый, э бэлки бу мэсьэлэдэ тирэнтен фикер йертергэ дэ сэлэтле була.

Ш. Мэрданинец мекаллид статусы хакындагы фикерлэре дэ шундый ук либе-раль рухта яцгырый. «Медтэhид CYзе мекаллид ечен дэлил булып тора» дигэн карашны тэнкыйтьлэп, дин белгече болай дип яза: «Бу - медтэhид дэрэдэсенэ ирешмэгэн кешенец аларныц берэрсенэ иярергэ тиеш hэм дэлиллэрнец берсен

2018

Мэрщани Ш. Тэзкират эл-мвниб би гэдэм тэзкиййат эhел эс-салиб // Н. И. Лобачевский исемендэге фэнни китапханэсенец кулъязмалар hэм сирэк китаплар бYлеге, № 692 ар, 1, 18 кгз.

Mardzhani Sh. Reminder contrite about the lack of cleansing of Christians // Department of Manuscripts and Rare Books of N. I. Lobachevsky Scientific Library, no. 692 rev, p. 1, 18.

якларга хакы юк дигэн CY3 тугел. Мещ^ид булмаган кешенец мекаллид булуы тиеш тугеллеге сица билгеле»9. Ш. Мэрщани фикеренчз, бер генз мещЛитнец фикеренз катгый иярY мзж;бури тугел, дингз ышанучы теге яки бу сорау мзсьзлзсендз кем артыннан иярергз тиешлеген Yзе сайларга хокуклы. Дзлил була-рак, ул атаклы хзнзфи дин белгече Ибн Хуаманыц «Фзтх ал-кадир» китабын китерз: «Ни эштз, ни гамэллэрдэ ниндидер билгеле бер мещ^ид артыннан иярергз кирэклек хакында дзлиллзр юк. Киресенчэ, дзлиллзр, иярY кирзк булган очрак-та гына мемкин, дип раслыйлар. Коръзндз злеге нисбзттзн болай дип зйтелгзн: «"Эгзр белмзсзгез, яхшы белучелзрдзн сорагыз" 14:43...»10. Мзликитнец атаклы дин hзм хокук белгече зл-Карафига нигезлзнеп, Мэрщани TYбзндзге дзлилне китерз: «Дин галимнзренец ислам кабул иткзн кешенец Yзе телзгзн телзсз кайсы дин белгече артыннан иярергз хаклы дигзн бердзм фикере бар. Мехзммзд пзйгамбзрнец сзхабзлзре бердзм рзвештз тYбэндэге карашта торалар: згзр кем дз булса 96y Бзкер яки Гомзр фикере артыннан иярсз, ул шулай ук 96y Херайра, Мугаза ибн Жабал hзм башкалардан да фзтва алырга hзм аца нигезлзнеп гамзл кылырга хаклы. Кем бу ике ищмаг белзн килешми, Yзенец дзлилен китерсен»11. Югарыда зйтелгзннзргз нигезлзнеп, Ш. Мэрщани модернизмы татар руханила-ры арасында ищтиhад hзм тзкълид иреге идеясен популярлаштырырга омтылу-дан гыйбарзт дигзн нзтищз ясарга мемкин. Хзнзфи мэзhэбе ечен злеге идеянец классик булуына карамастан, надан имамнар мэзhэбкэ ияруне мзщбури санаган-нар. Эмма мондый либераль фикерлзренз карамастан, Ш. Мэрщани Yзен хзнзфи дини мзктзбе вэкиле дип саный, галимнец эн-Насафиныц хзнзфи догматикасын шзрехлзве дз шуны раслый.

127

128

1918

Идел буе hэм теньяк регионнар ечен актуаль булган тагын бер мэсьэлэ тенге намаз (ясту) вакытын билгелэY белэн бэйле була. Моца Идел буеныц Yзенчэлекле географик урыны сэбэпче булып, дэйге теннэрдэ яс^ намазы ечен кирэкле шарт саналган тулы карацгылыкка ирешмэY. Галим, бу сорауга менэсэбэтле, дин белгечлэренец фикерлэренэ тирэн тарихи анализ ясый. Ш. Мэрдани элеге мэсьэлэнец Х1-Х11 гасырларда да кутэрелгэнлеген билгелэп уза. Бу хакта ул Yзенец «Нэзурэтел-хак...», «Местэфадел-эхбар...» китапларында язып чыга12.

Ш. Мэрдани Урта Азия галиме имам эл-Баккалинец болгарларга дэйнец иц кыска теннэрендэ ясту намазыныц мэдбури тугеллеге хакында фэтва кылуын эйтэ. Эл-Баккали Yзенец фэтвасын бу тебэктэ кичке шэфэкъ кызыллыгы бетмэгэнгэ KYрэ, ясту намазы вакыты дитмэY белэн дэлилли. Аныц карашынча, намаз ечен кирэкле шарт утэлмэгэнлектэн, ул мэдбури дип саналмый. Бу - элеге мэсьэлэгэ карата эйтелгэн икенче фэтва булып, Г. Утыз-Имэни дэ ацарда туктала13. Элеге фэтвага курсэтмэ Шэрифи хезмэтендэ дэ бар14. Мэрдани Yзе исэ, бу фэтваныц бэхэсле булуына басым ясап, эз-Захиди риваятенец дэ ышанычлы булмавы турын-да фикерлэр эйтэ15.

Аерым алганда, «Нэзурэтел-хак...»та галим ике намазны берлэштерY мемкинлеген тикшерэ, Мехэммэд пэйгамбэр тормышыннан дэлиллэр китерэ. Алга таба биш вакыт намазга кагылышлы хэдислэрне анализлый. Шуннан соц автор, бик дентекле рэвештэ, шэригать принципларына туктала: «Катгый дэлил фаразларга нигезлэнгэн дэлиллэр белэн инкяр ителэ алмый». Бу очракта Ш. Мэрдани Коръэн hэм сеннэт арасында чагыштырма анализ уткэрэ. Коръэн аятьлэре шэригатьтэ бэхэссез, э хэдислэр исэ фаразлауга корылган дэлиллэр булып саналалар hэм Коръэнне кире кага алмыйлар. Меселманнар ечен биш тапкыр намазныц мэдбури (фарыз) булуы Коръэндэ эйтелY, э намаз вакыты дитY шарты бары тик хэдислэрдэ генэ искэ алыну сэбэпле, Ш. Мэрдани хэдистэ телгэ алынган шартныц булмавы укылырга тиешлеге Коръэндэ курсэтелгэн намазныц Yтэлмэвенэ сэбэп була алмый, дигэн нэтидэ ясый16. Аннан соц Мэрдани дентеклэп Болгар шэhэренец географик координаталарын тасвирлый, кояшныц урнашуын анализлый, hэм бу тебэктэ кичке шэфэкънец куренергэ тиешлеге турындагы нэтидэгэ килэ17.

Географик урнашу hэм hава шартларыныц YЗгэрYенэ нисбэтле чираттагы мэсьэлэ - Рамазанныц башы hэм ахыры, меселманнарныц уразасы дерес булуы мэсьэлэсе. Бу сорау аеруча актуаль, ченки ураза - исламда фарыз гамэллэрнец берсе. Ел дэвамында болытлы кеннэрнец куп булуы аркасында, ай башын билгелэY кыен була, шул сэбэпле терле мэхэллэлэр уразаны берничэ кен аерма белэн башла-ганнар hэм тэмамлаганнар.

Шиhабетдин Мэрдани ураза проблемасына Yзенец атаклы «Китаб хакк эл-мэгърифэ вэ хесн эл-идрак бимэ йэлзимY фи ведYб эл-фитр вэ эл-имсак» (Танып белY хакыйкате hэм ураза белэн ифтарныц тиешлеге сэбэплэрен камил ацлау китабы) трактатын багышлый. Элеге дини хезмэт диде бYлектэн гыйбарэт. Хезмэтнец алдагы елешендэ галим ураза башы hэм ахырыныц вакытын билгелэY проблемасын кутэрэ. Ш. Мэрдани фикеренчэ, «Казан мэчетлэре, янэшэдэ булган авыл hэм бистэ имамнарыныц бер теркеме, Рамазан аеныц башын hэм ахырын билгелэгэндэ, дин кагыйдэлэренэ хилафлык кылалар, хакыйкатьтэн читкэ тайпы-лалар. Алар, ацлы рэвештэ, шэригать кагыйдэлэрен, теп hэм естэмэ дэлиллэрне бозарга дерьэт итэлэр»18. Бу уцайдан, автор кайбер имамнарныц Рамазан ае диткэнче уразага керYЛэрен, э икенчелэренец, Рамазан ае дитеп, ике кен узганнан соц, ураза тота башлау очракларына мисаллар китерэ.

2018

129

Бу проблеманы хэл итуне Ш. Мэрщани терле дини сораулар, аерым алганда, уразаныц башы hэм ахыры мэсьэлэсенэ кагылышлы карарлар кабул итэргэ сэлэтле казыйлардан башлый. Беренче булектэ галим Идел буе имамнарыньщ Оренбург меселман диния нэзарэте тарафыннан билгелэнуе, аларныц кандидатуралары Россия империясе щитэкчелеге белэн килештерелуе хакында яза. Ш. Мэрщани фикеренчэ, бу очракта элеге имамнарга терле дини курсэтмэлэргэ бэйле сорау-ларда казый вэкалэте бирелергэ мемкин.

Икенче hэм еченче булеклэр шаhитлэр мэсьэлэсенэ hэм аларныц уразаныц башын, ахырын билгелэу ечен нигез булган яца туган айны куруен тану яисэ кире кагуга багышланган.

Дуртенче булектэ рамазанныц башлану hэм тэмамлану вакытын билгелэуче шартлар хакында сейлэнелэ. Монда Ш. Мэрщани, классик хэнэфи чыганакларын анализлап, ай фазаларын кузэту hэм ай кеннэрен санау кирэклеге турында эйтэ. Галим карашынча, Шэгьбан аеныц егерме тугызынчы тенендэ тулы айны кузэту Рамазан ае башлану hэм уразага керергэ кирэклеге турында хэбэр итэ. Киресенчэ булганда, Шэгъбан аен утыз кенгэ тутырырга кирэк.

Бишенче булектэ Ш. Мэрщани яца туган айны кузэтуче меселманнарныц географик урнашулары хакында уйлана. Автор, географик урнашу уразаныц башлану кенен узгэругэ сэбэп була алмый, дигэн дин белгечлэренец фикерлэрен яклап чыга.

Алтынчы булек яца туган айны кузэту турындагы мэгълуматны тапшыру hэм казыйныц аны чынбарлык буларак кабул итуе яисэ кире кагуы мэсьэлэсенэ багышланган.

Ьэм, ниhаять, щиденче булектэ Ш. Мэрщани астрономик хисаплауларныц ай фазаларын билгелэудэ hэм шуныц нигезендэ уразаныц башы hэм ахыры турында карар кабул итудэ кулланыла алу проблемасына туктала. Аерым алган-да, ул болай дип яза: «Шуны бел: Эбу Хэнифэдэн дэ, еч имамныц берсеннэн дэ, даhи галимнэрдэн дэ, искэ алынганнардан дэрэщэсе тубэн булганнардан яки тэнкыйтьчелэрдэн дэ ураза hэм ифтар вакытын хисап нигезендэ билгелэргэ мемкинлекне кире каккан бер генэ риваять тэ юк. Бу хакта хисаплаучыларныц сэлэтлэре, hэм шулай ук бу белемнэрне кирэк булганда hэм шик туган очракта файдалану турында сейли»19.

Атаклы дин белгече суз алып барган тагын бер актуаль проблема меселманнар hэм христианнар арасындагы динара никах мэсьэлэсенэ кагыла. Ш. Мэрщани аца аерым «Тэзкират эл-мениб би гадэм тэзкиййэт эhел эс-салиб» дигэн трактат багышлый. Элеге хезмэт бары кулъязма вариантта гына сакланган. Галим христиан дине ейрэтулэрен анализлый hэм православие купаллалыкныц бер тере дигэн нэтищэгэ килэ. Аерым алганда, ул болай дип яза: «Христиан дине биш нигезгэ корылган, алар киц таралган дурт Инщилгэ нисбэтле чыгарылган. Христианнарныц купчелеге, бердэм рэвештэ, моны таный. Фэкать зур булмаган елеше генэ моныц белэн килешми. Алар ечаллалыкка, Мэрьямнец карынына алла улы рухы урнашу-га, Гайсэнец уз-узен корбан итуенэ, тэредэ кул-аяклары агачка кадаклануга, аныц утерелуенэ hэм рухани алдында барлык кылган генаКлардан тэубэ итугэ инана-лар. Болар барысы да купаллалыкка hэм ышанмаучылыкка ишарэ булып тора»20. Христианнардагы купаллалыкныц тагын бер сэбэбен Мэрщани христиан руха-нилары авторитетына сукырларча иярудэ курэ. Yзенец сузлэренэ дэлил буларак, автор Мехэммэд пэйгамбэрнец христиан кабилэсе башлыгы Ади ибн Хатим белэн эцгэмэсе турындагы риваятьне китерэ. Адинец: «Алар узлэренец руханиларына

130

1918

табыналар бит», - дип каршы ки^енэ, Мехзммзд пзйгамбзр: «"Алар тыелганны рехсэт ителгзн, рехсзт ителгэнне тыелган дип игълан иттелэр, аларныц халкы алар фикеренз иярде, аларныц табынуы шуннан гыйбэрэт тэ", - дип давап бирде», -дип эйтэ21. Эмма Ш. Мэрдани абсолют рэвештэ барлык христианнар белэн дэ никахлар тыела дигэн карашта тормый. Бу нисбэттэн галим болай дип яза: «Китап эhеллэренец ризыгы hэм аларныц хатын-кызларына ейлэнY алар тарафыннан ечаллалыкны, Мэрьям белэн Гайсэнец илаhи табигатен инкяр иткэн вакытта гына рехсэт ителYе hичшиксез»22. Йомгаклап, без Ш. Мэрданинец динара никахлар-га абсолют каршы кеше булмавы турында нэтидэ ясый алабыз. Галим фикеренчэ, христиан хатын-кызыныц инанулары исламдагы бераллалык турындагы ейрэтYЛэр белэн туры килсэ, аныц белэн никах мемкин санала.

Шул рэвешчэ, без Ш. Мэрдани хезмэтлэрендэ каралган сорауларныц шул тарихи чор ечен актуаль булуы хакында нэтидэ ясый алабыз. Автор аларда дини-рухани проблемаларныц шактый киц спектрын колачлый. Дин белгеченец барлык хезмэтлэре дэ диярлек, нигездэ, гарэп телендэ язылган. Галимнец макса-ты аларныц барлык меселман деньясы ечен дэ ацлаешлы булуыннан гыйбарэт. Тикшерелгэн хезмэтлэрдэ Ш. Мэрдани ид1^ад hэм тэкълиднец Yзара менэсэбэт-бэйлэнеш проблемаларын тикшерэ, ислам хокукы тарихын бэян итэ, намаз вакы-ты, уразаныц башы hэм ахыры, динара никах кебек проблемаларны анализлый. Ш. Мэрдани эсэрлэре hэм идеялэре хэзерге кендэ дэ кызыксыну уята, ченки аныц хезмэтлэрендэ тасвирланган проблемалар бугенге кенгэ кадэр Идел-Урал тебэге меселманнары, аерым алганда, кайберлэре тулаем Рэсэй меселманнары ечен актуаль мэсьэлэ булып кала бирэ.

ИСКЭРМЭЛЭР:

1. Материалы круглого стола, посвященного книге Ибн Фадлана, его эпохе и археологическим коллекциям. Сборник статей / Под ред. Р. С. Хакимова, З. Р. Валеевой, М. Р. Гайнано-вой. - Казань: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2016. - С. 48.

2. Шагавиев Д. А. Роль Шигабутдина Марджани в развитии татарской богословской мысли XIX века: дисс. ... канд. ист. наук. - Казань, 2010. - С. 119-129.

3. Мэрщани Ш. Мекаддимэ китаб вэфиййэт эл-эслэф вэ тэхиййэт эл-эхлэф. - Казан, 1883. - С. 5.

4. Шунда ук. - Б. 269-273.

5. Мэрщани Ш. Нэзурат эл-хакк фи фардыййэт эл-гишэ вэ ин лэм йагыб эш-шэфэкъ. -Казан, 2014. - Б. 60.

6. Шунда ук. - Б. 62.

7. Шунда ук. - Б. 63.

8. Шунда ук. - Б. 111.

9. Шунда ук. - Б. 64.

10. Шунда ук. - Б. 66.

11. Шунда ук.

12. Аерым алганда, Ш. Мэрдани эз-Захиди исеменнэн риваять китерэ: «Нэдметдин эз-ЗаЬиди "Мохтасар эл-Кудури" шэрехендэ узенец остазы Фэхретдин Бэдиг бине эл-Мансур эл-Казбинидэн риваять итэ: "Безнец колагыбызга теште, кем Болгар эЬалисе шэех Сэйфелсеннэ эл-Бакалыдан истифта кылдылар (ярдэм сорадылар. - Р. Э.), йэсиг намазы хосусында, Безне бэлэдемездэ дэйнец озын кен вакытларында шэфэкъ гаиб булмый (югал-мый. - Р. Э.), йэсиг вакыты керми, безгэ шулай булса да йэсиг намазы вадиб улырмы?", - дию. Ул фэтва бирде: "Вакыт кермэгэч, сездэ гишэ сакыт" (тоелган. - Р. Э.)! - дию. Бу хэбэр Бо-

2018

131

харада имам Шэмселэиммэ эл Хэлванигэ иреште. Ул Бакалыныц бу илэ фэтва бирмэкен бик истибгад кылып (шикле санап. - Р. Э.) узенец бер шэкертен Хэрэземгэ щибэрде. Бакалыныц бу фэтвасы сэбэпле эз-илзам (бэхэстэ щицу. - Р- Э.) вэ хатасын эзЬар (хатасын курсэту. -Р. Э.) ечен щамигъ (барча. - Р. Э.) Хэрэземдэ олуг вэ кечек алдында сорарга кушты. "Кем биш вакыт намазныц берсен инкяр кылучы, ягъни фарыз тугел дигэн кеше, кяфер буладыр-мы?" - дию. Ул шэкерт Бакалыдан барып сорагач, шэех Бакалы аныц морадын (максатын. -Р. Э.) сизде вэ эйтте: "ТэЬарэтнец фарызы ничэ?" - дию. Шэкерт: "Дурттер", - диде. Бакалы эйтте: "Бер адэмнец ике кулы терсэктэн югарыдан киселгэн улса, аныц тэЬарэтенец фарызы ничэ?" - дию. Шэкерт эйтте: "Ул тэкъдирдэ еч улыр". Бакалы эйтте: "Бу намаз мэсьэлэсендэ Ьэм белэдер". Шэкерт Бакалыныц бу щавабын Хэлванига сейлэгэч, бик истихсан кылды (яхшы дип табу. - Р. Э.), хуш курде, дию» (кара: Мэрщани Ш. Местэфад эл-эхбар ви эхвэле Казан вэ Болгар. - Казан, 1900 ел. - Б. 67-68).

13. Утыз-Имэни Г. Рисалэи эш-шэфэкыя // Казан федераль университеты Н. Лобачевский исемендэге китапханэсенец кулъязмалар Ьэм сирэк китаплар булеге, № 2400 г., 7ба-79а кгз.

14. Бу мэсьэлэгэ нисбэтле Шэрифи: «Ихлас, хак куцелле, уткен акыллы Ьэм саф, дерес фикерле хермэтле кешелэр ечен шунысы бэхэссез, кире каккысыз Ьэм ап-ачык: Болгар ви-лаяте щиде климатныц щиденчесендэ урнашкан. Айга карый, ягъни Ай канаты астында. Ьэм математика китапларында эйтелеп кителгэнчэ, бу Болгар вилаятендэ, Теньяк полюска артык якын булу сэбэпле, май ахыры Ьэм апрель башында биш намазныц берсенэ, ягъни ясту намазына вакыт юк. Бу ике имам барында шэфэкънец тац кызыллыгы кебек. Шулай ук, "Эл-Кенз", "Эл-Вафи" Ьэм "Эл-Кафи" китапларында курсэтелгэнчэ, аныц [шэфэкънец] юкка чыгуыннан чак кына элегрэк, бу курсэтелгэн вакытта, иртэнге намаз вакыты щитэ, ягъни хакыйкый иртэ щитэ. Шул сэбэпле бу халык ечен ясту намазы мэщбури тугел». Электрон ресурс. Керу юлы: http://tatarica.yuldash.com/history/article61.

15. Ш. Мэрщани фикере мулла ШаЬмехэммэд бин Баязид бин Рэхмэтулла бин Иман-кол бин Рахманкол ал-Мэмэшинец «эл-Ж^эрудэ» хезмэтендэ бэхэскэ алына. Элеге ки-тап «Нэзурэтел-хак...»ка щавап рэвешендэ языла hэм монда автор эз-Захидидэн килгэн риваятьнец дереслеген дэлилли.

16. Мэрщани Ш. Нэзурат эл-хакк фи фардыййэт эл-гишэ вэ ин лэм йагыб эш-шэфэкъ. - Казан, 1870 - 116 б.

17. Шунда ук. - Б. 201-202.

18. Мэрщани Ш. Китаб хакк эл-мэгърифэ вэ хесн эл-идрак бимэ йэлзиму фи вещуб эл-фитр вэл-имсак. - Казан: Издательство Казанского университета, 1880. - Б. 2.

19. Шул ук. Китаб хакк эл-мэгърифэ... - Б. 63.

20. Шул ук. Тэзкират эл-мениб би гэдэм тэзкиййат эhел эс-салиб // Казан федераль университеты Н. Лобачевский исемендэге фэнни китапханэсенец кулъязмалар hэм сирэк китаплар булеге, № 692 ар, 18 кгз.

21. Шунда ук, 13 кгз.

22. Шунда ук, 13-13б кгз. Эдэбият исемлеге

Мэрщани Ш. Мекаддимэ китаб вафиййэт эл-эслаф вэ тэхиййэт эл-эхлэф. - Казан, 1883. - 411 б.

Мэрщани Ш. Нэзурат эл-хакк фи фардыййэт эл-гишэ вэ ин лэм йагыб эш-шэфэкъ. - Казан, 2014. - 335 б.

132

1918

Мэрщани Ш. Китаб хакк зл-мзгърифз вз хесн зл-идрак бимз йзлзиму фи ве^уб зл-фитр взл-имсак. - Казан: Издательство Казанского университета, 1880. - 96 б.

Мэрщани Ш. Местзфад зл-зхбар ви зхвзле Казан вз Болгар. - Казан, 1900 ел. - 367 б. Материалы круглого стола, посвященного книге Ибн Фадлана, его эпохе и археологическим коллекциям / Под ред. Р. С. Хакимова, З. Р. Валеевой, М. Р. Гайнановой. - Казань: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2016. - 144 с.

References

Materialy kruglogo stola, posvyashchennogo knige Ibn Fadlana, ego epohe i arheologicheskim kollektsiyam. Pod red. R. S. Hakimova, Z. R. Valeevoy, M. R. Gaynanovoy [Khakimov R. S., Valeevа Z. R., Gaynanovа M. R. (eds.) Materials of the round table devoted to Ibn Fadlan's book, his epoch and archaeological collections]. Kazan, Institut istorii im. Sh. Mardzhani AN RT publ., 2016, 144 p.

Mardzhani Sh. Kitab hakk el-megrife ve hosn el-idrak bime ielzimu fi vojub el-fitr vel-imsak [The truth of knowledge and the beauty of understanding what follows in the need to stop and start fasting]. Kazan, Izdatelstvo Kazanskogo universiteta publ., 1880, 96 p.

Mardzhani Sh. Mokaddime kitab vafiyet el-eslaf ve tehiyet el-ehlef [Detailed pre and greeting to the descendants]. Kazan, 1883, 411 p.

Mardzhani Sh. Mostefad el-ehbar vi ehvele Kazan ve Bolgar [Extract news about the state of Kazan and Bulgar]. Kazan, 1900, 367 p.

Mardzhani Sh. Nezurat el-hakk fi fardiyet el-gishe ve in lem yagyb esh-shefek [Review of the truth about the necessity of evening prayer, even if the evening dawn does not disappear]. Kazan, 2014, 335 p.

Сведения об авторе

Адыгамов Рамиль Камилович, кандидат исторических наук, доцент, старший научный сотрудник Отдела истории религий и общественной мысли Института истории им. Ш. Марджани АН РТ, e-mail: abu_muhammad@mail.ru.

About the author

Ramil K. Adygamov, Candidate of Historical Sciences, Associate Professor, Senior Researcher at Department of Religions History and Social Thought, Sh. Mardzhani Institute of History, Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, e-mail: abu_muhammad@mail.ru.

В редакцию статья поступила 19.06.2018 г., опубликована:

Эдhэмов Р. К. Ш. Мзрж;ани хезмзтлзрендз ислам хокукы мзсьзлзлзре (тууына 200 ел тулуга багышлана)// Гасырлар авазы - Эхо веков. - 2018. - № 4. - С. 124-132.

Submitted on 19.06.2018, published:

Adygamov R. K. Merdzani hezmytlyrendy islam hokuku meselelere (tuuyna 200 el tuluga bagyshlana) [Problems of Islamic law in Sh. Mardzani's works (dedicated to the 200th anniversary of his birth)]. IN: Gasyrlar avazy - Eho vekov, 2018, no. 4, pp. 124-132.