Научная статья на тему 'СEМИРИШ ВА АЛЛЕРГИК КАСАЛЛИКЛАРНИНГ ЎЗАРО БОҒЛИҚЛИГИ ВА СОҒЛОМ ТУРМУШ ТАРЗИНИ ТАРҒИБ ҚИЛИШ'

СEМИРИШ ВА АЛЛЕРГИК КАСАЛЛИКЛАРНИНГ ЎЗАРО БОҒЛИҚЛИГИ ВА СОҒЛОМ ТУРМУШ ТАРЗИНИ ТАРҒИБ ҚИЛИШ Текст научной статьи по специальности «Науки о здоровье»

102
15
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
семизлик / аллергик касалликлар / соғлом турмуш тарзи / COVID-19

Аннотация научной статьи по наукам о здоровье, автор научной работы — Дилафруз Гайратовна Абдуллаева, Наргиза Илхомовна Икромова

Семизлик ҳозирги вақтда инсоннинг умр кўриш давомийлигини қисқартирувчи ва унинг сифатини пасайтирадиган бир қатор касалликларнинг ривожланиши билан боғлиқ бўлган мультифакториал, сурункали, қайталанувчи касаллик сифатида қаралади. Семириб кетиш шу қадар кенг тарқалдики, у суст ривожланган мамлакатлар аҳолисининг тўйиб овқатланмаслик муаммосини ва ҳатто юқумли касалликларни орқага сурди, аммо охирги икки омил илгари инсон саломатлиги учун асосий таҳдид деб ҳисобланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «СEМИРИШ ВА АЛЛЕРГИК КАСАЛЛИКЛАРНИНГ ЎЗАРО БОҒЛИҚЛИГИ ВА СОҒЛОМ ТУРМУШ ТАРЗИНИ ТАРҒИБ ҚИЛИШ»

СЕМИРИШ ВА АЛЛЕРГИК КАСАЛЛИКЛАРНИНГ УЗАРО БОГЛЩЛИГИ ВА СОГЛОМ ТУРМУШ ТАРЗИНИ ТАРГИБ ЦИЛИШ

Дилафруз Гайратовна Абдуллаева

Тошкент тиббиёт академияси, доцент, PhD abdullaeva. dg1976@gmail.com

Наргиза Илхомовна Икромова

Тошкент шахар ИИББ тиббиёт поликлиникаси шифокори

АННОТАЦИЯ

Семизлик хозирги вактда инсоннинг умр куриш давомийлигини кискартирувчи ва унинг сифатини пасайтирадиган бир катор касалликларнинг ривожланиши билан боглик булган мультифакториал, сурункали, кайталанувчи касаллик сифатида каралади. Семириб кетиш шу кадар кенг таркалдики, у суст ривожланган мамлакатлар ахолисининг туйиб овкатланмаслик муаммосини ва хатто юкумли касалликларни оркага сурди, аммо охирги икки омил илгари инсон саломатлиги учун асосий тахдид деб хисобланган.

Калит сузлар: семизлик, аллергик касалликлар, соглом турмуш тарзи, COVID-19.

ABSTRACT

Obesity is currently considered as a multifactorial, chronic, relapsing disease associated with the development of a number of diseases that reduce a person's life expectancy and reduce its quality. Obesity has become so widespread that it has pushed into the background the problem of malnutrition in the population of underdeveloped countries and even infectious diseases, although the last two items were previously considered the main threats to human health.

Keywords: obesity, allergic diseases, healthy lifestyle, COVID-19.

КИРИШ

Жахрн согликни сакдаш ташкилоти (ЖССТ) маълумотларига кура, 20-асрнинг урталаридан бошлаб юкумли касалликлар эпидемияси сурункали юкумли булмаган касалликлар эпидемияси билан алмаштирилди, улар дунёдаги барча улимларнинг 60 фоизини келтириб чикаради ва купинча бу касаллик ортикча вазн (ОВ) ва семириш билан боглик. ЖССТ экспертлари семизлик дунёдаги энг кенг

January, 2023 Multidisciplinary Scientific Journal

377

ISSN: 2181-1385

Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | ASI-Factor: 1,3 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1

таркалган сурункали касалликлардан бири булиб, глобал юкумли булмаган эпидемия даражасига якинлашмокда деган хулосага келди (ЖССТ, 2015).

Хрзирги вактда семириш инсоннинг умр куриш давомийлигини кискартирадиган ва унинг сифатини пасайтирадиган бир катор касалликларнинг ривожланиши билан боглик булган полиэтиологик, сурункали, кайталанувчи касаллик сифатида каралади (Васюкова, О. В. 2015; Гусева, А. А. 2015; Джумагазиев, А. А., 2016). Каладзе, Н. Н., 2015; Карапетян, А. Р., 2015). Семизлик ва бронхиал астма билан огриган болаларда нафас чикариш оким тезлигининг ёмонлашиши алохида эътиборга лойикдир (Баранов А. А., 2010). ЖССТ маълумотларига кура, ОВ ва семириш 2-тоифа диабетнинг барча холатларининг 44% гача, юрак-кон томир касалликларининг 23% гача ривожланишини олдиндан белгилаб беради (ЖССТ, 2013).

Ортикча вазн ва семизлик соглик учун зарарли булиши мумкин булган гайритабиий ёки ортикча тана ёгининг натижасидир (ЖССТ, 2020). Мисол учун, 2016 йилда 18 ёшдан ошган 1,9 миллиарддан ортик катталар ортикча вазнга эга булган. Уларнинг 650 миллиондан ортиги семириб кетган ва 18 ёшдан ошган катталарнинг 39 фоизи (еркакларнинг 39 фоизи ва аёлларнинг 40 фоизи) ортикча вазнга эга эди. 2016 йилда дунёнинг катта ёшли ахолининг тахминан 13 фоизи (эркакларнинг 11 фоизи ва аёлларнинг 15 фоизи) семириб кетган. 1975 йилдан 2016 йилгача бутун дунё буйлаб семириб кетган одамлар сони уч баравар ошди. Узбекистонда болалар ва усмирларда семиришнинг олдини олиш ишларига катта эътибор каратилган (Шайхова Г. И., Рахимов Б. Б., 2017).

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Хорижий ва махаллий муаллифларнинг адабиёт маълумотларини урганиш асосида биз болалар ва усмирларда семиришнинг патогенези ва таркалишида рол уйнайдиган энг кенг таркалган этиологик омилларни, шунингдек, бошка касалликлар билан богликлигини аникдадик.

НАТИЖАЛАР ВА МУХОКАМА

Республиканинг катта ёшли ахолиси орасида семиришнинг таркалиши хозирги кунда 1000 ахолига уртача 31-34 тани ташкил этади, бунда маълум худудларга караб курсаткичларда сезиларли фарклар мавжуд. Бу фарклар куп жихатдан бирламчи тиббий ёрдамда ташхис сифатига боглик.

Шуни таъкидлаш керакки, мамлакатимизда болалар ва

January, 2023

ISSN: 2181-1385

Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | ASI-Factor: 1,3 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1

усмирлар уртасида семиришнинг таркалиши катталарникига Караганда 1,5-2 баравар юкори ва 50-66 %о ни ташкил этади.

Семизлик билан огриган болалар ва усмирларнинг умумий касалланиш таркиби буйича касалликларнинг рейтинг уринлари бошка болалардан сезиларли даражада фарк килади, гарчи иккала холатда хам биринчи 6 уринни деярли бир хил касалликлар тоифалари эгаллайди. Семириб кетган болаларда эндокрин тизим касалликлари ва овкатланишнинг бузилиши, шунингдек, ушбу касалликлар окибатида келиб чикадиган хасталиклар устунлик килади. Ушбу патологияни камайтириш буйича максадли чора-тадбирларни амалга оширишда республикада болалар ва усмирларда семириш билан касалланишнинг аникланган минтаккавий хусусиятларини хисобга олиш керак [3].

Семириб кетиш жуда куп мамлакатлар ахолисининг соглигига тахдид солмокда ва уларнинг руйхати доимий равишда усиб бормокда. Семириб кетиш шу кадар кенг таркалдики, у суст ривожланган мамлакатлар ахолисининг туйиб овкатланмаслик муаммосини ва хатто юкумли касалликларни оркага сурди, гарчи охирги икки омил илгари инсон саломатлиги учун асосий тахдид деб хисобланган. Семириб кетиш деярли барча тана тизимларининг холатига салбий таъсир курсатганлиги сабабли касаллик деб хисоблана бошлади.

Семириб кетиш артериал кон босимининг ошишига, атеросклероз ва кандли диабетнинг ривожланишига, юрак ва кон айланиш тизими касалликларига, бугинлар ва умуртка погонаси билан боглик муаммоларга, гормонал фон ва эндокрин безлар фаолияти узгаришларига олиб келади. Семириб кетиш эндоген ва экзоген омилларнинг узаро таъсирига асосланади. Семириб кетишнинг турли хил таснифлари мавжуд ва улар орасида этиологик тамойилига кура, ёг тукималарининг тупланиш турига, тана массаси индексига (ТМИ) кура таснифлар мавжуд.

Шуни таъкидлаш керакки, ТМИ курсаткичи усиш даври тулик булмаган болалар, 65 ёшдан ошган кексалар, спортчилар, мушаклари яхши ривожланган инсонлар ва хомиладор аёллар учун ишончли эмас [9].

Нотугри овкатланиш ва семириш асосий сабаб булган бир катор касалликлар мавжуд. Буларга баъзи юкумли ва паразитар касалликлар, неоплазмалар, эндокрин тизим касалликлари, овкатланиш бузилиши, метаболик касалликлар, кон касалликлари, гематопоэтик аъзолар ва иммунитет механизми, рухий ва хулк-атвор касалликлари, асаб тизими касалликлари, куз касалликлари киради, кулок ва эшитиш аъзолари касалликлари, кон айланиш тизими касалликлари, нафас

олиш касалликлари, овкат хазм килиш касалликлари,

January, 2023

бириктирувчи тукима мушак - скелет тизимининг касалликлари, тери ва тери ости тукималарининг касалликларини киритиш мумкин [3].

Баъзан сохта аллергик касалликлар юзага келишида биологик фаол моддаларнинг фаолсизлантириш механизмлари бузилиши, гистаминаза ферменти фаоллиги пасайиши, гистамин, тирамин, фенилэтиламинга бой овкат истеъмоли, овкат кушимчалари (буёклар, айникса, тартразин ва натрий нитрит, сульфитлар, глутаматлар, ароматизаторлар, консервантлар, эмульгаторлар ва хк.) сабаб булиши мумкин. [4]. ^олаверса, аллергик касалликларнинг муттасил ортиб бораётгани ахоли саломатлигига уз таъсирини утказмокда. Аллергик касалликлар билан огриган беморларнинг сони сунгги 10 йил ичида икки баравар купайди [1]. Эпидемиологик тадкикотлар курсатишича, ортикча вазнли инсонлар улуши сезиларли даражада ошган [7, 8, 12]. Овкатланиш инсон хаётининг ажралмас кисми булиб, болалар ва катта ёшли ахолида хаёти учун хавфли реакцияларни келтириб чикариши мумкин [6].

Турли муаллифлар берган маълумотлар буйича, семизликнинг атопик аллергик жараёнларнинг шаклланиши ва кечишига таъсирини урганиш карама-карши натижаларни курсатади. Овкат аллергияси булган 2 ёшдан 18 ёшгача булган 4111 бола ва усмирнинг маълумотларини ретроспектив тахлил килишда семизлик ва атопия уртасидаги богликлик аникланди, бу семиз болаларда умумий иммуноглобулин Е (IgE) ва махсус IgE нинг юкори даражаси билан ифодаланган. Маълум булишича, семириш атопия ва озик-овкат оксилларига сезгирлик билан боглик, аммо усимлик гулчанглари билан боглик эмас [20].

Семизлик ва астма уртасидаги богликлик япон мактаб ёшидаги болаларда [11] ва корейс усмирларида аниыланган [22]. Бирок, 48 нафар хитойлик мактаб укувчисида утказилган кузатувлар натижасида семизлик, астма ва атопия уртасидаги богликлик аникланмади [10]. Катталар ва астма билан огриган болаларда олиб борилган кейинги тадкикотлар шуни курсатдики, семириш атопик астмага караганда атопик булмаган астма билан купрок богликдир [6, 9, 21].

Астма бронхиал гиперреактивлик, бронхиал обструкция ва нафас олиш белгилари билан тавсифланган нафас йулларининг сурункали яллигланиш касаллиги эканлиги маълум. Семириб кетиш ва атопик дерматит уртасидаги муносабатларнинг асосий механизмлари тулик ёртилмаган. Бир катор олимлар ортикча вазн билан атопик дерматит ривожланиш хавфини ёг тукималарининг биологик фаоллиги билан боглашади. Преадипоцитлар ва етук адипоцитлар, юкорида айтиб утилганидек, энергия гомеостазини, иштахани, инсулинга сезгирликни тартибга

January, 2023

38G

солувчи куплаб адипоцитокинларни ёки аникроги адипокинларни чикаради, эндотелиал, ангиоген, гематологик ва иммунологик функцияларга таъсир килади. Бундан ташкари, бу таъсир эндокрин, паракрин ва аутокрин йуллар билан амалга оширилади.

Экспериментал маълумотлар шуни курсатадики, адипокинлар, шу жумладан лептин, адипонектин, резистин, шунингдек, бошка цитокинлар: усма некроз омили-а, интерлейкин 6, TGFp ва С-реактив оксил, яллигланишга карши фаолликка эга, семизликнинг метаболик ва юрак-кон томир асоратларини ривожланиши учун бу асос хисобланади [13].

Гинекологияда менопаузанинг бошланиши билан юзага келадиган ва корин бушлигидаги семириш, инсулин резистентлиги ва дислипидемия, шунингдек артериал гипертензия туфайли тез вазн ортиши билан тавсифланган менопаузадаги семириш деган атама мавжуд. Менопаузанинг ривожланиш механизмида эстрадиол концентрациясининг пасайиши кузатилади. Тадкикотлар шуни курсатдики, эстрогенлар юрак-кон томир тизимига таъсир килади, бу эса уз навбатида юрак уриш тезлигининг пасайишига, кон томирларининг кенгайишига, плазма ренин ва ангиотензин II фаоллигининг тахминан учдан бирга пасайишига, инсулин концентрациясининг пасайишига, адреналин ажралишининг пасайишига, таъсир килади. Купгина беморларда гипоэстрогенизм туфайли аёлларнинг тахминан 35-49% менопаузадаги метаболик синдромни ривожлантиради. Бундай холда, киска вакт ичида, тахминан 6-8 ой ичида, менопаузадан кейин корин бушлигида семириш ривожланиши билан тана вазнининг тез усиши кузатилади [15]. Куп вазнли аёлларда поликистоз тухумдон синдроми мавжуд булиб, у препубертал ва пубертал даврда шаклланади. Гормонал фон эркакларда хам танадаги ёгнинг ортикча тупланиши билан характерланади. Тестостерон даражасининг пасайиши жинсий гормонлар алмашинувидаги узгаришларга олиб келадиган иккиламчи жараёндир [14, 18].

Механизмда андрогенларни (тестостерон ва андростенедион) эстрогенларга (мос равишда эстрадиол ва эстрон) айлантиришда иштирок этадиган ароматаза фермент микдори ортиб боради, бу эса гипофиз бези томонидан лютеинловчи гормон ишлаб чикаришни камайтиради ва тестостерон ишлаб чикаришга таъсир килади [17]. Семириб кетган беморларда вазн йукотиш билан тестостерон даражасининг нормаллашишини сезиш мумкин

[19].

Семизликдаги тизимли яллигланиш аллергик яллигланишга туртки беради, деган фикр мавжуд. Масалан,

January, 2023

381

ISSN: 2181-1385

Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | ASI-Factor: 1,3 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1

интерлейкин 6 даражаси семиришда ошади, юкори интерлейкин 6 эса ТМИ нормаллашганидан кейин хам кисман ёки назоратсиз БА билан боглик [16].

Шунингдек, семиришда висцерал ёг тукималарининг массаси сезиларли даражада ошади, уларнинг юкорилиги метаболик синдромнинг ривожланишига ёрдам беради. Метаболик синдромга семизлик, инсулинга резистентлик ва гиперинсулинемия, артериал гипертензия, гиперлипидемия ва атеросклероз киради [2].

Болалик ва балогат ёшидаги семизлик фонида гемодинамик бузилишлар билан бирга артериал гипертензия ривожланади. Тукималарга кон таъминоти улардаги метаболизмга сезиларли таъсир килади. Болаларда семиришнинг этиологик омиллари сабабларидан бири бу - жисмоний фаолиятнинг етарли даражада эмаслигидир. Семириб кетган болаларнинг жисмоний фаоллигини нормаллаштириш мураккаб муаммо булиб, бола танасининг функционал хусусиятларини хар томонлама урганишни ва жисмоний терапия усулларини ишлаб чикишни ва беморларни уларни бажаришга ундашни талаб килади.

Хрзирги вактдаги мавжуд маълумотларга кура, хозирда семизлик COVID-19 огир кечиши, ва улим хавфининг мухим башоратчиси хисобланади. Бунинг сабаби семириш билан боглик эндокрин ва метаболик касалликлар, шу жумладан аллергик патологиянинг ривожланиши булиши мумкин. Висцерал ёг тукималарининг куплиги билан боглик патологик жараёнлар иммунологик дисрегуляцияни кучайтиради ва бундай беморларни юкумли касалликларнинг ривожланишига купрок мойил килади.

ХУЛОСА

Шундай килиб, семириш сурункали касаллик булиб, уни даволаш умрбод ва доимий равишда амалга оширилиши керак. Огирликни йукотишдан кам эмас, балки янги, камайган вазнни доимий равишда ушлаб туриш хам мухимдир. Семириб кетишда жараённинг ривожланиши ва кучайишида аллергик, эндокрин ва юрак-кон томир касалликларининг олдини олиш алохида рол уйнайди.

REFERENCES

1. Гущин, И.С., О.М. Курбачева "Аллергия и аллергенспецифическая иммунотерапия", 2010. 228 с.

2. Петеркова, В.А., О.В. Ремизов "Ожирение в детском

возрасте", "Ожирение и метаболизм", 2004. - № 1. - С. 1723

January, 2023

ISSN: 2181-1385

Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | ASI-Factor: 1,3 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1

3. Рахимов Б.Б., Особенности заболеваемости детей и подростков Республики Узбекистан, страдающих ожирением - 2017, с.276

4. Абдуллаева, Дилафруз Гайратовна ОЗЩ-ОВ^АТ МАДСУЛОТЛАРИДА ЯШИРИН АЛРГЕНЛАРНИ АНЩЛАШ БУЙИЧА ТАВСИЯЛАР // ORIENSS. 2022. №11. URL: https://cyberlemnka.m/article/n/ozi-ov-at-ma-sulotlarida-yashirin-allergenlarni-ani-lash-b-yicha-tavsiyalar.

5. Гули Шайхова, Дилафруз Абдуллаева Аллергены в продуктах питания, управление пищевыми аллергенами // ОИИ. 2021. №3. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/allergeny-v-produktah-pitaniya-upravlenie-pischevymi-allergenami

6. Appleton S.L., R.J. Adams, D.H. Wilson Central obesity is associated with nonatopic but not atopic asthma in a representative population sample, 2006. - Vol. 118. - P. 1284-1291

7. Gorgievska-Sukarovska B., Sukarovska, J. Lipozencic, A. Susac Obesity and allergic diseases, 2008. - Vol.16, № 4. - P. 231-235

8. Jensen, M.E., L.G. Woocf, P.G. Gibson Obesity and childhood asthma -mechanisms and manifestations, 2012. - Vol.12. - Р.186-192

9. Jarvis, D., S. Chinn, J. Potts, P. Burney Association of body mass index with respiratory symptoms and atopy, 2002. - Vol. 32, № 6. - Р. 831-837

10. Leung, T.F., A.P. Kong, I.H. Chan Association between obesity and atopy in Chinese schoolchildren, 2009. - Vol. 149, № 2. - Р. 133-140

11. Okabe, Y., Okabe, T. Itazawa, Y. Adachi Association of overweight with asthma symptoms in Japanese school children, 2011. - Vol. 53, № 2. - Р. 192-198

12. Silverberg, J.I., E. Kleiman, H. Lev-Tov Association between obesity and atopic dermatitis in children, 2011. - Vol. 127. - Р. 1180-1186

13. Saltiel A. You are what you secrete, Nat Med. 2001; 7(8):887-8.,12

14. Saad F. The role of testosterone in type 2 diabetes and metabolic syndrome in men. 2009 p. 901-907

15.Shah R, Gayat E, Januzzi JL et al. Body mass index and mortality in acutely decompensated heart failure across the world: a global obesity paradox., 2014 p. 778-785

16.Shore S. Obesity and asthma: implications for treatment - 2007; 13: 56-62

17. Stanworthand RD, Jones TH. Testosterone in obesity, metabolic syndrome and

type 2 diabetes. 2009 p. 74-90

18.Svartberg J et al Waist circumference and testosterone levels in

community dwelling men. 2004 p. 657-63

January, 2023

ISSN: 2181-1385

Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | ASI-Factor: 1,3 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1

19. Traish M, Saad F, Guay A. The darkside of testosterone deficiency: II. type 2 diabetes and insulinresistance. 2009 P. 23-32

20.Visness, C.M., S.J. London, J.L. Daniels Association of Childhood Obesity with Atopic and Non-Atopic Asthma, 1999-2006 / 2010. - Vol. 47, № 7. - P. 822-829

21.Visness, C.M., S.J. London, J.L. Daniels Association of obesity with IgE levels and allergy symptoms in children and adolescents, 2005-2006, 2009. - Vol. 123. - P. 1163-1169

22.Yu, S., H.B. Kim, S.Y. Lee The link between obesity and the prevalence of allergic disease, atopy and bronchial hyperresponsiveness in Korean adolescents, 2011. - Vol. 154, № 1. - P. 42-48

January, 2023

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.