Научная статья на тему 'Сервис иқтисодиётида самарадорлик ваунумдорликни баҳолашга услубий ёндашув'

Сервис иқтисодиётида самарадорлик ваунумдорликни баҳолашга услубий ёндашув Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
216
109
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
қишлоқ меҳнат бозори / меҳнат ресурслари / ишчи кучига талаб / ишчи кучи таклифи / тартибга солиш / рақобат / ишсизлик / фаол сиёсат / пассив сиёсат / концепция / иш билан бандлик / ижтимоий кафолатлар. / rural labor market / labor resources / demand for labor / labor supply / regulation / competition / unemployment / active politics / passive politics / concept / employment / social security.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Ахмеджанов Азиз Рустамович

Мақолада хизмат кўрсатиш соҳасида меҳнат самарадорлигининг моҳияти, ижтимоий­иқтисодий мазмуни, уни ифодаловчи кўрсаткичлар тизими, унумдорлик ва самарадорлик кўрсаткичларини ҳисоблаш тамойили, самарадорликни ҳисоблашда ресурс­сарф ва мақсадга йўналтирилганлик ёнда­ шуви ҳамда уларнинг ўзаро боғлиқлиги тадқиқ этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

METHODOLOGICAL APPROACH TO ESTIMATE EFFICIENCY AND PERFORMANCE IN THE SERVICE ECONOMY

Thereis explored in thearticle the essence of labor productivity in the services sector, its socio­economic content, a system of indicators, the principle of calculating productivity and efficiency indicators, a resource­ oriented and focused approach to calculating efficiency and these relationship.

Текст научной работы на тему «Сервис иқтисодиётида самарадорлик ваунумдорликни баҳолашга услубий ёндашув»

Ахмеджанов Азиз Рустамович,

Самарканд давлат университети тадк,ик,отчиси

СЕРВИС ИКТИСОДИЁТИДА САМАРАДОРЛИК ВА УНУМДОРЛИКНИ БАДОЛАШГА УСЛУБИЙ ЁНДАШУВ

УДК: 338.46

АХМЕДЖАНОВ А.Р. СЕРВИС ИЦТИСОДИЁТИДА САМАРАДОРЛИК ВА УНУМДОРЛИКНИ БАЦОЛАШГА УСЛУБИЙ ЁНДАШУВ

Мак,олада хизмат курсатиш сох,асида мех,нат самарадорлигининг мох,ияти, ижтимоий-ик,тисодий мазмуни, уни ифодаловчи курсаткичлар тизими, унумдорлик ва самарадорлик курсаткичларини х,исоблаш тамойили, самарадорликни х,исоблашда ресурс-сарф ва мак,садга йуналтирилганлик ёнда-шуви х,амда уларнинг узаро боFликлиги тадкик этилган.

Таянч сузлар: к,ишлок, мех,нат бозори, мех,нат ресурслари, ишчи кучига талаб, ишчи кучи таклифи, тартибга солиш, рак,обат, ишсизлик, фаол сиёсат, пассив сиёсат, концепция, иш билан бандлик, ижтимоий кафолатлар.

АХМЕДЖАНОВ А.Р. МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЙ ПОДХОД ОЦЕНКИ ЭФФЕКТИВНОСТИ И ПРОИЗВОДИТЕЛЬНОСТИ В СЕРВИСНОЙ ЭКОНОМИКЕ

В статье исследуется сущность производительности труда в сфере услуг, ее социально-экономическое содержание, система показателей, принцип расчета показателей производительности и эффективности, ресурсный и целенаправленный подход к расчету эффективности и их взаимосвязи.

Ключевые слова: сельский рынок труда, трудовые ресурсы, спрос на рабочую силу, предложение рабочей силы, регулирование, конкуренция, безработица, активная политика, пассивная политика, концепция, занятость, социальное обеспечение.

AXMEDJANOV A.R. METHODOLOGICAL APPROACH TO ESTIMATE EFFICIENCY AND PERFORMANCE IN THE SERVICE ECONOMY

Thereis explored in thearticle the essence of labor productivity in the services sector, its socio-economic content, a system of indicators, the principle of calculating productivity and efficiency indicators, a resource-oriented and focused approach to calculating efficiency and these relationship.

Keywords: rural labor market, labor resources, demand for labor, labor supply, regulation, competition, unemployment, active politics, passive politics, concept, employment, social security.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 9(129)

Кириш.

Хозирги даврда жамият ривожланиши-нинг тараккиёт тенденцияси асосан хом ашё ва индустриал иктисодиётдан хизмат курсатиш иктисодиётига утиши билан тавсифланади. Бунда асосий эътибор интеллектуал ресурслардан фой-даланишда фан ва ахборотлар технологиялари сиFими катта булган замонавий тармокларни ривожлантиришга каратилган. Жамият тарак-киётидаги бундай х,олат иктисодиётнинг бошка сох,аларига нисбатан хизмат курсатиш сох,асининг кенгрок ривожланишини талаб этади.

Сервис иктисодиётининг шаклланиши ва ривожланиб бориши ривожланган бозор иктисодиётига асосланган мамлакатларнинг ялпи ички мах,сулот таркиби узгаришига х,ам уз таъсирини курсатмокда. Хозирги вактда муайян мамлакатни ривожланган мамлакатлар каторига кушиш учун яратилаётган ялпи ички мах,сулот таркибида хизмат курсатиш сох,аси х,иссасининг 65 фоиз-дан юкори булиши асосий мезон х,исобланади. Мамлакатимиз иктисодиёти ривожланишининг хозирги боскичида сервис хизматлари сони ва сифатига куйилаётган талаблар ошиб бормокда. Бу эса хизмат курсатиш сох,асида ишчи кучидан самарали фойдаланиш йуналишларини аниклаш х,амда мех,нат самарадорлигини ошириш зарура-тини такозо этади.

Шу нуктаи назардан, Узбекистон Президенти Ш.Мирзиёевнинг 2017-2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта усту-вор йуналиши буйича Харакатлар стратегия-сида «хизмат курсатиш сох,асини жадал ривож-лантириш, ялпи ички мах,сулотни шаклланти-ришда хизматларнинг урни ва улушини ошириш, курсатилаётган хизматлар таркибини, энг аввало, уларнинг замонавий юкори технологик турлари х,исобига тубдан узгартириш» [17] вази-фаси куйилган. Бу вазифаларни самарали х,ал этиш асосида хизмат курсатиш сох,аси субъектлари фао-лияти самарадорлигини ошириш х,амда ах,олига курсатилаётган хизматлар сифатини такомиллаш-тириш мух,им ах,амиятга эга.

Мавзуга оид адабиётлар та^лили.

Илмий адабиётларда сервис иктисодиётида мех,нат самарадорлиги ва унумдорлигининг мох,ияти, мазмуни, уларни х,исоблаш усуллари, хизмат курсатиш сох,асини ривожлантириш ва ах,олига курсатилаётган хизматлар сифатини ошириш, хужалик юритувчи субъектларнинг самарадорлигини бах,олаш, самарадорликни

ташкил этувчи сифатий х,олатлар узгаришининг айрим жих,атлари илмий-назарий х,амда услубий жих,атдан тадкик этилган.

Россиялик олим А.А.Ткаченко [14, 200-215- б.] уз асарида хизмат курсатиш секторидаги иш уринларини кенгайтириш ва мех,нат ресурсла-ридан самарали фойдаланиш, сох,ада янги иш уринларини яратиш, иш уринларини яратаётган иш берувчиларга солик имтиёзларини бериш,мех,нат самарадорлигини ошириш йуналишларини тадкик, этган.

Россиялик олима А.П.Ерофеева [8, 141 -б.] уз асарида хизмат курсатиш корхоналарида пер-сонални бошкариш тизимини ишлаб чикиш ва жорий этиш, сох,ада персонални бошкариш тизи-мининг хориж тажрибаси, персонални бошкариш тизимини тадкик этиш усуллари х,амда хизмат курсатиш корхоналарида персонални бошкариш тизимини модернизациялаш жараёнлари тадкик, этилган.

Академик К.Х.Абдурах,монов «Мех,нат иктисодиёти: назария ва амалиёт» номли дарслигида [1, 426-446-б.] мех,нат ресурсларининг мох,ияти, мазмуни, шаклланиши, мех,нат ресурслари ва инсон ресурсларининг узаро боFликлиги, мех,нат самарадорлиги ва унинг омиллари, мех,нат унум-дорлигини ошириш омиллари ва воситалари, энг юксак мех,нат унумдорлиги концепциялари, ХМТнинг муносиб мех,нат концепцияси, мех,нат ресурслари мобиллиги муаммолари ёритиб берилган.

М.К.Пардаев [12, 133-б.] тахрири остида ёзил-ган укув кулланмада хизмат курсатиш, сервис ва туризм сох,аларини ривожлантириш муаммолари, хизмат курсатиш сох,асида мех,нат ресурсларининг шаклланиши ва улардан фойдаланиш самарадорлиги, сох,ада мех,нат унумдорлигини ошириш омиллари ва йуналишлари тадкик этилган. Шунингдек, мавзуга доир жих,ати буйича сервис ва туризм сох,аларини ривожлантиришнинг ижтимоий, иктисодий ва институционал асослари илмий жих,атдан тадкик этилган.

Тадцицот методологияси (Research Methodology).

Тадкикот жараёнида сервис иктисодиётининг мех,нат самарадорлигини бах,олаш буйича иктисодий тизимлар ва нисбатларни урганишга диалектик ва тизимли ёндашув, комплекс бах,олаш, киёсий ва солиштирма тах,лил, статистик ва динамик ёндашув х,амда гурух,лаш усулларидан фой-даланилди.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 9(129)

Ик,тисодий самарадорлик хужалик юритувчи-лар фаолиятлари натижасини акс эттиради, ижти-моий самарадорлик эса иктисодий субъектларнинг ижтимоий самарадорлиги, уни жамият х,аётининг турли томонларига таъсирини акс эттиради. Бунда ижтимоий ва иктисодий самарадорлик муайян даражада узаро боFлик1лиги аник,ланди. Шунинг-дек, сервис ик,тисодиётида иктисодий самара-дорликни белгиловчи курсаткичлар тасниф-ланди х,амда ресурс-сарф ёндашуви ва мак,садли йуналтирилганлик ёндашуви асосида мех,нат сама-радорлигини бах,олаш услубияти тадкик этилди.

Так,лил ва натижалар (Analysis and results).

Хозирги даврда дунё мамлакатлари ижтимоий-ик,тисодий тарак,киёти узининг маъно ва мазмуни жих,атидан олдинги боскичларидан кескин фарк к,илади. Иктисодий усишнинг янгича талк,ини жах,он иктисодиёти фанида замонавий, концеп-туал ёндашувларни зарурат этмокда. Хусусан, сервис ик,тисодиётида самарали фаолият индустриал фаолиятга нисбатан бирмунча кенгрок, тадкик этилган булиб, бунда биринчи навбатда ижтимоий йуналтирилган фаолият жамиятда ах,оли турмуш даражаси ва сифатини таъминлашга к,аратилганлиги билан изох,ланади.

Бизнинг фикримизча, сервис иктисодиётининг к,арор топиши билан тавсифланадиган самарали фаолият мазмунида куйидагиларни ажратиб курсатиш мумкин:

1. Сервис ик,тисодиётида хужалик юритувчи субъектлар биринчи навбатда самарадорликни оширишга, яъни мижозларнинг хусусий (махсус) талабларини туликрок, кондиришга уз эътибор-ларини каратадилар. Индустриал иктисодиётда эса дик,к,ат-эътибор купрок, товар-мах,сулотларни максимал ишлаб чикаришга каратилади.

2. Сервис иктисодиётида фойдалилик тушун-часи товарлардан фойдаланиш х,арактери билан бир хил булиб, бунда моддий мах,сулотлар ва хиз-матлар тизимининг канчалик такомиллашганли-гини белгилайди. Индустриал иктисодиётда эса фак,ат мах,сулотнинг моддий томони эътиборга олинади.

3. Сервис иктисодиётида сифат асосида ишлаб чик,арувчи истеъмолчининг максимал эх,тиёжини кондиришга булган муносабатини доимо назорат к,илиш ва белгилаш лаёкати тушунилади. Индустриал иктисодиётда эса сифат асосида фак,ат фаолият юритувчининг «уз ишини яхши бажариш» к,обилияти тушунилади.

4. Сервис иктисодиётида менеджмент тизими х,ам узгариб боради. Унинг асосий хусусияти сифа-тида эгилувчанлик, тезлик билан карорларни кабул килиш, ташкилий жих,ат, эркин х,аракат килиш ва ошкоралик х,исобланса, индустриал иктисодиётда эса менеджмент «механик» хусусиятга эга. Яъни бошк,арув тузилмалари поFоналарининг ортик даражада тартибга солиши билан белгиланади.

5. Сервис иктисодиётида асосий эътибор сервис тизими шаклланишининг самарадорлигига каратилса, индустриал иктисодиётда эса хом ашёнинг тайёр мах,сулотга айланишига асосий эътибор каратилади.

Юкоридагилардан хулоса килиш мумкинки, сервис иктисодиётида самарали фаолият юритиш анъанавий (индустриал) ик,тисодиётдаги самарали фаолиятдан тубдан фарк килади ва у купрок ижтимоий йуналтирилганлик хусусиятига эга.

Шундай экан, ривожланган бозор ик,тисо-диётига асосланган мамалакатларда сервис ик,ти-содиётининг ривожланиб бориши ижтимоий-иктисодий тараккиётни янгича тушунишга олиб келмокда. Хусусан, нафакат микдорий усиш суръати, балки ижтимоий курсаткичлар, х,аёт сифати курсаткичлари унда асосий ах,амият касб этмокда. Бундай шароитда самарали фаолият деганда жамият аъзоларининг эх,тиёжлари, биринчи навбатда, ижтимоий йуналтирилган мак,садларни кондиришга каратилиши тушунилади. Индустриал иктисодиётда купрок микдорий, иктисодий ва устувор максадлар назарда тути-лади.

Сервис иктисодиётининг юк,орида таъкидлан-ган хусусиятларини инобатга олган х,олда унинг индустриал иктисодиётдан фарк, килувчи асосий жих,атлари 1-жадвалда келтирилган.

Умуман, сервис иктисодиётининг назарий асос-ларини куриб чик,иш оркали, шуни кайд килиш лозимки, ривожланган бозор ик,тисодиётли мамлакатларда руй бераётган хужалик юритиш шароитларининг узгариши самарали фаолият категориясини кенгрок ташкил этишни талаб этади. Самарадорлик категориясига янгича ёнда-шув хориж иктисодий фанида тобора оммала-шиб бормокда. Бу ёндашувда самарали фаолият мазмунига соф микдорий нуктаи назардан эмас, балки сифат жих,атидан натижаларга эришиш мумкинлиги таъкидланади.

Шу билан биргаликда, жах,он иктисодиёти фанидаги фикрларни умумлаштириб, шуни кайд килиш мумкинки, хужалик юритувчи субъектлар-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 9(129)

1-жадвал. Индустриал ва сервис иктисодиётининг фаркланувчи асосий белгилари1.

Асосий белгилар Иктисодиёт турлари

Индустриал иктисодиёт Сервис иктисодиёти

Иктисодиётнинг етакчи тармоFи Саноат Хизмат курсатиш

Ишлаб чикаришнинг асосий ресурси Капитал Билим ва ахборотлар

Иктисодий усиш мазмуни Микдорий (оммавий ишлаб чикаришнинг микдорий курсаткичлари билан улчанади) Сифатли, ижтимоий йуналтирилганлиги (турмуш сифати курсаткичи билан улчанади)

Самарали фаолият йуналиши Минимал сарфлар хисобига максимал оммабоп махсулотлар ишлаб чикариш имконияти Жамиятда турмуш сифатини ошириш, ижтимоий максадларга йуналтирилган эхтиёжларини максимал даражада кондириш имконияти

1-расм. Хужалик юритувчи субъектлар самарадорлиги2.

Хужалик юритувчи субъектларнинг самарадорлиги

(фаолияти)

Ижтимоий ва иктисодий самарадорлик

нинг самарали фаолияти деганда иктисодий ва сиёсий курсаткичларнинг умумийлиги тушуни-лади. Шунинг учун хам унга нисбатан умумлашти-рувчи тушунча - ижтимоий ва иктисодий тушунча мос келади. Бу тушунча самарадорликнинг икки томонлама куринишини, яъни микдорий ва сифа-тий жихатларини акс эттиради (1-расм).

Иктисодий самарадорлик хужалик юритувчи-лар фаолиятлари натижасини акс эттиради, ижтимоий самарадорлик эса иктисодий субъектларнинг ижтимоий самарадорлигини, уни жамият хаётининг турли томонларига таъсирини акс эттиради. Бунда ижтимоий ва иктисодий самарадорлик муайян даражада узаро боFликдир. Ижтимоий самарадорликка эришиш - инсонлар-

1 Муаллиф томонидан тузилган.

2 Муаллиф томонидан тузилган.

нинг ижтимоий яшаш шароитларининг яхшила-ниб бориши булиб, у иктисодий самарадорликни оширишга имкон яратади. Окибатда у инсоннинг мехнат килиш кобилиятига таъсир курсатиб, унинг мехнат унумдорлигини оширишга олиб келади. Шу билан биргаликда, ижтимоий дастурларни амалга ошириш учун моддий асос зарур. Бу мод-дий асос корхоналар фаолияти иктисодий самарадорлигини ошириш оркали эришилади. Демак, сервис иктисодиёти шароитида самарали фао-лиятнинг янгича мазмунини куйидагича ифода-лаш мумкин: фаолият самарадорлиги самарадорлик тушунчасининг мохияти ёки мазмуни билан улчанмайди, балки ижтимоий самарадорликни ташкил килувчи курсаткичлар оркали белгила-нади. Бу курсаткичлар иктисодий самарадорликни белгиловчи курсаткичларга нисбатан кенгрок мазмунга эга. Самарадорликни ташкил этувчи

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 9(129)

сифатий х,олатлар узгариши хужалик юритувчи субъектлар фаолияти самарадорлигини бах,олаш заруратини келтириб чикаради. Шу билан уму-мий кабул килинган нуктаи назарга кура, ижти-моий самарадорликни аник микдорий улчовга тушуриб булмайди. Шундай килиб, анъанавий тарзда самарадорликнинг факат иктисодий табиатини акс эттириш мумкин, унинг ижти-моий ва ижтимоий-иктисодий жих,атларини микдорий мезонлар билан улчаш мураккабдир. Бундай нуктаи назар х,озирги даврда иктисодий фанларда кенг таркалган. Шу билан бирга, сервис иктисодиёти шароитида самарадорликни бах,олаш муаммоси ечимига ботланган илмий тадк,ик,отлар долзарблашиб бормокда ва бу йуналишдаги илмий тадкикотларга талаб, фикримизча, анча юкоридир.

Ривожланган бозор иктисодиётли мамлакатла-рида сервис иктисодиётининг шаклланиши билан фаолият самарадорлигини бах,олаш масалалари тадк,ик,отига алох,ида эътибор каратилмокда. Биз х,ам уз тадкикотимизда ушбу масалага эътибо-римизни каратмокчимиз. Бунинг учун биринчи навбатда самарадорлик тушунчаси ва унинг таърифига эътибор бериш максадга мувофик. «Самарадорлик» тушунчаси мураккаб тушунча эканлигини эътироф этиб, илмий адабиётларда бир нечта таржимавий талкинга эга бир мунча кенг таркалган (efficieny - инглизча) иборасини самарадорлик, х,аракатчанлик, мах,сулдорлик, х,аракатчанлик кобилияти, оперативлик [11, 233-234-б.] каби тушунчалар билан изох,лаш мумкин. Хозирги вактда самарадорликнинг куплаб таъ-рифлари нафакат иктисодиёт фанларида, балки бошка фанларда х,ам келтирилган.

Иктисодиёт фанларида «самарадорлик» тушунчаси кенг ва тор маънода талкин килинади.

Кенг маънода «Самарадорлик» тушунчаси атроф-мух,итга самарали ва адекват ёндашув кобилияти [9, 350-б.], нисбий самара, операция-лар ва лойих,алар [2, 326 б.] сифатида талкин килинади.

«Самарадорлик» мох,иятини аниклашнинг юкорида келтирилган таърифини карайдиган булсак, унинг бир канча ресурлари мавжудли-гини куришимиз мумкин. Чунки бу тушунча бир канча мезонлар, хусусиятлар оркали ифодала-ниши мумкин. Шунингдек, самарадорлик катего-рияси истеъмолни кондириш сифатида х,ам, ишлаб чикаришнинг максадга мувофиклиги сифатида

х,ам, корхоналарнинг самарали шаклланиши сифатида ва х,оказо куринишларда намоён булади.

«Самарадорлик» тушунчаси них,оятда кенг тушунчадир, у олинган самаранинг сарфларга нис-батини акс эттиради [2, 326-б.]. Самарадорлаш-тириш - мех,нат фаолиятининг у ёки бу сох,асида юкорирок натижаларга эришиш ва ушбу нати-жаларнинг бирлигига сарфларни кискартириш максадларида энг яхши ечимларни излашдир.

«Самарадорлик» тушунчаси конкрет тор маънода потенциал ва реал фаолиятлар натижаси-нинг комплекс таснифи булиб, бунда асосий эътибор фаолият буйича олинган натижаларга каратилади.

Фикримизча, юкорида келтирилган таърифлар «самарадорлик» мох,иятининг куйидаги асосий жих,атларини ифодалайди: биринчидан, самарадорлик мураккаб ижтимоий-иктисодий категория булиб, у бир ёки бир неча мезонлар асосида аникланади. Иккинчидан, самарадорлик нисбий тушунча булиб, у х,ар доим муайян максадлар фаолиятига буйсунади. Яъни самарадорликни бах,олаш бош максадлар асосида фаолиятларни тавсифлайди.

Шундай килиб, самарадорлик нисбий тушунчадир. Мазкур тушунча х,акида фикр юритилга-нида бир неча х,олатлар таккосланади. Масалан, иктисодий назарияда - иктисодиётдаги бирор-бир манфаат билан боFлик булган фаровонлик даражаси таккосланади. Гап шундаки, жамият фаровонлиги барча жамият аъзоларининг ман-фаатларини туFридан-туFри умумлаштириш нати-жасидир.

Ижтимоий ишлаб чикариш самарадорлигини ошириш вазифаси иктисодиёт учун муддатли ишлаб чикаришда усиш даражасининг паст дара-жада эканлиги уни ривожлантиришнинг х,аётий мух,им вазифасига айлантиради. Тах,лил килинган адабиётлар оркали шундай хулосага келишимиз мумкинки, иктисодий фанларнинг ривожланиб бориш жараёнида самарадорликни бах,олаш учун ах,амиятли равишда микдорий ёндашув-лар шаклланган. Бирок фикримизча, уларнинг барчаси умумий булган белгилари буйича бир-биридан фарк килувчи икки ёндашувга булинади: ресурс-сарф ва максадга йуналтирилганлик. Уларнинг мох,ияти ва мазмунини батафсил куриб чикамиз.

Бир мунча кенг таркалган ресурс-сарфлари буйича ёндашувда самарадорликни улчаш унум-дорлик курсаткичларидан фойдаланиш оркали

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 9(129)

ифодаланган. Шуни айтиш жоизки, «efficieny» тушунчасининг лутавий маъноси - мах,сулдорлик, унумдорлик маъноларини билдиради. Бунга тес-кари булган маъноларни х,ам келтиришимиз мумкин. Масалан, С.Э.Саркисов «унумдорликни мах,сулот яратиш учун фойдаланилган ресурс-лар самарадорлиги улчови» [13, 446-б.], деб таърифлайди. А.Б.Борисов эса унумдорликни «фойдаланилаётган ресурслар бирлигига туFри келган мах,сулот ишлаб чикариш самарадорлиги курсаткичи» [7, 450 б.], деб эътироф этади. Шунинг учун бундан кейинги тах,лилларда «унумдорлик» тушунчасига таъриф бериш зарур, деб х,исоблаймиз.

«Унумдорлик» тушунчаси (инглизча productivity - унумдорлик, мах,сулдорлик, мах,сулот чикариш) одатда одамлар ишлаб чикариш фаоли-ятининг мах,сулдорлиги, самарадорлиги сифатида аникланади. ХХ асрнинг 70-йилларида ута нафли-лик назарияси пайдо булганда мазкур тушунча кенг талкин этила бошланди. Аммо, шунча вакт утганига карамасдан, х,озирги вактда х,ам унумдорлик тушунчасига таъриф эскилигича колмокда. Хусусан, «Большой экономический словарь» кито-бида унумдорликка «бир ишчи жихщлар бирлиги, булинма ёки бошкалар томонидан вакт бирлиги ичида ишлаб чикарилган мах,сулот, хизматлар, ярим тайёр мах,сулотлар» [4, 216-б.] деб таъриф-лар берилган.

Хозирги замон иктисодий назариясида мех,нат унумдорлигини тах,лил килиш Ж.Б.Сейнинг чега-равий унумдорлик назарияси ва Ж.Кларкнинг унумдорликнинг пасайиб бориш назарияларига асосланади. Чегаравий унумдорлик назарияси жамиятда даромад ва кийматнинг шаклланиш жараёнида иштирок этувчи барча омилларни унумдорлик хусусиятига эга эканлигини билдиради. Ж.Кларкнинг назариясига асосан ишлаб чикаришнинг х,ар бир омили кандайдир чегаравий унумдорлик, унга мос х,олда х,ар бир мех,натга муайян бах,ога эга булади.

Шу билан бирга, ресурс-сарфлар ёндашу-вига самарадорликни бах,олашда унумдорлик курсаткичларидан фойдаланилади. Аммо унумдорлик ва самарадорлик тушунчалари ижтимоий-иктисодий мазмунига кура, турли хил катего-риялардир. Агар унумдорлик тушунчаси факат ишлаб чикариш фаолияти билан боFлик булса, самарадорлик эса шу фаолият натижаси билан аникланади. Ресурс-сарфлар ёндашуви доира-сида унумдорлик ва самарадорликнинг узаро

ботликлигининг асосий сабаби шундаки, бу ёнда-шув XIX асрнинг бошларида, яъни индустриал иктисодиётни шаклланиши ва ривожланиши шароитида вужудга кела бошлаган. Албатта бу х,олда ресурслар ёндашуви моддий неъматлар ишлаб чикариш оммавий стандартлаш асосида самарадорликни бах,олаш масаласини назарда тутади. Бунда асосий масала булиб, «энг кам сарф-харажатлар асосида юкори хужалик фойдасига эришиш» [15, 39-40-б.] х,исобланади. Мазкур фикрдан келиб чиккан х,олда шуни таъкидлаши-миз мумкинки, индустриал иктисодиёт шароитида моддий ишлаб чикариш асосий ах,амиятга эга булган. Натижада бу ёндашувга асосан х,ар кандай ишлаб чикаришнинг асосий максади мак-симал фойда олиш х,исобланади. Яна шуни таъ-кидлаш мумкинки, XX асрнинг бошларида х,ам сарф-харажатлар эвазига юкори фойда олиш самарали фаолиятнинг асосий максади, нафакат иктисодий назария фанининг бирламчи максади, балки амалий иктисодиёт фанининг х,ам бош максади х,исобланади.

Хусусан, классик бошкарув мактаби намоён-далари (Ф.Гейлар, Г.Форт, А.Фаёль ва бошкалар) бошкарув самарадорлигини сарф-харажатлар билан максимум натижага эришиш, деб х,исоб-лашади. Шунинг учун унумдорлик корхона рах,барлари ва менежерлари фойдаланадиган курсаткичлар тизимида асосий мезон х,исоб-ланади.

Самарадорликни бах,олашда ресурс-сарф ёнда-шувидан фойдаланишни маркетинг буйича ада-биётларда куришимиз мумкин. Таникли маркетолог Г.Ассель маркетинг самарадорлиги деганда маркетинг сарфлари ва натижаларини тушунган [5, 325 б.].

Шундай килиб, ресурслар ёндашуви доирасида унумдорлик ва самарадорлик бир хил курсаткич сифатида талкин этилади, аммо иктисодий категория сифатида уларнинг мох,ияти турлича талкинга эга. Шу билан биргаликда, шуни таърифлаш керакки, унумдорлик ва самарадорлик тушун-чаларининг узаро боFликлиги муайян муаммо-ларни юзага келтиради. Хусусан, унумдорлик ва самарадорлик тушунчаларининг бир хил талкин килиниши ушбу категорияларни татбик этишга баFишланган чет эл иктисодий адабиётлари тар-жимасини мураккаблаштириб куйди. Иккинчидан, икки тушунчанинг аралаштириб талкин килиниши Fарб ва миллий иктисодиёт фанларининг ушбу таърифлар буйича яхлит хулоса чикариш буйича

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 9(129)

мураккаблаштириб куйди1. Ушбу холат миллий иктисодиёт фанида юкоридаги категориялар буйича турлича фикрларнинг вужудга келишига сабаб булди.

Юкоридаги фикрлардан келиб чиккан холда, унумдорлик ва самарадорлик мохияти буйича турлича карашлар ва ёндашувларни куриб чикамиз.

Агар ишлаб чикариш самарадорлиги курсат-кичи мехнат унумдорлиги курсаткичига таккос-ланса, ишлаб чикаришнинг умумий сарфлари йиFиндисида жонли мехнат сарфлари кандай улушни ташкил этишни курсатувчи коэффициентга эга буламиз. Бу улушнинг камайиши бевосита ишлаб чикаришдан жонли мехнатнинг нисба-тан ва мутлак, озод килиниши туFрисида далолат беради [3, 397-б.].

Шундай килиб, ресурс-сарф нуктаи назаридан самарадорлик ва унумдорлик ташкил килишда бир хил курсаткичлар сифатида тадк,ик, этилади. Аммо иктисодий тушунчалар сифатида улар турличадир. Шунинг учун ресурс ёндашуви буйича самара-дорликни бахолашда унумдорлик курсаткичлари тизимига тухталиш мак,садга мувофикдир.

Иктисодиёт фани урганаётган унумдорлик кон-цепциясида унумдорлик курсаткичлари тизимини ишлаб чикариш омиллари назарияси асосида тузилган. Мазкур назарияга асосан, унумдорлик-нинг асосий вазифаси минимал сарфлар асосида максимал натижаларга эришиш хисобланади. Бунга кура унумдорликнинг умумий формуласи куйидагича:

Унумдорлик = махсулот ишлаб чикариш / сарфлар (1.1);

Юкоридаги курсаткични хисоблашда бир-биридан фаркланувчи уч турдаги унумдорликни ажратиб курсатишимиз мумкин: хусусий, умумий, куп омилли ва ишлаб чикариш омилларининг ялпи унумдорлиги.

1 Масалан, Г.Эмирсоннинг «Унумдорликнинг ун икки тамойили» номли асари «Tvelve prinsiples of efficiency» деб номланади. Шуни таъкидлаш лозимки, бу сама-радорликни унумдорлик тушунчаси билан алмашти-рилган ягона таржима нашри эмас (масалан, «Сифат ва самарадорликни бошк,ариш» 2001. И.Прокопенко, К.Норт). Келтирилган мисоллар муаллиф томонидан луFавий чалкашликлар мавжудлигини исботлайди.

Хусусий унумдорлик - ишлаб чикариш омили сифатида фойдаланиладиган бир ресурсни сунгги натижага нисбатан тавсифлайдиган курсаткич. Бу курсаткич ишлаб чикаришнинг бир омилли сама-радорлигини намоён этади.

Умумий унумдорлик - ишлаб чикариш омиллари сифатида бир неча ресурсларнинг сунгги натижаларига нисбатан тавсифловчи курсаткичдир. Мазкур курсаткич ишлаб чикариш омилларининг узаро боFланишдаги самарадор-лигини ифодалайди.

Ялпи унумдорлик ишлаб чикариш омили сифатида фойланадиган барча ресурсларни барча сунгги натижага нисбатини таснифлайдиган курсаткич булиб, ялпи фаолият самарадорлигини ифодалайди.

Шуни эътироф этиш мумкинки, ялпи, умумий ва хусусий унумдорлик кабул килинган курсаткичлар булиб, ишлаб чикаришнинг барча даражаларида, яъни тармок, сох,а, худуд ёки алох,ида корхона микёсида фойдаланиш мумкин.

Иктисодий адабиётларда юкорида таъкидлан-ган умумий кабул килинган таснифдан ташкари яна бир неча таснифни ажратиб курсатиш мумкин. Масалан, сарфлар ва натижаларни тулик хисоблаш даражаси учун унумдорлик курсаткичи таснифининг хам уч турини ажратиб курсатиш мумкин [6, 104-б.]:

а) хусусий (бир натижанинг бир сарфга нис-бати);

б) умумлашган (бир ёки бир неча натижалар-нинг бир неча сарфларга нисбати);

в) интеграл (унумдорликнинг тулик хисоботи).

Олдинги таснифдан фаркли равишда ушбу тас-

нифда нафакат ишлаб чикаришда фойдаланиладиган ресурслар микдори, балки ишлаб чикариш натижаларининг табакаланиш имкониятлари хам инобатга олинган.

Унумдорликни хисоблашда хусусий унумдорлик курсаткичини хисобга олувчи ишлаб чикаришнинг уч омили (мехнат, капитал ва материаллар) тас-нифи хам амал килмокда (2-жадвал).

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Хозирда амал килаётган унумдорлик курсаткичлари турлича булиб, таркибига мехнат унумдорлиги, материал кайтими, фонд кайтими, рента-беллик кабиларни камраб, уларни хисоблаш ягона

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 9(129)

2-жадвал. Ишлаб чикариш омиллари унумдорлигининг асосийкурсаткичлари1

Натижа Сарфлар Ишлаб чикариш х,ажми (бирликда) Даромад (сум) Фойда (сум) Кушилган киймат (сум)

Сарфлар (сум) Жами унумдорлик Жами омиллар унумдорлиги Рентабеллик (фойдали жами унумдорлик) Кушимча киймат унумдорлиги

Шундан факат сумда

1. Мех,нат сарфлари (киши) Мех,нат унумдорлиги Мех,нат унумдорлиги Фойдали мех,нат унумдорлиги Ишчилар таркибига боFлик булган унумдорлик

Мех,нат сарфлари (сум) Мех,нат унумдорлиги Мех,нат унумдорлиги Фойдали мех,нат унумдорлиги Ишчи кучига боFлик булган унумдорлик

Мех,нат сарфлари (соат) Мех,нат унумдорлиги Мех,нат унумдорлиги Фойдали мех,нат унумдорлиги Иш вактига боFлик булган унумдорлик

2. Асосий фондлар сарфи (сум) Фонд кайтими Фонд кайтими Асосий фондларнинг фойдали унумдорлиги Асосий молиявий капитал унумдорлиги

Материал сарфлар (бирлик) Материал кайтими Материал кайтими Айланма активлар унумдорлиги

Материал сарфлар (сум) Материал кайтими Материал кайтими Айланма активлар унумдорлиги

тамойил асосида ишлаб чикариш натижаларини сарфларга нисбати асосида (1.1 формула асосида) амалга оширилади. Мазкур таснифда унумдорлик киймат ва натурал куринишда ифодаланган.

Фикримизча, сарф-ресурс ёндашувининг камчиликлари сервис иктисодиёти шароитида куйидагилардан иборат:

1. Ресурс-сарф ёндашуви индустриал икти-содиёт шароитида пайдо булган ва у стандарт оммавий ишлаб чикаришга йуналтирилган. Сервис иктисодиёти шароитида ах,олини стандарт мах,сулотлар билан таъминлаш номоддий индивидуал неъматлар ва хизмаларни ишлаб чикариш устуворлигининг ривожланишига асос булди. Бу х,олат ресурс-сарф ёндашувининг сервис иктисодиёти шароитига мослаштирилишини талаб этади.

2. Ресурс-сарф ёндашуви нуктаи назари-дан самарадорликнинг асосий максади - мини-мал харажатлар х,исобига максимал стандарт мах,сулотлар яратишдан иборат, яъни иктисодий (соф) максадлардан иборат. Сервис иктисодиёти шароитида ишлаб чикариш самарадорлигида ресурс-сарф ёндашуви тубдан узгаради ва унда асосий эътибор ижтимоий йуналтирилган максад -

1 Муаллиф томонидан тузилган.

ишлаб чикариш самарадорлиги фаолиятининг асосий максади х,исобланади.

Сервис иктисодиёти шароитида ижтиимоий самарадорлик тобора катта ах,амият касб этиб боради. Бу х,ол уни бах,олашнинг объектив зару-ратини келтириб чикаради. Ресурс-сарф ёндашуви доирасида амал килувчи курсаткичлар асосан эришилган натижаларни таккослашга каратилган. Аммо ижтимоий самарадорликни ишлаб чикариш х,аражатларига таккослаб х,исоблаш анча мурак-кабдир.

Шундай килиб, сервис тизимида турли хиз-матлар курсатиш фаолияти самарадорлигини бах,олашда ресурс-сарф ёндашувидан фойдаланиш чекланиб бормокда. ХХ асрнинг 20-йилларида чет эл иктисодий назариясида х,ам иктисодий, х,ам ижтимоий, х,ам ижтимоий-иктисодий самарадорликни бах,олашга имкон берувчи «максадли йуналтирилганлик» ёндашуви таклиф этилди. Бу ёндашув ХХ асрнинг 70-йилларида (яъни сервис иктисодиёти шаклланаётган шароитда), айникса, амалий иктисодиётда кенг ривожланиб борди. Хизмат курсатиш сох,асида ушбу ёндашувдан фойдаланиш купрок ах,амият касб этиши мум-кин. Шунинг учун х,ам унга тухталиш максадга мувофикдир. «Максадли йуналтирилганлик» [10, 131-б.] ёндашуви самарадорликни бах,олашда

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 9(129)

ресурслар ёндашувидан бир мунча фарк килади.

ХХ асрнинг 20-йилларида америкалик икти-содчилар унумдорлик ва самарадорлик бир хил курсаткич деб тахлил килинган хамда максадга йуналтирилганлик ёндашувини инкор этмас-дан, балки ресурслардан яхширок фойдаланган холда олдиндан кузланган максадга эришиш учун ишлаб чик,аришни ташкил этишни таклиф этишди. Максадга йуналтирилганлик ёндашувига асосан самарадорлик ишлаб чикаришда бирор-бир жараён бажарилиши ва максадли натижага эри-шилиши оркали олинган натижалар муносабати сифатида улчанади. Самарадорликни хисоблашни бошка усули минимал зарурий ресурсларни (мулжалланган махсулотни тайёрлаш учун зарур булган) фойдаланиш учун зарур булган ресурслар микдорига нисбати сифатида амалга оширилади [16, 324-б.]. Юкоридаги тарифга асосан самарадорлик курсаткичини хисоблашнинг умумий фор-муласи куйидагича:

Е = — , (1.2);

Ер

бу ерда: Е1 - эришилиши лозим булган натижа; Ер - максадли натижа.

Максадга мувофик ёндашув доирасида сама-радорликнинг куйидаги куринишларини ажратиб курсатиш мумкин:

- ташки самарадорлик (ташкилот ташки имко-ниятларидан фойдаланиш нуктаи назаридан самарадорлик), уни хисоблаш олдиндан режа-лаштирилган натижаларни бирор-бир жараён-нинг бажарилиши оркали олинган натижаларга нисбати сифатида аникланади;

- ички самарадорлик (ташкилотларнинг ички имкониятларидан фойдаланиш нуктаи назаридан самарадорлик), уни хисоблаш минимал зарур ресурсларни фойдаланишга мулжалланган режа-ларга нисбати сифатида амалга оширилади;

- умумий самарадорлик (ташки ва ички самарадорлик асосида аникланади).

Умумий самарадорлик тушунчаси дастлаб П.Друкер томонидан таклиф килинган.

Шуни таъкидлаш лозимки, америкалик икти-содчилар томонидан таклиф килинган самарадорлик талкинидан кенг максадларда, яъни нафакат иктисодий, балки ижтимоий, маданий ва табиатни мухофаза килиш ва бошка холларда фойдаланиш мумкин. Шунингдек сервис иктисодиётида мазкур ёндашув асосий ахамиятга эга.

Самарадорликни хисоблашни максадга йунал-тирганлик ёндашуви асосчиларидан бири америкалик Г.Эмерсондир. У узининг «самарадорликнинг ун икки тамойили» номли асари «Tvelve prinsiples of efficiency» (1912) [18, 216 б.] асарида унумдор-ликни самарадорликнинг ун икки тамойилидан бири, деб айтади. Аммо Г.Эмерсоннинг фикрича, унумдорлик ва самарадорлик тенг курсаткичлар эмас. Шуни айтиш керакки, Г.Эмерсоннинг сама-рали ишлаб чикаришнинг юкори унумдорлигини бирламчи вазифа килиб куймайди.

Шундай килиб, максадга йуналтирилганлик ёндашуви мавжуд вазият нуктаи назаридан сама-рали фаолият булиши, аммо унумдорлиги паст хам булиши мумкин. Шунингдек, фаолият юкори унумли булиши мумкин, лекин максадга эришиш нуктаи назаридан самарасиз булиши хам мумкин. Демак, сервис иктисодиёти шароитида унумдорлик ва самарадорлик курсаткичлари булинади. Хужалик юритувчи субъектлари юкори самара-дорликка эришиши юкори унумдорликка эриши-шишига нисбатан катта ахамят касб этади.

Хулоса ва таклифлар (Conclusion/ Recommendations).

Сервис иктисодиётида самарадорликни бахо-лашда максадли йуналтирилганлик ёндашуви ресурс-сарф ёндашувидан кескин фарк килади. Максадли йуналтирилган ёндашувдан фойдаланиш фаолият самарадорлигини бахолаш имко-ниятини кенгайтиради. Унга асосан максимал унумдорлик фаолият самарадорлигининг ягона параметри булмасдан, самарадорлик ижтимоий, иктисодий ва ижтимоий-иктисодий жихатдан тас-нифланади. Шу нуктаи назардан, самарадорлик курсаткичларидан фойдаланиш кулами кенгаяди. Ресурс-сарф ёндашувидан фаркли мазкур ёндашув нафакат тижорат асосида хужалик юритувчи субъектлар самарадорлигининг бахоланиши, балки нотижорат субъектлар самарадорлигига хам бахо бериш мумкин.

Юкорида таъкидланганлардан куйидагиларни хулоса килишимиз мумкин:

- биринчидан, хозирги вактда иктисодий адабиётларда самарадорликни бахолашда бир-биридан тубдан фарк килувчи икки ёндашув: ресурс-сарф ва максадга йуналтирилган ёндашув амал килади. Ресурс-сарф ёндашуви нуктаи назардан самарадорлик унумдорлик курсаткичларига мувофик хисобланади ва талкин килинади. Ривож-ланган мамлакатларда сервис иктисодиётида карор топиб бориши билан самарадорликни

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 9(129)

бахолашда максадга йуналтирилган ёндашув кенг ривожланиб борди. Унга асосан самарадорлик ва унумдорлик курсаткичлари алохида мустакил курсаткич сифатида талкин килина бошлади ва у ресурс-сарф йуналишидан фаркли равишда нафакат иктисодий, балки иктисодий, ижтимоий-иктисодий самарадорликни хисоблашда кенг кулланила бошлади;

- иккинчидан ресурс-сарф ва максадга йуналтирилган ёндашувлар самарадорлигини хисоблашда факат иктисодий назария фани дои-

расида эмас, балки бошка иктисодий фанлар -менежмент ва маркетинг, мехнат иктисодиёти ва бошка фанларда хам фойдаланила бошлади.

Шундай килиб, сервис иктисодиёти шароитида самарадорликни хисоблаш комплекс ёндашув ва у иктисодий курсаткичлар мутаносиблигини талаб килади. Бевосита шундай холат жахон тажриба-сида тобора кенг ривожланиб бормокдаки, бу тобора мухим ахамият касб этмокда.

Адабиётлар руйхати:

1. Абдурахмонов К.Х. Мехнат иктисодиёти: назария ва амалиёт. Кайта ишланган ва тулдирилган 3-нашри. - Т.: «FAN», 2019.

2. Абдурахмонов К.Х. Мехнат иктисодиёти. - Т.: «Mehnat», 2009. -511 -б.

3. Абдурахмонов К.Х. Мехнат иктисодиёти. - Т.: «Мехнат», 2004. -397-б.

4. Азримян А.Н «Большой экономический словарь». - М.: Фонд «Правовая культура», 1994. -С. 322.

5. Ассель Г. Маркетинг: принципы и стратегия. - М.: «ИНФРА-М», 1999. -С. 803.

6. Беляев К.К Проблемы измерение затрат и результатов на предприятии. - Иркутск, ИГЭА, 1999. -С. 104.

7. Борисов А.Б. Большой экономический словарь. - М.: «Книжный Мир», 1999. -С. 825.

8. Ерофеева А.П. Модернизация системы управления персоналом на предприятиях сферы услуг. Диссертация на соискание ученой степени кандидата экономических наук. - Великий Новгород, 2014. -С. 141.

9. Кравченко С.А. Социально-экономический русско-английский словарь. - М.: «Астрель», 2004. -С. 511.

10. Менар К. Экономика организации: пер. с фран. (под ред. А.Г.Худокармова.). - М.: «ИНФРА -М», 1999. -С. 131.

11. Мюллер Д.К. Англо-русский словарь. - М.: «Русский язык» 1992 . -С. 233-234.

12. Пардаев М.К. ва бошкалар. Хизмат курсатиш, сервис ва туризм сохаларини ривожлан-тириш: муаммолар ва уларнинг ечимлари. - Т.: «Иктисод-молия», 2008. -133-б.

13. Саркисов С.Э. Менеджмент: словарь справочник. - М.: «АНКИЛ», 2005. -С. 551.

14. Ткаченко А.А. Занятость и экономика: политика государства в переходный период. - М.: «Информграф», 2000. -С. 215.

15. Тугаи-Барановский М.И Основы политической экономи 5-е изд. - Пг.: Издания Юридического склада «Право» 1917. -С. 39-40.

16. Управления и организация в сфере услуг: теории и практика: Service manejment and Operation - 2-е межнарод изд. (пер. с англ нар. наук ряд. В.В. Кулибановой). / К.Хаксивер, Б.Рендер, Р.С.Рассел, Р.Г.Мердик. - С-Пб и.др: «Питер бух», 2002. -С. 496.

17. Узбекистан Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги 4947-сонли фармо-нига 1-илова, 4.1-банд «2017-2021 йилларда Узбекистан Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Харакатлар стратегияси».

18. Эмирсон Г. Двенадцать принципов производительности. - М.: «Экономика», 1992. -С. 216.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 9(129)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.