CC BY
2РЫ1о^ка1 Studies, 21, 2, (2023)
Стручен труд
УДК 745.52.048:39(=163.3) УДК 7.045:39(=163.3) DOI: https://www.doi.org/10.55302/PS23212062rp
СЕМИОТИЧКИОТ JАЗИК НА ЗНАЦИТЕ И СИМБОЛИТЕ ВО ВИЗУЕЛНИТЕ ФОЛКЛОРНИ НАРАТИВИ - АНАЛИЗИ И СОГЛЕДУВАША
Ласминка Ристовска Пиличкова
Институт за фолклор „Марко Цепенков " - Скоп)е Универзитет „ Св. Кирил и Методи) " во Скоп/е
Клучни зборови: семилогща, знак - орнамент - симбол, колективна меморща, архетипи, визуелна нарацща, мандала.
Апстракт: Одговорот дали клучните поими на категориите: претставувачки -синтактички и прагматички можат да се применат и во проучувааето на традиционалните визуелни наративи, како знаков систем со одредени симбо-лички пораки, сметаме дека целосно кореспондира со основните постулати и методи на семиологщата, како наука за проучувааето на знаците и симболите и нивните мегузаемни релации, кои ги воспоставуваат нив, односно носите-лите на знакот и на означеното (designatuma / denotatuma), каде што сеюо поединечен об]ект може да имплицира одредени знаци. Во контекст на ова се и неколкуте посочени примери на вез, избор од македонските народни носии, за кои сметаме дека визуелно и семиолошки кореспондираат со мандалите на Jунг, дадени во ово] текст, како слики со одредени симболички вредности, кои кажуваат во прилог на мокта на колективната меморща на еден народ (група или заедница), ко], во сво]ата колективна свест, свесно или потсвесно ги интегрирала своите духовни, естетски и културни вредности. Оваа жуава укажува дека станува збор за една архаична културна матрица, блиска до онтолошките универзални вредности на човекот во еден поширок културен, временски и ареален контекст. Оттука, сметаме дека полистадщалноста на фолклорот, во ко]а се содржани различни слоеви од: митологщата, исторщата и традицщата на една заедница, не е карактеристична само за различните литературно-наративни фолклорни форми, туку е применлива и во проучу-вааето на „визуелните наративи" (декоративно обрасци, мотиви и орнаменти), застапени во традиционалната матерщална култура на народите низ целиот свет.
THE SEMIOTIC LANGUAGE OF SIGNS AND SYMBOLS IN VISUAL FOLKLORE NARRATIVES - ANALYZES AND OBSERVATIONS
Jasminka Ristovska Pilickova,
Institute of Folklore "Marko Cepekov ", Ss. Cyril and Methodius University in Skopje
Key words: semiology of sign - ornament - symbol, collective memory, archetypes, visual narration, mandalas.
Abstract: This paper looks whether the key terms of the representational - syntactic and pragmatic categories can also be applied in the study of traditional visual narratives, as a sign system with certain symbolic messages. We believe that the answer to this question fully corresponds to the basic postulates and methods of semiology, as a science of the study of signs and the symbols and the mutual relations that they establish, i.e. bearers of the sign and the signified (designatuma/ denotatuma), where each individual object can imply certain signs. In the context of this, we showcase several examples of embroidery, a selection from Macedonian folk costumes, which we believe correspond visually and semiologically with Jung's mandalas. They are presented in this text as images with certain symbolic values, which speaks in favor of the power of the collective memory of a nation, group or community that consciously or subconsciously integrated its spiritual, aesthetic and cultural values into its collective consciousness. This phenomenon indicates that this is an archaic cultural matrix, close to the ontological, universal values of man in a wider cultural, temporal and areal context. Hence, we consider that the polystadiality of folklore, which contains different layers of mythology, history and tradition of a given community, is not only characteristic of different literary-narrative folklore forms, but is also applicable in the study of "visual narratives" (decorative patterns, motifs and ornaments), represented in the traditional material culture of peoples around the world.
Очевиден е фактот дека орнаментот има суштествено значеае во културите, кои вообичаено се означуваат со општото определуваае како традиционални или архаични и како таков претставува карактеристичен знак на бесписмените култури (Лотман, 1987: 8). Ваквото негово значеае го потврдува и Ворингер, според кого, „ орнаментот претставува на]висок израз на уметничката вол]а" затоа што, како што то] ке истакне, уметноста не започнува со натуралистички, туку со орнаментално-апстрактни конфигурации (Ворингер, 1993 : 70). Притоа, орнаменталните редови се ]авуваат како основен организи-рачки фактор, ко] надолго се зачувува гарантира_|ки еден поредок, ко],
во однос га избоpот нa дeкоpaтивнитe елементите и мотивите, пока-жyвa поголeмa стaбилност и инвapиjaбилност. И биде]ки оpнaмeн-тaлнитe peдови се помадку подложни нa пpомeни и тpaнсфоpмaции во однос на внaтpeшнитe елементи (мотиви), тие стануваат и носители на стpyктypaлнaтa гpaдбa на оpнaмeнтот зaдpжyвajки ja пpитоa сво]ата конзигентост во однос на внaтpeшнитe елементи, кои покажуваат поголема нестабилност и вapиjaбилност. Во таа смисла, суштинско е значеаето на стpyктypaтa како систем на кодови, низ ко] се интep-пpeтиpaaт можните значена на дадениот оpнaмeнт и на целокупната композициска слика (Ристовска Пиличкова 2002 : 14).
Hapоднaтa уметност, како дел на дeкоpaтивнaтa уметност, ги коpисти мотивите или елементите, ^еземени од пpиpодaтa за да ги у^аси пpeдмeтитe, кои се наменети за човекот, но и да гозаштитинего од paзни негативни де_|ствща. На то] начин, ули^ната и дeкоpaтивнa-та функцща честопати е збогатена со една поинаква, подлабока компонента, а тоа е обpeдно-pитyaлнaтa, односно мaгиско-aпотpопejскaтa. Пpитоa, тpeбa да се има ^едвид дека во paздични ^rop^ra пepиоди, во пpeдeлитe на една иста кyлтypнa мaтpицa, пepиодично може да пpeовлaдyвaaт едни или дpyги елементи. Со текот на вpeмeто, под влщание на истоpискитe, соцщалните и кyлтypнитe случувааа, кои се одвивале на опpeдeлeн пpостоp, ^оцесот на интepпpeтaциja и peин-тepпpeтaциja, пpиpодно довел и до оледени модификации и измени на дадените ликовни фоpми. Овие пpомeни честопати се баз^а™ на: естетските, ^лт^н^е и ноpмaтивнитe согледувааа на изведувачот (во paмкитe на дадениот вpeмeнски пepиод и кyлтypeн apeaл), а во пош^ока смисла и на кyлгypнитe и на духовните вpeдности и ноpми на заедницата и нивната колективна мeмоpиja и свест. Во ^илог на ова, Милетински ке истакне дека колективноста и уметноста во фолкдоpот, raja „несомнено е пpивилeгиpaнa сфepa за ^имена на стpyктypaднитe методи, исто како и етнографщата", овозможуваат на полесен начин да ja aпстpaxиpaмe посебноста на твоpeчкaтa личност на нapодниот твоpeц и paскaжyвaч, ко] почитува]ки ги paмкитe на по-сочените обpaсци, секогаш може да ги peпpодyциpa или peинтepпpe-тиpa нив не губе]ки ништо од основната содожина и стpyктypaтa на самата нapaциja, т.е. песна (Мелетински, 1975 : 91). Иако искажува-аето се однесува за нapaтивниот фолклоp, истото, сметаме дека може да коpeспондиpa и со пpоyчyвafteто на фолклоpистичкитe мaтepиjaди од областа на тpaдиционaлниот текстил (носии, везови, ткаеници и сл.) и воопшто на т^адиционадна оpнaмeнтикa, кои, споpeд сво]ата пpиpодa, му пpипafaaт на мaтepиjaлниот аспект на таа кyлтypa, но споpeд сво]ата: естетска компонента, pитyaлност и обpeдност - на
не]зината духовна кyлтypa (Ристовска Пиличкова 2002 : 15). Оттука, сметаме дека полистадщалноста на фолклорот, во ко]а се содржани различни пластови од: митологщата, исторщата и традицщата на една заедница, етничка гpyпa или народ не е иманентна само за различните литepaтypно-нapaтивни фолклористички форми, туку таа би била применлива и за визуелните наративи (орнаменталните целини и мо-тиви), застапени во матерщалната култура на еден народ или една заедница. Нивното проучуваае, врз основа на примената на структу-ралните методи во естетската сфера (Drofles, 1965), сметаме дека е применливо и во наративите со „визуелен код", секако, следе]ки и зачувува]ки ги притоа основните конструктивни нарации и варщации, ритуални компоненти (верувааа, обреди, забрани, афирмации и мито-логеми) поврзани со нив, препознатливи не само за фолклорот на дадената група или заедница, туку и во поширока културолошка и ареолошка рамка.
Проучува)ки ги овие аспекти на полистадщалноста на фолклорот и неговите можни семиолошки релации со орнаментот се судруваме со концептот на нaрaциja-мит, како одреден знаков коди-фициран систем инкорпониран и во орнаментиката на везовите и воопшто во традиционалната матерщална култура, ко]а изобилува со низа симболи и знаци. Во контекст на ова ке истакнеме дека според сво]ата содржина и функцща фолклорот е носител на определен систем на кодифицирани вредности поврзани со културната меморща на дадената заедница и на дадениот народ, во чщашто основа се втемелени низа културолошки, историски, духовни и симболички вредности, слично како и raj митовите. За да ]а разбереме врската мегу митот и фолклорот ке го истакнеме размислувааето на Леви-Строс, ко] смета дека суштината на митот не се наога ниту во стилот, ниту во обликот на раскажуваае или пак во синтаксата, туку во приказната што е раскажана во митот, а митот, како што вели то], сепак не е едноставно ба]ка, туку содржи порака (Levi-Stros, 1971: 245), ко]а е сокриена и се наога над вообичаеното ниво на лингвистичкиот израз (KovaCevic, 1985 : 5). И како што вели то]: „Ако митовите имаат значеае, тогаш тоа не се наога во издвоените елементи, кои влегуваат во композицщата на митовите, туку во начинот на кои елементите се комбинирани" (Леви-Строс,1971: 234-245). Ваквото толкуваае за митот, Леви-Строс го надградува, надоврзува]ки се со Десосировата анализа за структурата на ]азикот, ко] истражува]ки го односот мегу ^азикот" и „говорот" укажува на тоа дека ]азикот, воопшто, дава два комплементарни аспекта, односно дека „]азикот припага на областа на реверзибилното време, а говорот во областа на нерезивибилното
вpeмe" (Леви-Ст^ос, 1971: 234-245). ^оучува,^ ги вpскитe мefy ]азикот и митот, то] ке истакне дека митот исто така се дефин^а со еден вpeмeнски систем, кои ги комбин^а сво_|ствата на пpeтxоднитe два и секогаш се однесува на пpeтxоднитe случувааа. Мefyтоa, битната вpeдност на митот, како што ке констaтиpa то], „доага оттука што овие случувааа фоpмиpaaт исто така една т^а]на стpyктypa, raja што eдновpeмeно се однесува на минатото, сегашноста и иднината." (Леви-Ст^ос, 1971: 243-244: Ристовска Пиличкова 2002: 16).
Ваквата функцща на митот, сметаме дека може да се ^оследи и во фолкдоpот, пpоjaвeн во неговата дyxовнa, но и мaтepиjaлнaтa кyлтypa, како вepбaдeн, но и како ликовно-семантички дeтepминиpaн визуелен ]азик, со одpeдeни семантички поpaки, кои не доп^аат peтко до митолошко ниво. Во контекст на мaтepиjaлнaтa ^лт^а може да констaтиpaмe дека овие модели на]често се манифестна™ на ниво на ]асно концип^ани и во одpeдeн поpeдок, поставени оpнaмeнтaлно стpyктypиpaни целини, peдови и мотивски единици, кои гpaдaт оледени peлaции или пакети на peлaции со посебно значеае. Овие целини и елементи, ^и нивното повтоpyвafte гpaдaт визуелни iiapaiiiBii. односно своевидни симбиотички peлaции мefy себе со одоедена естет-ска фоpмa и содpжинa. Токму односите, кои ги воспоставуваат овие единици, ja имаат ^^одата на релaцмм, кои, ^и нивниот мefyзaeмeн однос ги гpaдaт naKeTMTe Ha релaцммте (Леви-Офос, 1971 : 246; Ристовска Пиличкова 2002: 17) како единствен пpифaтлив начин, кога станува збоp за нивното paзбиpafte и толкуваае. Вака сфатениот однос, кои мefyсeбно го гpaдaт поединечните единици во дадените ликовни целини, ни дозволува тие да ги тpeтиpaмe како визуелни нapaтивни знаци со опpeдeлeни ropara, кои не peтко коpeспондиpaaт со митолошките нapaтиви и легенди пpоjaвeни во фолкдоpот и во кyлтypaтa на paзлични нapоди (Ристовска Пиличкова 2002 : 16).
Во обид да ^оникнеме во богатата pизницa на ликовни елементи од македонското т^адиционално текстилно твоpeштво, посе-бен иш^ес е rojabara на ликовни елементи, кои, освен сво]ата удш^-на и естетска компонента, се носители и на о^еделена семиолошка содpжинa. ^ата^ете кога еден мотив се толкува како носител на оледени естетски вpeдности, а кога то] ^еминува во знак - симбол со о^еделена семиолошка содожина, е ^ашаае чщ одговоp може да го даде семилогщата, како научна дисциплина што се занимава со оваа тематика. Семиологщата, на]едноставно се дeфиниpa како HayKa 3a змците (стp.гp. semeíon - знак + logos), односно, како нешто во кое е фокус^ало или е содожано ^а^ото значеае на нештата. Зачетник и
еден од основачите на семиотиката се смета Фердинанд де Сосир (Ferdinand de Saussure), чщ концепт за знакот, како „означувач на означеното" и „референтот", го формира ]адрото на оваа наука. Во неговото дело, „Курс по општа лингвистика", каде што Сосир (Saussure, 1916) прв ]а спомнува семиологщата дефинира]ки ]а како идна општа наука, ко]а би ги истражувала сите видови и системи на знаци и во чии рамки, покра] лингвистиката, би биле и останатите науки, како што се: антропологщата, социологщата, филозофщата, психоанализата итн. Неговиот лингвистички пристап кон текстот, како збир од знаци организирани и поврзани врз основа на однапред утвр-дени правила, во суштина ]а гради теориската основа за понатамошни-те семиолошки истраживааа, според кои, знакот претставува поповна и основна единица на кодираниот лингвистички систем. Кра]ната цел на ово] систем е можноста да се открщат закономерностите според кои ово] систем е организиран, како и правилата според кои се комби-нираат и поврзуваат тие во говорна низа. И покра] подоцнежните критики, кога неговите идеи за ]азикот се сметаа за застарени и несоодветни за процесот за анализа на целиот спектар на природниот ]азики кои беа заменети со нови научни пристали (како што е когни-тивната лингвистика), сепак, не успеа]а да го намалат значеаето на Сосир, како основоположник на оваа научна гранка, ко]а ги втемели основните принципи за проучувааето на знаците, не само во лингвистички контекст, туку и многу пошироко. Работата на Фердинанд де Сосир за лингвистиката генерално се смета за почетна точка на структурализмот, како метод што ]а развил семиологщата, како систем на мегусебно поврзани делови - знаци, не само во лингвистиката, туку и во областа на: книжевната наука, филозофща, антрополо-гщата, фолклорот итн. За оваа насока особено се интересни проучу-вааата на: Ролан Барт, Клод Леви-Строс, Умберто Еко и некои други, кои дадоа значаен придонес во детерминирааето и во анализата на знаковните системи, а кои работеа надвор од лингвистиката.
Одговорот дали клучните поими во структуралната лингвистика, како што се поимите на: моделот, синтагмата и вред-носта, можат да се применат и во останатите сфери на хуманистичките науки, може да го препознаеме во учеаето на Умберто Еко (Umberto Eco), ко] ]а дефинира семиологщата како „општа теорща на истражува-ае на комуникациските феномени кои се перципираат како обработка на пораките врз основа на кодовите" (Eko, 1973: 410). Притоа то] прави дистинкци]а мегу семиологщата, како широк поим, посматра]ки ]а во однос на Сосировиот лингвистички пристап и семиотиката, ко]а, то] ]а толкува како систем на заемно поврзани поединечни знаковни сис-
теми. Во оваа насока слични согледувааа дава и Чарлс Морис (Charles W. Morris 1901 - 1979), какои неговиот наследник Рудолф Карнап (Rudolf Carnap 1891 - 1970), основач на денешната филозофска семиотика и на логичкиот позитивизам, ко] ]а толкува семиотиката како „органон" на сите науки, ко]а развива еден мета]азик, применлив за сите посебни ]азици и во чщ фокус е знакот и релациите што ги воспоставува то] со останатите носители на дадената семантичка содржина (Rudolf 1942;1947). Ваквиот екстензивен карактер на семио-лошките по]довни теориски согледувааа го истакнува и Ролан Барт (Roland Barth), кои ги анализира во контекст на разво]от на масовните комуникации и на некои други научни дисциплини, како што се: линг-вистиката, теорщата за информации, формалната логика и структу-ралната антропологи]а (Барт, 1971 : 317).
Теортеки coгледувaшa
Врз основа на посочените методолошките укажувааа и анализи, општоприфатено е дека во семиотиката процесот на анализа-та и декодирааето на знаците, познат како темиозте, накусо го озна-чува процесот во ко] настанува значеаето на знакот, овозможува]ки притоа негова интерпретаци]а и генерираае на вредностите заложени во него, во однос на неговиот интерпретатор. Притоа, семиозисот може да се подели на три мегусебни поврзани вршители, и тоа на: знак, об]ект на ко] се однесува знакот и на корисникот на знакот, т.е. интерпретаторот. Во корелацща со нив, знакот воспоставува три видови односи: претcтaвителен - ко] се искажува во односот мегу знакот и неговиот об]ект со што ]а означува семантичката димензща на семиозисот; №HTaK^4^ - ко] се воспоставува мегу самите знаци и npa™a^4^ - ко] настанува на релацща 3HaK - kopiicinik.
Ваквото толкуваае на знакот т.е. об]ектот на ко] то] се однесува, во ко] се инкорпорирани одредени ментални концепти, односно семиолошки пораки, ]а гради науката за проучуваае на сим-болот, т.е. cемиoтикaтa, ко]а е базирана на три основни когнитивни организирачки принципи: змик' - мемт&лем концепт - гамбол. Впрочем на ова ж упатува и самиот збор (на страрогрчки simballein), ко] во суштина значи „да се состави". Би можело да се каже дека симболот се ]авува како исклучително потентен и фунционален знак, ко] егзистирал во текот на сета цивилизацща и тоа како непрегледна множина од знаци, носители на определена семиолошка содржина, врежани во човековата свест, т.е. дека мислата, т.е. зборот е создаден од нив и надвор од симболите не постои или барем не може во целост
ga ce H3pa3H hhbhoto 3HaHeae, na cnopeg Toa HHTy naK ga ce goKa^e hhbhoto nocroeae. 3aToa h Kora MucguMe - MucguMe bo cuM6ogHHKa $opMa. Brkboto 3HaHeae Mo®e6u Haj jacHo ce oTcguKyBa bo 36opoBHTe Ha yM6epTo Eko, Koj Begu: „cuM6og e ceKoj 3HaK ynoTpe6eH Ha chm6o-guHKH HaHHH", a ucKgyHoK og oBa ce HHcTHHKTHBHHTe h HaroHcKHTe peaKquu Ha 3hrkot KaKo TaKTHgHa eguHura, H3pa3 Ha 6uogomKo-aHHMag-HHTe acneKTH Ha HoBeKoBoTo 6mue. Bo kohtckct Ha npoyHyBaaeTo Ha oBaa Marepuja Ke ro nocoHHMe h pa3MHcgyBaaeTo Ha MeHgu Xog (Manly P. Hall), Koj Ke ucTaKHe geKa BH3yegHHTe nopaKH ce co gga6oKo 3HaHeae, gocTanHo caMo Ha oHue mTo yMeege ga ru nporogKyBaar: Ha MemagHo h Ha gyxoBHo - MeTa$H3HHKo hhbo, gonogHyBajKu geKa Tue ce ja3HK Ha mhc-TepuuTe, Ha TajHHTe, npeKy koh gyrero HeKoram ce o6ugege ga KoMy-ннцнpaaт egHH co gpyru, ga ru H3pa3aT oHue Mucgu mTo ru HagMHHyBaar orpaHUHyBaaaTa Ha ja3HKoT (Hall, 1928: 43). BaKBoTo TogKyBaae h 3HaHeae, JyHr ro npogga6oHyBa bo cBorne Hcipa^yBaaa nocBeTeHH ToKMy Ha 3HaneaeTo Ha cuM6oguTe h Ha hhbhhot HMnaKT Ha HoBeKoBaTa cBecT h noTcBecT. Bo Toj KoHTeKcT ce 3HaHajHH HeroBHTe TpygoBH og o6gacTa Ha ncuxoaHagroara h Ha ncuxogorujara, KaKo h hhbhhot HMnaKT bo pa3BojoT Ha HoBeHKara ncuxa (Gustav, 1984 : 49) h Hej3HHHTe пepцeпцнн, aHagroupaHH hcto TaKa h og acneKT Ha BH3yegHHTe знaцн h cuM6ogu, Koj noTcBecHo h cyncBecHo Bgujaar h ja rpagaT HoBeKoBaTa cBecT. 3a ga HaBge3e nogga6oKo bo cTpyKTypaTa Ha HoBeKoBaTa gyma h Ha HeroBaTa noTcBecT, Toj, HoBooTKpueHHTe KapaKTepucTHKH Ha HoBeKoBoTo HecBecHo 6mue, ru HapeKyBa „KoMngeKcu", gogeKa naK, BgujaHHeTO og cBeTcKaTa: HcropHja, KygTypa, mht h peguruja, koh Bgujaar Bp3 MeHTagHHTe пpoцecн Ha HoBeKoT h Ha HeroBaTa ncuxa - „3acugyBaae". 06ugyBajKH ce ga ja npogga6oHH h ga ja pa3oTKpue BpcKaTa Mery HoBeKoBaTa ncuxa h onmTecTBeHaTa h KygTypHaTa cpegHHa, bo Koja ®HBee HoBeKoT, Toj ,bo cBouTe npoyHyBaaa, Ke craBH noce6eH $oKyc Ha cuM6oguTe, KaKo egeH og Haj3HaHajHHTe $aKTopu bo o6guKyBaaeTo Ha HoBeKoBaTa cBecT, ho h Ha HeroBaTa noTcBecT. HaBgeryBajKu nogga6oKo bo cuM6ogHKaTa Ha cguKHTe bo coHHmTaTa, KaKo HHgHBHgyagH3HpaHH cgHKH og apxerancKH KapaKTep, Koj ru ge^HHupa Toj KaKo „ogHocu Mery eroTo h HecBecHoTo" (Jung1984 : 49), ogHocHo, KaKo cpegumTe h KaKo ce6cTBo Ha noTcBecHocTa h Ha cBecHocTa, T.e. Ha ceBKynHocra Kaj HoBeKoT, Toj ro geTepMHHupa eroTo KaKo cpegumTe Ha cBecra Ha HoBeKoT, a noTcBecTa - Ha HecBecHom MogegoT Ha ocBecTyBaaero Ha hoboto cpegumTe Ha HoBeKoT, Toj ro pa3rgegyBa npeKy cuM6ogHKara Ha MaHgagaTa, KojamTo, PuHapg BugxegM (Richard Wilhelm), ja ge^HHupa KaKo „TajHaTa Ha 3gaTHuoT ^eT" (Wilhelm and Jung, 1947:9). Bo BpcKa co 3HaHeaeTo Ha oBue MaHgagu, JyHr, KoumTo h caMuoT ru cgHKag, Ke
из]ави: „Квадратирааето на кругот" е еден од многуте архетипски мотиви, кои ги формираат основните обрасци на нашите соништа и фантазии. Но, се одликува по тоа што е еден од на]важните од нив, од функционална гледна точка. Навистина, тоа дури може да се нарече архетип на целината" (Jung, 2017: параграф 71). Како и тоа дека „...еден збор или слика е симболичен/симболична кога имплицира нешто повеке од неговото очигледно и непосредно значеае. Тоа има поширок „несвесен" аспект што никогаш не е точно дефиниран или пресметан, ниту пак може неко] да се надева дека ке го дефинира или дека ке го об]асни. Кога умот го истражува симболот, то] е доведен во контакт со идеи, кои се надвор од рационалните капацитети" (Jung, 1968: 20).
MtfHnjaTypa „Хор од шгели" од HildegardofBingen, со aнгелски хиерaрхии, оргaнизирaни во формa нa мaндaлa кaко му се молaт нa Господ. Средновековен рaкопис „Дросветлувте нa Scivias", тaб. бр. 9 (1175).
Во проучувааето на когнитивните ментални процеси на човекот и на неговата свест и потсвест, то] посебно ке се задржи на значеаето на мандалата, како древен хиндо-будистички модел на космичкиот, но и на психичкиот - духовен и физички поредок и растеж
(Тресиди, 2001:148-149).1 Поттикнат од сопствените истражувааа при нивната изработка, то] ке до]де до заклучок дека биде]ки тие се производи без влщание, односно дека имаат ирационален - инвидуален карактер (Jung, 2017: 77), логично би било дека мора да постои транс-свесна диспозицща ка] секо] поединец, ко] може да произведе исти или многу слични симболи во секое време и на сите места ^унг, 2020: 25). Биде]ки оваа диспозицща обично не е свесно поседуваае на поедине-цот, то] ]а нарекол „колективно несвесно", прецизира]ки истовремено дека мандалите се еден вид криптограми на сопствената, личната соскуба и дека „тие се центарот до индивидуалноста - експонентот на сите патишта, универзални, но и единствени за секо] поединец" ^унг, 2020: 100; Ристовска Пиличкова 2002: 17-18).
Во врска со нашето истажуваае и аналогиите на ово] план, може да ]а потврдиме по]авата на моделите на мандалата во традицио-налниот текстил, и тоа како високо организирани, структурирани везбени целини, со внатрешен ред и хармонща, ко] исто како и ка] мандалите, значат радщално од центарот кон периферните делови. Примери од то] тип има многу во македонската традиционална текс-тилна орментика, во ко]а се втемелени на]високите естетски и духовни дострели на народниот творец. Поради карактерот на народното творештво, каде што индивидуализмот е секогаш во втор план во однос на колективното, односно, то] повеке се ]авува како интерпретатор или коинтерпретатор на веке утврдените и прифатените естетски модели на дадената етничка група или заедница, во согласност со утврдени соцщални, полови, возрасни и друг вид на нормативи специ-фични за одреден тип вез, носща или ткаеница (Ристовска Пиличкова, 2021: 12-13), би можеле да зборуваме за модели на колективна свест. Во прилог ке посочиме неколку везови од етничка Македонща, за кои сметаме дека кореспондираат со унивезалните модели на мандалата, како врховен ликовен модел на човековото внатрешно пространство и човековата свест.
'На санскрит „мандала" значи 'круг' и дури кога во не]зината основа има квадрат или триаголник, таа сепак има концентрична форма, симболизира]ки го стремежот кон духовниот центар на човекот и кон неговиот ментален и физички развод
„ргавче n^ara", вез од женски клaшеник, Битолско, 19 век. АИФ инв. бр. 495, слajдови
„Рaкaвче писшо", вез од женски клaшеник, АИФ инв. бр. 668, текстил
Заклучок
Прашааето дали моделите развиени од страна на Jy^, како што се поимите на: комплексите и засилувашето, исто како и моде-лот на синтагмата и вредноста, односново категориите: претставу-вачки -синтактички и прагматички, можат да се применат и во проучувааето на визуелните модели, како знаков систем со одредени симболички пораки, вклучително и во традиционалната матерщална култура (пластична и декоративна онаментика, традиционален текстил и носии, занаетски изработки итн.) и во фолклорот, сметаме дека се целосно применливи и кореспондираат со основните постулати и методи на семиологщата во проучувааето на знаците и на симболите и нивните мегузаемни релации што ги воспоставуваат нив. Во контекст на ова согледуваае се и неколкуте примери на везови, избор од маке-донските народни носии, за кои сметаме дека визуелно и семиолошки, кореспондираат со мандалите на Jy^, дадени во прилог на ово] текст, како слики со одредени симболички вредности, кои зборуваат во при-лог за мокта на колективната меморща на еден народ, (на една група или на една заедница), кои во своето творештво, свесно или потсвесно ги втемелил своите духовни, естетски и културолошки вредности и содржини. Потврда за нивната сродност и функционално-семантич-ките релации, кои тие мегу себе ги остваруваат и покра] големиот културен, историски и временски интервал, укажува дека станува збор
за една apxarnra кyлтypолошкa мaтpицa, блиска до онтолошките, yнивepзaднитe вpeдности на човекот во пош^ок кyлгypeн, вpeмeнски и apeaлeн контекст. Оттука, визуелните нapaтиви, запишани и peraCT-p^a™ во оpнaмeнтaднитe фоpми на тpaдиционaлниот текстил, смета-ме дека е возможно да останале поизвоpни од литepaтypнитe фолкло-pистички нapaтиви, кои, ropa^ сво]ата пpиpодa, биле поподложни на: влщанща, тpaнсфоpмaции и peинтepпpeтaции. И иако ваквата rep^^ цща е условна, е очигледно дека станува збоp за една колективна мeмоpиja, во raja ]азичните и визуелните фоpми и нapaтивни, мefy-себно се испpeплeтyвaaт и се нaдовpзyвaaт граде]ки ja колективната мeмоpиja на еден нapод или на една заедница. ^нтоа, не т^еба да ги изоставиме и pитyaлнитe обpeдни фоpми, како неизоставен елемент на тpaдиционaлнитe кyлтypи во кои се втемелени основните apxaични фоpми и вepyвafta за заштита на човекот и на заедницата во целост. Во сите нив, поединецот, иако е неименуван твоpeц, не е исклучен, ниту пак сeпapиpaн од целината на де_|ството или на нapaтивот, нaпpотив, то] ^етставува носител и (ин)диpeктeн кpeaтоp на raja се гpaди, се баз^а и се пpeнeсyвa на таа кyлтypнa мeмоpиja. Во то] контекст, би можеле да заклучиме дека то] се ]авува како: пpeтстaвyвaчки, синтак-тички и пpaгмaтички фагат^, како во однос на нapaтивитe, така и во однос насемиолошките вpeдности втемелени во нив, манифест^а,^ ги и (pe)пpодyциpajки ги елементите на колективната мeмоpиja и тpa-дицща, дypи и до степен на нивно несвесно ^енесува^е и peпpо-дуц^аае.
Во доменот на областа, щашто ja пpоyчyвaмe, ке посочиме дека кapaктepистично за тpaдиционaлнитe кyлгypи е дека изpaботкaтa на текстилот peчиси секогаш била во доменот на „женските paботи", додека пак носители на ^венството на: ^аво, одлучуваае и наследство им ^ипаТало на]често на мажите. Сепак, и покpaj ваквата незавидна позицща на жените, токму тие се ]авуваат како носители, чyвapи и пpeноситeли на колективната свест и на колективната мeмоpиja, сè во насока на одожуваае и на пpоспepитeт на семе_|ството и на заедницата во целост. ^нтоа, не е исклучено тие да се носители и на обpeднaтa компонента, како што инд^екто го потвpдyвa тоа и Обpeмски (Обpeмски, 2003: 69), ко], во сво]ата студща за Поpeчe, из]авува дека иако станува збоp за една исклучително пaтpиjapxaднa заедница, во raja, позицща на жената е незавидна, не]зините обpeдни функции, остануваат зачудувачко доминантни иако, делумно, и пapaдигмaтични (Обpeмски, 2003: 69-70; Ристовска2015: 37). Има_|ки пpeдвид дека во македонската тpaдиционaлнa текстилна оpнaмeнтикa, секо] пpeдмeт, т.е. сещ дел од носщата е опpeдeлeн споpeд: сво]ата функцща, полот,
возрасната и соцщалната категорща, тогаш станува сосема логично и дека и сещ мотив, дел од одредена везбена целина и композицща во себе ги содржи сите претходно означени функционални вредности на дадениот предмет, носител на таа кодирана содржина. Ваквата семио-тичност на предметот е дотолку поистакната доколку станува збор за обредна или за празнична носща, ща, по сво]ата суштина и функцща, има нагласено обредно-магиски карактер и во ща на] ]асно се акцен-тирани апотропе] ските елементи поврзани, пред се, со аспектите на плодноста и на просперитетот на поединецот и на заедницата. Овие аспекти, кои се изразени на]впечатливо во венчалната носща, можеме да ги проследиме и во обредната и во празничната носща на помладите мажи и жени, односно raj оние категории што се во полна фертилна, т.е. плодотворна сила. Токму затоа, може да се констатира дека во македонската традиционална култура, обредната носща, ща се одли-кува со разгранет систем на естетско-декоративни и обредни елементи, се ]авува како матерщална компонента, ща е во функцща на следеае на определен обреден знак или на определено обредно де]ство, и ща, на симболичко рамниште, ]а презентира сво]ата однапред определена соцщална или друга знаковност. Преку сво]ата естетска и сво]ата обредна форма, таа ги претставува симболички трите клучни точки од човековата егзистенцща: рагааето, свадбата и смртта, односно одделу-ватето од една животна фаза, преминуватето и вклучуватето во следната. Овие важни настани во животот на сещ поединец ги озна-чува, но и ги поткрепува, токму обредната облека и тоа преку сво]от систем на кодирани знаци и симболи, носители на определена семио-лошка порака, ща се однесува на развиениот духовен, соцщален и родов систем на македонското традиционално општество и неговата култура.
Литература/References
Drofles, Gillo. (1965) Pouroucontrel'estetique structuraliste, Revue international de
philosophie, t. XIX, No.73-74, 409-441, Bruxelles. Eko, Umberto. (1973) Kultura, informacija, komunikacija. [Culture, information,
communication] Beograd: Nolit. (in Serbian) Giro, Pjer. (1975)Semiologija,[Semiology], Belgrade publishing house, Beograd:
Beogradskiizdavacko-grafickizavod. (in Serbian) Hall, Manly P. (1928) The secret teachings of all ages, San Francisco: by H.S.Crocker com.
Jung, Carl G. (2017) Mandala Symbolism: Vol. 9i, collected Works, Vol.,
Princenton : Princeton Legacy Library. Jung, Carl G. (1968) Man and His Symbols, Part I. The Importance of Dreams, New York :Anchor press.
Jung, Carl G. (1984) Psihoanaliza i alhemija [Psychoanalysis and alchemy,] Zagreb: Napred.
Kovacevic I., (1985) Semiologija rituala, [Semiology of rituals], Beograd:Prosveta. Rudolf, Carnap.(1942) Introducion to Semantics. Cambridge: Harvard University Press.
Rudolf, Carnap (1947) Meaning and necessity: a Study in Semantics and Modal
Logic, Chicago : University Chicago Press. De Saussure, Ferdinand. (1916) Cours de linguistique générale, publié par Charles
Bally, Albert Sechehayeet de Albert Riedlinger. Lausanne, Paris. Wilhelm, Richardand Jung, Carl Gustav (1947) -translated and explained, The secret of the golden flower a Chinese book of life, London: Lund Humphries.
Барт,Ролан. (1971) Елементи семиологще, во: Кпижевност, митологи'а, семиолощ'а. Београд : Нолит. [Bart, Rolan. (1971) Elements of semiology, in: Literature, mythology, semiology. Belgrade: Nolit]. (in Serbian)
Ворингер, В. (1993) Абстракция и вчувствуване, София. [Voringer, V. (1993)
Abstraction and Feeling, Sofia]. (In Bulgarian) JyHr, КарлГустав. (2020) Спомени, соништа и размислувапа, Скоще: КЦС/Полица. [Jung, Carl Gustav. (2020) Memories, dreams and reflections, Skopje: KCS/Polica.] (in Macedonian) Леви-Строс, Клод (1971) Структура митова - Мит, Традицщ'а, Савременост, Београд: Дело. [Levi-Stros, Klod (1971) The structure of myths - Myth, tradition, modernity, Beograd : Delo]. (in Serbian) Лотман, Ю.М.(1987) Несколькомыслей о типологии кулътур, Язики культуры и проблеми переводимости, Москва, 5-37. [Lotman, Y.M (1987) Some thoughts on the typology of cultures, Languages of culture and problems of translatability, Moscow, 5-37]. (in Russian) Мeлетински, J. M. (1975) Структурна типологий и фолкор, Народно стваралаштво фолклор, год. XIV, св. 53-56, Београд : Научно дело, 88-104. [Meletinsky, J. M. (1975) Structural typology and folklore, Folk-crafted folklore, yr. XIV, book. 53-56, Beograd: Naucno delo, 88-104.] (in Serbian)
Обрембски, Jозеф. (2003)Порече 1932 -1933, Скоп|е : Матица Македонска.
[Obrembski, Josef. (2003) Porece 1932 -1933, Skopje: Matica Makedonska]. (in Macedonian) Ристовска Пиличкова, Jасминка. (2021) Симболиката на зооморфните мотиви во македонската традиционална текстилна орнаментика, Скоп|е: Институт за фолклор „Марко Цепенков", Скоще. [Ristovska Pilichkova, Jasminka. (2021) The symbolism of zoomorphic motifs in Macedonian traditional textile ornamentation, Institute of folklore "Marko Cepenkov", Skopje]. (in Macedonian) Ристовска Пиличкова, Jасминка. (2015) Лазарските обредни форми и д^ствща, извор на женската пубертетска иницщацща на премин - низ примери од македонскиот фолклор, Philological Studies, 13(1), Скоще, 35-50. [Ristovska Pilichkova, Jasminka. (2015) Lazar ritual forms and actions,
source of female puberty in itiation of transition - through examples from Macedonian folklore, Philological Studies, 13(1), Skopje, 35-50.] (in Macedonian)
Тресидер Цек (2001) Речник на симболи, види: мандала, 148-149. Скоще : ТРИ. [Tressider Jack (2001) Dictionary of Symbols, see: mandala, 148-149. Skopje: THREE] (in Macedonian). АИФ - Архива на Институтот за фолклор „Марко Цепенков" - Скоще.
Слики/Pictures
2 „Зелената Тара" (санскрит: „Syamatara") е олицетворение на активноста на сите Буди. Припага на семе]ството „Карма на непречена сочувствителна активност", како голем ослободител на животните пречки и сочуствителност и е на]популарно божество во будистичкиот пантеон.
Maндaлa бр. 107, Jym1 од „Црвенaтa книгa - Liber Novus" (1917)
?Г
Maндaлa бр. 1, Jyнг од „Црвенaтa книгa - Liber Novus" (1917)
^r.rr.rr.r.r.r.r.rrr.rA
И5 "
^ШШСШЩ
Вез од рaкaв нa женскa кошyлa, Леринско, АИФ инв. бр. 1624, црт.
шш
Вез од рaкaв нa женски кгашеник, Битолско, АИФ инв. бр. 1346, везови
Вез од рaкaв нa женсга кошyлa, с. Пyстa Брезницa, Скопско, АИФ инв. бр. 315 цртежи.
Жaн Тенayд, Вовед во Кaбaлaтa, Посветено нa Крад Фрaнцис I, (1550), Bibliothèque d'Genève Ms.fr.167 f.108v.
